Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

 
13.9. Valyuta mablag„lari harakatining tahlili 
Keyingi yillarda valyuta siyosati va tashqi savdo faoliyati sohasini 
takomillashtirish bo‗yicha ko‗rilgan chora-tadbirlar mamlakatimiz iqtisodiyotiga 
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, eksport salohiyatini oshirish, zamonaviy, 
eksportga yo‗naltirilgan ishlab chiqarishlarni hamda kichik biznes va xususiy 
xo‗jalik yurituvchi subyektlarni barqaror rivojlantirishga xizmat qilmoqda. 
Maqbul miqdorda tashqi qarzlarni jalb qilish bo‗yicha izchil amalga 
oshirilayotgan siyosat O‗zbekistonning majburiyatlarini o‗z vaqtida bajaradigan 
ishonchli, to‗lovga layoqatli xalqaro sherik sifatidagi imidjini ta‘minladi, 
keyinchalik valyuta kursini liberallashtirish uchun zarur oltin-valyuta zaxirasini 
shakllantirish, valyuta resurslarini real iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini 
modernizatsiya qilish, texnik qayta jihozlash va diversifikatsiya qilishning ustuvor 
sohalariga yo‗naltirish, jahon moliyaviy inqirozining salbiy oqibatlarini 
yumshatish imkonini bermoqda. 
2017-2021-yillarda O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta 
ustuvor yo‗nalishi bo‗yicha Harakatlar strategiyasida ham valyuta sohasini tartibga 
solishning bozor mexanizmlarini joriy qilish, respublika eksport salohiyatini 
oshirishni rag‗batlantirish, to‗g‗ridan-to‗g‗ri xorijiy investitsiyalarni faol jalb 
71
БҲХС-36. Активларнинг қадрсизланиши

---

491 
qilish, 
mahalliy 
ishlab 
chiqaruvchilarning 
tashqi 
va 
ichki 
bozordagi 
raqobatdoshligini oshirish, mamlakatimizda investitsiya va ishbilarmonlik muhitini 
yaxshilash, valyuta bozorini yanada liberallashtirishga muhim ahamiyat qaratilgan 
va uning asosiy yo‗nalishlari belgilab berilgan. 
O‗zbekiston Respublikasining ―Valyutani tartibga solish to‗g‗risida‖gi 
qonunining 3-moddasiga muvofiq ―Valyuta boyliklari‖ qatoriga quyidagilar kiradi: 
- chet el valyutasi; 
- qimmatli qog‗ozlar – chet el valyutasidagi fond boyliklari (aksiyalar, 
obligatsiyalar va boshqalar); 
- chet el valyutasidagi to‗lov hujjatlari (cheklar, veksellar, akkreditivlar va 
boshqalar); 
- qimmatbaho metallar – har qanday ko‗rinish va holatdagi oltin, kumush, 
platina hamda platina guruhiga kiruvchi (palladiy, iridiy, rodiy, ruteniy va osmiy), 
metallar shunday metallardan ishlangan zargarlik buyumlari va boshqa ro‗zg‗or 
buyumlari hamda ularning parchalari bundan mustasno; 
- tabiiy qimmatbaho toshlar – sayqal berilgan va sayqal berilmagan 
shakldagi olmos, la‘l, zumrad, yoqut, aleksandrit, shuningdek‚ marvarid, shunday 
toshlardan ishlangan zargarlik va boshqa ro‗zg‗or buyumlari hamda ularning 
parchalari bundan mustasno. 
Chet el valyutasiga tegishli ajnabiy davlatda muomalada bo‗lgan va qonuniy 
to‗lov vositasi hisoblangan banknot ko‗rinishdagi chet el pul belgilari, shuningdek‚ 
muomaladan chiqarilgan yoki chiqarilayotgan, ammo O‗zbekiston Respublikasi 
pul belgilariga almashtirilishi lozim bo‗lgan chet el pul belgilari, schyotlarda va 
omonatlarda bo‗lgan xorijiy davlatlarning pul birliklaridagi va xalqaro hisob-kitob 
birliklaridagi mablag‗lar kiradi. 
Chet el valyutasidagi qimmatli qog‗ozlar – O‗zbekiston Respublikasi qonun 
hujjatlari yoki xorijiy davlatlarning qonun hujjatlariga muvofiq qimmatli qog‗ozlar 
jumlasiga kiritilgan, qiymati chet el valyutasida ifodalangan hujjatlaridir
72
. 
72
Ўзбекистон Республикасининг Қонуни ―Валютани тартибга солиш тўғрисида‖ Тошкент 
ш.,1993 йил 7 май, 841-XII-сон 

