Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Xo‟jalik sub`ektining raqobatchilari imkoniyati va firma ixtisoslik 
tovarlarining bozordagi sotilish darajasini tahlili 
Tovarlarning 
turi 
O‟lchov 
birligi 
O‟rtacha 
o‟tgan 
uch yilda 
bozordagi 
talab 
miqdori 
Raqobat-
chilar 
taklif 
qilgan 
tovarlar 
miqdori 
Bozordagi 
talabdan 
farq 
Firma taklif 
qilishi lozim 
bo‟lgan 
tovarlar 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
―A‖ mahsulot 
dona 
2600 
2200 
400 
560 
―B‖ mahsulot 
kg. 
1400 
1380 
20 
14 
―V‖ mahsulot 
kg. 
240 
159 
81 
86 
―G‖ mahsulot 
dona 
300 
160 
140 
112 
―D‖ mahsulot 
tn. 
700 
670 
30 
33 
Uch yillik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, firmaning ―A‖ mahsulotiga bo‘lgan 
talabga nisbatan 160 dona ko‘p tovar iste`molchilarga taklif qilinmoqda. 
Shuningdek, ―V‖ mahsulot bo‘yicha 5 kg va ―D‖ mahsuloti bo‘yicha 3000 kg 
talabga nisbatan ortiqcha tovarlar bozorga chiqarilgan. Demak, bu mahsulotlarni 
to‘liq sotilishi uchun raqobatchilarga nisbatan sifatli va xaridorgir tovarlar 
bo‘lishiga e`tibor qaratilishi lozim. Lekin ―B‖ va ―G‖ mahsulotlarni ishlab 
chiqarishni ko‘paytirish imkoniyatlari borligini tadqiqotlar ko‘rsatib turibdi. Firma 
ixtiyorida bozordagi talabni e`tiborga olib turib ayrim turdagi tovarlarni ko‘proq 
taklif qilishga ixtisoslashish imkoniyatlari ham bor. Demak, firmani bozordagi 
strategiya va taktikasi turli variantlarda bo‘lishi ham mumkin ekan.
Iqtisodiyotda raqobat turli funktsional strukturalar o‘rtasida yagona maqsad 
sari raqobatlashuv tushuniladi. Komleks raqobat tahlili ikki asosiy yo‘nalishni o‘z 
ichiga oladi: 

---

165 
1)
korxonani raqobatda tutgan o‘rnini tahlili; 
2)
korxonani raqobatga bardoshligini tahlili 
Kompleks marketing tahlilining asosiy yo‘nalishini korxonaning raqobatda 
tutgan o‘rni muhim rol o‘ynaydi. Korxonaning raqobat bardoshligi qisqa 
muddatdagi kapital mablag‘ sarfi evaziga rejadagiga nisbatan kam bo‘lmagan 
miqdordagi foydaga erishish tushuniladi. Korxonani raqobatga bardoshligini 
ta`minlash uchun raqobat qilish qobiliyatini oshirish, raqobatbardoshlik 
strategiyasini rivojlantirish lozim. Bu ko‘rsatkichlar korxonani bozordagi 
faoliyatini samarali yuritish, bozordagi ulushini saqlash yoki uni oshirish, 
kelgusida yetarli darajadagi rentabellikka, moliyaviy barqarorlikka erishish kabi 
ko‘rsatkichlar yig‘indisidan iborat. Bunday holatga erishish uchun tovar quyidagi 
hususiyatlarga ega bo‘lishi talab etiladi. 

texnik parametrlar (tovar hususiyati, uni qo‘llanishi va tavsiya etilishi); 

estetik parametrlar (tovarlarning tashqi ko‘rinishi); 

ergonomik parametrlar (tovarning inson organizmiga zararsizligi); 

me`yoriy parametrlar (tovarning amaldagi me`yorlarga va standartlarga mos 
kelishi); 

iqtisodiy parametrlar (tovar bahosi, ko‘rsatiladigan servis xizmati). 
Xaridorlarning xatti-harakatidan shuni anglash mumkinki, tovarlarni 
taqqoslashda, uning ishlatish samaradorligi (S), sotib olish harajatlari (X)ga 
nisbatan yuqori bo‘lsa, shu mahsulotni harid etadilar. Tovar raqobatdoshligi (R) 
quyidagicha aniqlanadi: 
Х
С
Р

Tovar raqobatbardoshligini baholash bosqichlari quyidagilardan iborat: 
1.
O‘rinbosar tovarlarni topish va uni tahlil qilish; 
2.
O‘xshash mahsulotlarning solishtirilishi orqali asosiy ko‘rsatkichlarini 
belgilash (aniqlash); 
3.
O‘z mahsulotimizdagi integral (umumiy) raqobatbardoshlik 
ko‘rsatkichlarini aniqlash;. 

---

166