Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Debitor va kreditor qarzdorlikning aylanuvchanlik koeffitsiyentlari va 
aylanish davri ko„rsatkichlarini tahlili 
Ko„rsatkichlar 
O„tgan yil 
Hisobot yili 
Farqi 
(+,-) 
O„sish 
sur‟ati. 
% 
Debitorlar, 
jami 
(satr 
220+240+250+ 
260+270+280+290+300+3
10) 
459 586 597 
468 253 903 
8 667 30
6 
101.9 
shundan: muddati o‗tgan 
61 242 836 
24 341 057 
-
36 901 7
79 
39.3 
Joriy majburiyatlar, jami 
(satr 
610 
+630+640+650+660+670+
680+690+700+710+720+7
30+740+750+760) 
654 802 314 
674 942 829 
20 140 
515 
103.1 
shu 
jumladan: 
joriy 
kreditorlik qarzlari (satr 
610+630+650+670 
+680 
+690+700+710+720+760) 
623 266 697 
651 211 265 
27 276 
076 
104.5 
shundan: muddati o‗tgan 
joriy kreditorlik qarzlari 
26 935 189 
18 671 676 
-8 263 
513 
69.2 
Sotishdan sof tushum 
2 799 935 
534 
2 938 333 
638 
138 398 
104 
104.9 
Debitorlik 
qarzlarining 
aylanish koeffitsiyenti 
6.09 
6.27 
0.18 
102.9 
Shundan: muddati o‗tgan 
debitorlik 
qarzlarining 
aylanish koeffitsiyenti 
45.88 
122.41 
76.53 
271.1 
Debitorlik 
qarzlarining 
aylanish davri 
59.11 
57.41 
1.70 
96.6 
Shundan: muddati o‗tgan 
debitorlik 
qarzlarining 
aylanish davri 
7.8 
2.9 
-4.9 
37.1 
Kreditorlik 
qarzlari 
aylanish koeffitsiyenti 
4.49 
4.51 
0.02 
100.4 
Shundan: muddati o‗tgan 
kreditorlik 
qarzlarining 
aylanish koeffitsiyenti 
107.65 
163.22 
55.57 
152.3 

---

447 
Kreditorlik 
majburiyatlarining aylanish 
davri 
80.1 
79.8 
-0.3 
98.8 
Shundan: muddati o‗tgan 
kreditorlik 
qarzlarining 
aylanish davri 
3.3 
2.2 
-1.1 
66.6 
Debitorlik va kreditorlik 
qarzlarining 
aylanish 
koeffitsiyentlarining 
bog‗liqligi (nisbati) 
1.35 
1.39 
0.04 
102.9 
Korxonada debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi o‗tgan yilga 
nisbatan 0.18 ga ortgan. Aylanish davri 1.70 kunga tezlashgan. Kreditorlik 
majburiyatlarining aylanish koeffitsiyenti esa 0.02 ga ortgan. Aylanish davriyligi 
esa 0.3 kunga tezlashgan. Muddati o‗tgan debitorlik majburiyatlarini undirish, 
muddati o‗tgan kreditorlik majburiyatlarini qoplash imkoniyatlari korxonada to‗la 
mavjud.
 
 
12.5. Debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamaytirish bo„yicha 
boshqaruv qarorlarini qabul qilish mexanizmlari 
Qarz majburiyatlarini boshqarish ishida tizimli yondashuv zarur. 
Boshqaruvni to‗g‗ri yo‗lga qo‗yishda qarzdorlik mavjudligiga, uning miqdoriga va 
paydo bo‗lgan sanasiga, qarzlarni undirish muddatlarini belgilashga, ularni 
so‗ndirish usullarini tanlashga alohida ahamiyat qaratish lozim. Bunda, ko‗proq 
qarzdor bilan muzokara olib borish yo‗lini tanlash maqsadga muvofiqdir. Masalani 
uzil-kesil hal qilish imkoni bo‗lmasa qonunda belgilangan boshqa choralarni 
ko‗rishga kirishish lozim. 
Debitorlik qarzlarini undirish oson jarayon emas. Bu uzoq vaqtni, 
qo‗shimcha tashkiliy va moliyaviy xarajatlarni talab qiladi hamda doim bir necha 
biznes tuzilmalar manfaatlari to‗qnashuvi bilan bog‗liq bo‗ladi. Bu albatta 
boshqaruvchidan uddaburonlik, shijoat va jiddiylikni talab etadi. Shu bilan birga 
qarzdorlikni hal etishda qonunchilik normalari bo‗yicha barcha bosqichlardan 
o‗tish ham doimo ijobiy natijalarga olib kelavermaydi. 