---

492 
Globallashgan 
iqtisodiyot, 
shuningdek‚ 
dunyo 
iqtisodiyotining 
yagonalashuvi bilan davlatlar o‗rtasidagi savdo iqtisodiy munosabatlar tobora 
kengayib bormoqda. Bu esa o‗z navbatida har bitta xo‗jalik yurituvchi subyektni 
eksport-import operatsiyalariga undamoqda. Eksport-import operatsiyalarida ijobiy 
farqlanishga erishish albatta korxonalar oldiga ham bir qadar murakkab vazifalarni 
hal etishni va uning mustahkam zaminini yo‗lga qo‗yishni talab etadi.
Bir mamlakat doirasida ko‗p turdagi raqobatbardosh tovarlar va xizmatlar 
ishlab chiqarish imkoniyati cheklangan. Tashqi bozor mahalliy ishlab 
chiqaruvchilarning o‗zlari uchun ustun bo‗lgan faoliyat turlari bilan keng doirada 
shug‗ullanishlariga imkon beradi, ularning faoliyat doirasini kengaytiradi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat nafaqat ishlab chiqarishning raqobatbardoshligini 
oshiradi, balki erkin xo‗jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy va moliyaviy 
salohiyatini, shuningdek‚ aholining turmush farovonligini oshirishning ham zaruriy 
sharti hisoblanadi. 
Pul oqimi to‗g‗risidagi hisobot shakliga ilova sifatida xorijiy valyutada pul 
mablag‗larining harakati to‗g‗risida ma‘lumotnoma tuziladi. Unda hisobot davrida 
xorijiy valyutada pul mablag‗larining to‗liq harakati ko‗rsatiladi. 
Valyuta mablag‗lari operatsiyalarni amalga oshirish paytida O‗zbekiston 
Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‗yicha O‗zbekiston Respublikasi milliy 
valyutasida, valyuta mablag‗lari qoldig‗i esa – hisobot davrining oxirgi sanasida 
aks ettiriladi. 
Ushbu ma‘lumotnomaga asosan korxonaning valyuta mablag‗larini harakati 
tahlil qilinadi.
Korxona tomonidan kirimga olingan valyuta mablag‗lari qatorida: korxona 
tomonidan hisobot davrida olingan valyuta tushumi summasi; sotib olingan xorijiy 
valyuta summasi; moliyaviy faoliyatdan olingan valyuta mablag‗lari summasi; 
korxonaning valyuta hisobvaraqlari va kassasiga boshqa valyuta tushumlari 
summasi aks etadi. 
Korxona tomonidan turli maqsadlarga sarflangan valyuta mablag‗larining 
qatoriga: mol-mulkni olishga, bajarilgan ishlarga va ko‗rsatilgan xizmatlarga 

---

493 
sarflangan valyuta mablag‗lari summasi; moliyaviy faoliyat bo‗yicha sarflangan 
valyuta mablag‗lari summasi; boshqa maqsadlarga sarflangan valyuta summasi aks 
etadi. 
Chet el valyutasidagi pul mablag‗larini qayta baholashdan yuzaga kelgan 
musbat yoki manfiy kurs farqlari, hisobot yili boshiga va oxiriga korxonaning 
valyuta hisobvaraqlari va kassasida bo‗lgan valyuta mablag‗lari alohida qatorlar 
bo‗yicha aks ettiriladi.
Tahlil etishda valyuta mablag‗lari balansiga muhim ahamiyat qaratiladi. 
Valyuta balansi quyidagi birliklar ifodasini jamlashni xarakterlaydi.