Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

 
12.4. Qarzdorlik dinamikasining natijaviy va samaradorlik 
ko„rsatkichlari bilan qiyosiy tahlili (qarzlarning aylanuvchanligi va 
qoplanuvchanligi tahlili) 
Foydalanuvchilar tomonidan qabul qilinadigan iqtisodiy qarorlar, xo‗jalik 
yurituvchi subyektlarning debitorlik va kreditorlik qarzlarini to‗g‗ri boshqarish 
orqali pul mablag‗lari va pul ekvivalentlarini hosil qilish qobiliyatiga, uning 
muddati va aniqligiga baho berishni talab etadi. 
Xo‗jalik yurituvchi subyektning debitorlik va kreditorlik qarzlari yuzasidan 
sodir bo‗lgan o‗zgarishlarni chuqur tahlil qilish, davr mobaynida ularning hajmi, 
muddati, so‗ndirilishi, aylanuvchanligi bo‗yicha real holatni o‗rganishni talab 
etadi.
Qarzdorlik korxonaning moliyaviy holatini baholashda eng murakkab 
masala hisoblanadi. Negaki, uning hal etilishi doimo ham korxonaning o‗z 
ixtiyorida emas. Ayniqsa, debitorlik majburiyatlari va ularning undirilishi, 
muddatlarga amal qilinishi, qarzdorlik bo‗yicha yuzaga keladigan qo‗shimcha 
majburiyatlarning paydo bo‗lishi korxona rahbariyatining sa‘y-harakatlari 
bilangina amalga oshadigan oddiygina jarayon emas. O‗z navbatida debitorlik 
majburiyatlaridagi holat korxonaning qarshi tomon oldidagi, kreditorlik 
qarzlarining ham to‗lanishiga, ularning tizimli algoritmiga ta‘sir etadi. Negaki, 
debitorlik va kreditorlik qarzlari bu faoliyatning ikki qirrasi ularning bittasidagi 
buzilish ikkinchisiga, ikkinchisidagi buzilish birinchisiga ta‘sir qiladi. O‗z 
navbatida bitta korxonada qarzdorlikning hal etilishi, tarmoq va bo‗g‗inda, 
yakunida mamlakatdagi to‗lov intizomiga ham ta‘sir etadi. 

---

445 
Qarzdorlikni so‗ndirish albatta pul mablag‗lari va ularning ekvivalentlari 
yordamida amalga oshiriladi. Korxonada pul va pul ekvivalentlarining asosiy 
oqimi bu operatsion faoliyatda kuzatiladi. O‗z navbatida majburiyatlarning ham 
asosiy qismi ushbu faoliyat yuzasidan kelib chiqadi. Shu sababli, korxona 
rahbarlari doimo pul va pul ekvivalentlarini qisqa muddatli majburiyatlarni 
qoplashga tegishli qismini ushlab turishga harakat qiladilar. O‗z navbatida ularning 
faoliyat va qarzdorlikdan ortiqcha qismini ushlab turish ham korxona uchun 
maqbul hisoblanmaydi. Negaki, bu aktivlarning oborotdan chetlanishiga sabab 
bo‗ladi. Ortiqcha pul mablag‗larini ularning ekvivalentlariga investitsiya qilish bu 
pul mablag‗larini boshqarish bo‗lib hisoblanadi.
Pul ekvivalentlari deganda ko‗pincha qisqa muddatli moliyaviy qo‗yilmalar 
ham nazarda tutiladi. Moliyaviy qo‗yilmalarning qisqa muddatli shakli pul 
ekvivalenti deb tan olinishi uchun, u belgilangan summadagi pul mablag‗iga oson 
aylantiriladigan va qiymatidagi o‗zgarishlar riski sezilarsiz darajada bo‗lishi lozim.
Qarzdorlikning dinamikasi uning yillar bo‗yicha o‗zgarishlariga baho 
berishni ifoda etadi. Bu qarzdorlikning retrospektiv tahlili hisoblanib, kelajakdagi 
prognozlarini belgilash uchun ham zarur hisoblanadi. Qarzdorlikni muddat 
bo‗yicha o‗rganishda ularning muddati o‗tgan majburiyatlar sifatida foyda va 
zararlarga olib borilishiga muhim ahamiyat qaratish lozim. Qarzlarni foyda va 
zararlarga olib borish ularning to‗la nazorat qatoridan chiqarilishini anglatmaydi. 
So‗ndirilgan qarzlar albatta balansdan tashqari hisobvaraqlarida 5 yilga qadar 
saqlanishi lozim. 
Debitorlik majburiyatlarini qiymat ifodasida o‗rganish doimo ham korxona 
moliyaviy ahvoli haqida aniq xulosalar chiqarish uchun yetarli bo‗lmaydi. Shu 
sababli‚ bu jarayonlarni samaradorlik va natijaviylik ko‗rsatkichlari bilan uzviy 
bog‗liqlikdagi nisbiy ifodalariga ham baho beriladi. Bunday ko‗rsatkichlar sifatida 
debitorlik va kreditorlik qarzlarining aylanuvchanlik koeffitsiyentlari o‗rganiladi 
va tahlil qilinadi. 
Debitor va kreditor qarzdorlikni o‗rganishda aylanuvchanlikning ikki 
jihatiga muhim ahamiyat qaratiladi. 

---

446 
Aylanuvchanlik koeffitsiyentlari va ularning o‗zgarishiga; 
Aylanuvchanlik davri va ularning o‗zgarishiga. 
12.5-jadval