Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Mahsulotning jami xarajatlarga sig„imi 
Q
xs
 = X/ V, SM 
Mahsulotning 
moddiy 
xarajat sig‗imi 
Mahsulotning 
mehnat haqi 
xarajat sig‗imi 
Mahsulotning 
mehnat haqidan 
ajratmalarga 
sig‗imi 
Mahsulotning 
amortizatsiya 
xarajatlariga 
sig‗imi 
Mahsulotning 
boshqa ishlab 
chiqarish 
xarajatlariga 
sig‗imi 
Q
mr
= MR / V, 
SM 
Q
mx
= M
x
 / V, 
SM 
Q
mxa
 = M
xa
 / V, 
SM 
Q
an
 = A
an
 / V, 
SM 
Q
bx
 = B
x
 / V, 
SM 
Belgilar izohi: 
V, SM 
– ishlab chiqarilgan 
(V),
sotilgan mahsulot hajmi 
(SM)
Q
mr 
– 
mahsulotning 
mehnat 
sig‗imi 
Q
mx
 
– 
mahsulotning 
mehnat haqi 
sig‗imi 
Q
mxa
 
– 
mahsulotning 
mehnat 
haqidan 
ajratmalarga 
sig‗imi 
Q
an
 
– 
mahsulotning 
amortizatsiya, 
eskirish 
xarajatlariga 
sig‗imi 
Q
bx 
– 
mahsulotning 
boshqa 
xarajatlarga 
sig‗imi 
MR 
– moddiy 
xarajatlar 
M
x
 
– mehnat 
haqi 
xarajatlari 
M
xa
 
– mehnat 
haqidan 
ajratmalar 
A
an
 
– asosiy 
vositalar va 
nomoddiy 
aktivlar 
amortizatsiyasi 
(eskirishi) 
B
x
 
– boshqa 
xarajatlar 
Mahsulotning xarajat sig‗imiga ta‘sir etuvchi omillar qatoriga quyidagilar 
kiradi: mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‗zgarishi, struktura o‗zgarishlari, 
baho (inflyatsiya ta‘sirida, sifat o‗zgarishlari, sotish bozorining o‗zgarishi) 
o‗zgarishi, doimiy xarajatlar o‗zgarishi, o‗zgaruvchan xarajatlar o‗zgarishi. 
9.22-jadval 

---

270 
Mahsulotning jami xarajat sig„imini tahlili 
Yillar
Tahlil qilinayotgan 
korxonada
Raqobatchi 
korxonada
Tarmoq bo„yicha 
o„rtacha korxonada
Xarajat 
sig„imi, 
tiyin
O„sish 
darajasi, 
%
Xarajat 
sig„imi, 
tiyin
O„sish 
darajasi, 
%
Xarajat 
sig„imi, 
tiyin
O„sish 
darajasi, 
%
xxx1 
84,2 
100 
85,2 
100 
90,4 
100 
xxx2 
83,6 
99,3 
85,0 
99,7 
88,2 
97,6 
xxxZ 
82,9 
98,5 
84,0 
98,6 
86,5 
95,7 
xxx4 
82,5 
98,0 
83,8 
98,4 
85,7 
94,8 
xxx5 
81,25 
96,5 
82,0 
96,2 
84,5 
93,5 
Korxonada bir so‗mlik mahsulotga to‗g‗ri keladigan xarajat sig‗imi oxirgi 
yilda 81,25 tiyinni tashkil etgan. Xuddi shu ko‗rsatkich raqobatchi korxonada 
82,00 tiyinni, tarmoq bo‗yicha o‗rtacha ko‗rsatkich 84,50 tiyinni tashkil etgan. Bu 
bilan korxonadagi holatni raqobatchilarga va tarmoq bo‗yicha o‗rtacha 
ko‗rsatkichga nisbatan ijobiy baholash mumkin. 
Xarajatlarning faqat qiyosiy tahlili emas, balki uning alohida xarajat 
elementlari bo‗yicha o‗zgarishlariga ham baho beriladi. Xarajat elementlari 
bo‗yicha tahlil etish mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini to‗g‗ri boshqarish 
maqsadida ularning omilli tahlilini amalga oshirishga ham imkon beradi. Negaki 
har bitta xarajat elementi alohida omillar ta‘sirida o‗zgaradi. 
9.23-jadval 
Xarajat elementlari bo„yicha bir so„mlik mahsulotga xarajatlar tahlili 
Xarajat elementlari 
Bir so„mlik mahsulotga to„g„ri keladigan 
xarajatlar 
t
0
 