---

448 
Korxonalarda muddatida undirilmagan va undirish imkoni bo‗lmagan 
debitorlik, kreditorlik qarzlarini hisobdan chiqarish, so‗ndirish quyidagi usullarda 
amalga oshiriladi. 
Birinchi usul: debitorlik qarzi umidsiz bo‗lgan, payti kelganda uni 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri korxonaning zarariga hisobdan chiqariladi. 
Sud qaroriga binoan majburiyatlarning tugatilishi, qarzdorning bankrotligi, 
tugatilishi yoki vafot etishi oqibatida yoxud da‘vo qilish muddati o‗tishi oqibatida 
uzish mumkin bo‗lmagan qarz umidsiz deb e‘tirof etiladi.
59
Bunday qarz hisobdan 
chiqarilishi kerak.
Qarzdorlikning umumiy da‘vo muddati uch yil. Ularni hisobdan chiqarish 
rahbarning qarori bilan amalga oshiriladi va buyruq bilan rasmiylashtiriladi. 
―Xarajatlar tarkibi to‗g‗risida‖gi nizomga muvofiq da‘vo bildirish muddati 
o‗tgan debitorlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko‗rilgan zararlar boshqa 
operatsion xarajatlar sifatida korxonaning davr xarajatlari tarkibiga kiradi. 
Debitorlik qarzini hisobdan chiqarishning ikkinchi usuli – bu dargumon 
qarzlar bo‗yicha zaxira tashkil etishdir. Bunda belgilangan muddatda qoplanmagan 
va tegishli kafolatlar bilan ta‘minlanmagan debitorlik qarzi dargumon qarz sifatida 
tan olinadi.
Korxonaning yuridik va jismoniy shaxslar bilan hisob-kitoblari bo‗yicha 
dargumon qarzlari summasiga zaxira tashkil qilinadi.
60
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, har qanday usulda ham zararga hisobdan 
chiqarilgan qarz hisobdan chiqarilgan paytdan boshlab besh yil mobaynida 
qarzdorning mulkiy holati o‗zgargan taqdirda qarzni undirish imkoniyatini 
kuzatish uchun balansdan tashqari schyotida turishi zarur. 
Debitorlik qarzini hisobdan chiqarishning tanlangan usuli korxonaning hisob 
siyosatida aks etadi. Agarda korxona dargumon qarzlar bo‗yicha zaxira tashkil 
etmoqchi bo‗lsa, u holda uni shakllantirish va foydalanish tartibini ham hisob 
siyosatida ko‗rsatishi kerak. 
59
Солиқ Кодексининг 22-моддаси 
60
Даргумон қарзлар бўйича захирани ташкил этиш ва фойдаланиш тартиби 21-сон БҲМСнинг 
2-иловаси 216-бандида белгиланган. 