t
1
 
(+,–) 
Moddiy xarajatlar 
43,75 
45,45 
+1,70 
Mehnat haqi va mehnat haqidan 
ajratmalari 
22,78 
21,26 
–1,52 
Amortizatsiya 
7,00 
6,98 
–0,02 
Boshqa xarajatlar 
8,97 
7,56 
–1,41 
Jami ishlab chiqarish xarajatlari 
82,5 
81,25 
–1,25 
Jami ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy elementlar bo‗yicha tahlilidan 
shuni xulosa qilish mumkinki, bir so‗mlik mahsulotga to‗g‗ri keladigan xarajatlar 

---

271 
o‗tgan yil (t
0
) 82,5 tiyinni, joriy yil (t
1
) 81,25 tiyinni tashkil etgan. Shundan, 
moddiy xarajatlar 1,70 tiyinga ko‗p sarflangan, qolgan barcha xarajat elementlari 
bo‗yicha iqtisod qilishga erishilgan (1,52+0,02+1,41). Jami iqtisod qilingan qiymat 
1,25 tiyinni tashkil etgan. Agar iqtisod qilingan qiymatni jami ishlab chiqarilgan 
mahsulot hajmiga ko‗paytirsak, jami iqtisod qilingan qiymat kelib chiqadi. 
Quyida mahsulot ishlab chiqarish hajmidagi o‗zgarishlarni omilli tahlilini 
ko‗rib chiqishimiz mumkin. 
9.24-jadval 
Omillar ta‟sirini hisoblashda zanjirli bog„lanish usulidan 
foydalanish mumkin. 
Ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulot hajmi 
Summasi 
Bazis davri ∑(Q
0
*P
0
) 
80 000 
Hisobot davri o‗tgan yil tarkibi va bahosida ∑(Q
1
*P
0
) +ΔQ
tar
76 000 
Hisobot yili bazis bahoda ∑(Q
1
*P
0
) 
83 600 
Hisobot yili joriy bahoda ∑(Q
1
*P
1
) 
100 320 
 
Omillar ta‟sirining xarajat sig„imiga ta‟sirini baholash 
Bir so„mlik 
mahsulotga to„g„ri 
keladigan xarajat 
Hisob-kitoblar 
Omillar 
Q
x
Q
s
Q
q
Q
p
Q
b
Q
x0
66 000 / 80 000 = 82,50 
t
0
t
0
t
0
t
0
t
0
Q
xshartli1
63 675 / 76 000 = 83,78 
t
1
t
0
t
0
t
0
t
0
Q
xshartli2
67 285 / 83 600 = 80,48 
t
1
t
1
t
0
t
0
t
0
Q
xshartli3
64 700 / 83 600 = 77,39 
t
1
t
1
t
1
t
0
t
0
Q
xshartli4
81 510 / 83 600 = 97,50 
t
1
t
1
t
1
t
1
t
0
Q
x1
81 510 / 100 320 = 81,25 
t
1
t
1
t
1
t
1
t
1
Bu yerda: 
Q
x
– Ishlab chiqarish hajmi;
Q
s
– Ishlab chiqarish tarkibi;
Q
q
– Iste‘mol qilingan resurslar miqdori; 
Q
p
– Resurslar bahosi;
Q
b
– Mahsulotning sotish bahosi; 
Q
x
; Q
s
; Q
q
; Q
p
; Q
b
omillar ta‘siri hisob-kitoblari:

---

272 
Omillar ta‘sirini hisob-kitoblari: 
Q
xshartli1
– Q
x0 
= 83,78-82,50 = +1,28 tiyin; 
Q
xshartli2
– Q
xshartli1
= 80,48-83,78 = -3,30 tiyin;
Q
xshartli3
– Q
xshartli2
= 77,39-80,48 = -3,09 tiyin; 
Q
xshartli4
– Q
xshartli3
= 97,50-77,39 = +20,11 tiyin;
Q
x1
– Q
xshartli4
= 81,25-97,50 = -16,25 tiyin; 
Jami o‗zgarish = –1,25 tiyin. 
9.25-jadval 
Bir so„mlik mahsulotga to„g„ri keladigan xarajatlar o„zgarishining 
foydaga ta‟sirini tahlili
Omillar 
Ta‟sir darajasi hisob-
kitobi 
Foydani o„zgarishi, 
ming so„m 
Ishlab chiqarish hajmi 
+1,28–80 442/100 
–1 030 
Mahsulot tarkibi 
–3,30–80 442/100 
+2 655 
Mahsulotning xarajat sig‗imi 
–3,09–80 442/100 
+2 485 
Iste‘mol qilingan resurslar 
bahosi 
+20,11–80 442/100 
–16 176 
Mahsulotlarni o‗rtacha sotish 
bahosining o‗zgarishi 
–16,25–80 442/100 
+13 072 
Jami ta‘siri 
–1,25 
+1 006 
Bir so‗mlik mahsulotga to‗g‗ri keladigan xarajatlar o‗zgarishining foydaga 
ta‘sirida ishlab chiqarish hajmining o‗zgarishi (-1 030 ming so‗m), iste‘mol 
qilingan resurslar bahosining o‗zgarishi salbiy ta‘sir etgan (-16 176 ming so‗m), 
qolgan barcha omillar ijobiy ta‘sir etgan. 
 
Davr xarajatlari tahlili 
Davr xarajatlari deganda – bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‗liq 
bo‗lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi.
Davr xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi: 
1. Sotish xarajatlari; 

---

273 
2. Ma‘muriy xarajatlar; 
3. Boshqa operatsion xarajatlar. 
Sotish xarajatlari – savdo faoliyati jarayonlari davomida yuzaga keladigan 
sarflarni 
ifodalab, 
bevosita 
sotish 
bilan 
bog‗liq 
xarajatlarni 
o‗zida 
mujassamlashtiradi. Ularning tarkibiga tovarlarni tashib keltirishdan boshlab, 
transport, reklama, savdo xodimlari ish haqlari, ijtimoiy sug‗urta, tovarlarning 
norma va undan ortiqcha yo‗qolishlari, gaz-yoqilg‗i va energiya, tovarlar sifatini 
saqlash, savdo xodimlari faoliyati davomiyligini ta‘minlash va ularni maxsus shakl 
bilan ta‘minlash, marketing xarajatlari kiradi. 
Ma‘muriy xarajatlar – faoliyat uzluksizligini ta‘minlashda zarur soha 
bo‗lgan, boshqarish bilan bog‗liq sarflarni ifodalaydi. Bu xarajat elementi tarkibiga 
ma‘muriy xodimlar ish haqi, ijtimoiy sug‗urtasi, xizmat avtomobillari bilan 
bog‗liq, aloqa vositalari xizmatlari, xizmat safarlari, vakillik xarajatlari, ma‘muriy 
binolar amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi. 
Boshqa operatsion xarajatlar – korxonalarning operativ faoliyati davomida 
yuzaga keladigan jarayonlar bilan bog‗liq sarflardan iborat. Bular asosan: kadrlar 
tayyorlash, loyiha va qurilish-montaj, maslahat va axborot xizmatlari, auditorlik 
xizmatlari, xizmat ko‗rsatuvchi xo‗jaliklar, xodimlar dam olishi, ekskursiya va 
sayohat bilan bog‗liq tadbirlar, kompensatsiya to‗lovlari, mukofot va taqdirlash, 
turli xil haq to‗lash va moddiy yordam sarflari, sud jarayonlari sarflari, soliq 
bo‗yicha jarimalar kabilardan iborat. 
Yuqoridagilardan tashqari korxona xarajatlarining moliyaviy faoliyati 
bo‗yicha xarajatlar, favqulodda zararlar qatori ham tarkiblanadi. 
Sotish xarajatlari quyidagi xarajat moddalaridan tarkib topadi. 

---

274 
9.26 -jadval