---

449 
Debitorlik va kreditorlik qarzi muddatlarini o‗tkazib yuborish hamda 
korxonalarning hisobvaraqlarida tegishli mablag‗lar bo‗lgan holda to‗lovlarni 
amalga oshirishning belgilangan muddatlarini buzish mansabdor shaxslarga 
EKIHning 10 baravaridan 15 baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab 
bo‗ladi.
61
Mahsulot va tovar yetkazib berishda, shuningdek‚ ishlarni bajarish yoki 
xizmatlar ko‗rsatishda korxona xaridorlar va buyurtmachilardan bo‗nak to‗lovini 
(oldindan to‗lovni) talab qilishi mumkin. Bu holatda bo‗nak xaridorlar va 
buyurtmachilardan kelgusi to‗lovlarning tushish kafolati va tovarlarni yetkazib 
berish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko‗rsatish bo‗yicha shartnomaning bajarilishi 
kafolati bo‗lib xizmat qiladi. Bunday bo‗naklar pul mablag‗larini olgan korxona 
uchun mahsulot va tovarlar yetkazib berilgunga, shuningdek‚ ish bajarilgunga yoki 
xizmatlar ko‗rsatilgunga qadar yoxud ilgari olingan bo‗nak to‗lovlari qaytarilgunga 
qadar majburiyatlar hosil qiladi. 
Kreditorlik qarzini hisobdan chiqarish tartiblari soliq kodeksining 136-
moddasi bilan tartibga solinadi. 
Muddatida so‗ndirilmagan kreditorlik qarzi quyidagi hollarda hisobdan 
chiqarilishi mumkin: 
- da‘vo bildirish muddati (qarz vujudga kelgan paytdan boshlab uch yil) 
o‗tganda; 
- kreditor korxona tugatilganda; 
- majburiyatlar sudning yoki vakolatli davlat organining qaroriga binoan 
hisobdan chiqarilganda. 
Hisobdan chiqarilgan kreditorlik qarzi summasi asosiy ishlab chiqarishdan 
olingan boshqa daromadlar tarkibiga kiritiladi. Kreditorlik qarzini hisobdan 
chiqarish korxonaning boshqa daromadlariga kiradi hamda asosiy faoliyat turi 
uchun ko‗zda tutilgan stavkalar bo‗yicha soliq solinadi. 
Balansda debitorlik qarzini ushlab turish nihoyatda foydasiz, biroq undan aql 
bilan moliyaviy holatga ziyonsiz va qonunchilik doirasida xalos bo‗lish kerak. 
61
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 175-моддаси. 

---

450 
Aniqlanishicha, amaliyotda kreditorlar uchun yetarlicha imkoniyatlar mavjud. 
Kontragent bilan o‗zaro munosabatlar tarixi, qarz summasi, uning hosil bo‗lish 
sanasi va boshqa omillarga bog‗liq holda: 
- qo‗shimcha kelishuv yoki vaziyatga mos keladigan boshqa shartnoma 
tuzish yoki qarzni butunlay kechib yuborish; 
- bank yoki soliq inspeksiyasiga murojaat qilish; 
- qarzdorga talabnoma yo‗llash yoki sudga qarzni undirish uchun ariza 
berish; 
- qarzdorni bankrot deb e‘tirof etish. 
Yondashuvlarning turli-tumanligiga qaramay amalda, debitorlik va 
kreditorlik qarzlarini boshqarish iqtisodiyotning barcha bo‗g‗inlaridagi korxona va 
tashkilotlarda haliga qadar qiyinligicha qolmoqda. Debitorlik va kreditorlik 
majburiyatlarining muddati o‗tgan qismini jami majburiyatlar tarkibidagi salmog‗i 
yuqoriligicha qolmoqda. Ularni hal qilishning amalda moliyaviy mexanizmlari 
mavjud qarzdorlikni ijobiy hal qilish imkonini bermayapti. Buning oqibatida 
korxonalarning moliyaviy ahvoli tobora yomonlashmoqda. Ularni moliyaviy 
sog‗lomlashtirish yuzasidan ko‗rilayotgan chora-tadbirlari samarasizligicha 
qolmoqda. 
Korxonalarning debitorlik va kreditorlik qarzdorligi va ularni muddatli hal 
etish borasida amaldagi huquqiy normalarni takomillashtirish, kechiktirilgan 
qarzlar siyosatidan voz kechish, qo‗llab quvvatlashning manzilli xaritalarini tuzish, 
rag‗batlantirishning ta‘sirchan birliklarini yo‗lga qo‗yish, hisob-kitob shakllarini 
kengaytirish, savdo va tijorat faoliyatida sug‗urta xizmatlarini yo‗lga qo‗yish, 
zaxiralarni tashkil etishning mukammal tizimiga o‗tish lozim deb o‗ylaymiz. 
Debitorlik qarzlarini boshqarishning maqsadi uning hajmini va tarkibini 
optimallashtirish, shuningdek, samarali kredit siyosatini qo‗llash yuzasidan sotish 
hajmini rag‗batlantirishdan iborat.