Toshkent moliya instituti o. Masharipnv Sh. Ilxomov

Ishlab chiqarish xarajathri, davr xarajatlari va mnliyaviy natijalar auditining obyekti

Ko‘rsatkichlar nomi	Schyot- lar raqami	Moliyaviy hisobot s dagi ko'rsatkic		lakllari- ilar
		1-shakl	2-shakl	4- shakl
		Satr raqani	Satr raqani	Satr raqanri
1	1	3	4	5
Tugallanmagan ishlab chiqarish	2000. 2100, 2300, 2700	160
Kclgusi davr xarajatlari	3100	190
Kelgusi davr xarajatlari va to'lovlari uchun zaxiralar	8900	470
Mahsulot (ish, xizmat) lami sotishdan sof tushum			010
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) laming tannarxi			020
Mahsulot (ish, xizmat) lar sotishning yalpi foydasi			030
Davr xarajatlari			040
Asosiy faoliyatning hoshqa daromadlari			090
Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr. 030-040+090)			100

1	2	3	4	5
Umumxojalik faoliyatining foydasi (zarari) (satr. 100+110- 170)			220
Favquloddagi foyda va zararlar			230
Hisobot davrining sof foydasi (zarari) (satr. 240-250-260)			270
Mahsulot (tovar, ish va xizmat) lami sotishdan kelib tushgan pul mablag' lari				010

Auditor, auditni rejalashtirishda auditorlik tekshiruvini o'tkazish bosqichlari ketma-ketligini, ma'lumotlarni olish uchun muayyan manbalami va auditorlik tavakkalchiligini aniqlashi lozim. Shuning uchun audit dasturini tayyorlash foyda beiadi. Bunday dastur namunasi quyidagi 6.3-jadvalda keitirilgan.
6.3-jadval
Ishlab chiqarish xarajatlari auditining dasturi
Tekshirilayotgan subyekt
Audit davri
Odam-soat miqdori
Auditorlik guruhi rahbari
Auditorlik guruhi tarkibi
Rejalashtirilgan audilorlik tavakkalchiligi
Rejalashtirilgan ahamiyatlilik darajasi



Audit bo'limlari bo'yicha
auditorlik muolajaiar
ro‘yxati

Auditorning ishchi hujjatlari






J 2
1. Ishlab chiqarishga oid moddiy xarajatlar bo'yicha hisob registrlari
ma'lumotlarmi tekshirish va ulami Bosh kitob schyotlari bilan solishtirish

4 5 6

Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari to‘g‘risida hisobot. jurnal-orderlar, mashino- grammalar

1	2	3	4	5	6
2.	Ishlab chiqarishga oid mehnatga haq to‘lash хага- jallari hisobi bo'yicha hi- sob registrlari ma'himot- larini tekshirish va Bosh kitob ma'lumotlari bilan solishtirish			Ish haqini hisobga olish la- beli. hisob-kitob qaydnoma- lari, jumal-orderlar, mashi- nogrammalar
3.	Ishlab chiqarishga oid ijti- moiy sug‘urta ajiatmalari bo'yicha hisob registrlari ma'lumotlarini tekshiiish va ularni Bosh kitob schyotlari bilan solishtirish			Ijtimoiy sug‘urta ajralmalari hisobi. mehnatga haq to'lash bo'yicha hisob-kitob qayd- nomalari. jumal-orderlar, mashinogrammalar
4.	Asosiy vositalar va ishlab chiqarishga oid nomoddiy aktivlar eskirishi bo‘yicha hisob registrlari ma'himot- larini tekshirish va ulami Bosh kitob schyotlari bilan solishtirish			Asosiy vositalar eskirishining hisobi, nomoddiy aktivlar eskirishining hisobi
5.	Ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar bo'yicha hisob registrlari ma'lumot- larini tekshirish va Bosh kitob schyotlari bilan sol- ishtirish			Buxgalteriya hisobi, jumal- orderlar
6.	Davr xarajatlari bo‘yicha hisob regislrlarini tek- shirish va ulami Bosh ki- tob schyotlari bilan sol- ishtirish			Shartnomalar, schyot- fakturalar, talabnomalar, yuk xatlari, bajarilgan ishlar bo'yicha dalolatnomalar
7.	Moliyaviy faoliyat xarajat- lari bo‘yicha hisob reyest- larini tekshirish va ulami Bosh kitob schyotlari bilan solishtirish			Shartnomalar, foiz to lovlaii bo'yicha jadvallar, valutalami amaldagi kuisi bo'yicha hisoblai
8.	Ishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajallari va moli- yaviy faoliyat bo'yicha xarajatlami inventarizatsiya qilish			Inventarizatsiya qaydnoma- lari, inventarizatsiya dalolat- nomalari

9.	Subyektda ishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlami in- ventarizatsiya natijalar- ning tekshirish			Inventarizatsiya qaydnoma- lari, ishlab chiqarish moddiy xarajat-lar bo'yicha hisobot- lar, jumal-orderlar, mashi- nogrammalar
10	Xomashyo va materiallar kirimi ro'yxatlarini tayyor- lash: xomashyo va materi- allar kelib tushishi bo‘yicha hujjatlar to‘g‘ri tuzil- ganligini tasdiqlash			Shartnomalar, schyot- fakluralar, qabul qilish- topshirish dalolatnomalari, hisob registrlari, Bosh kitob
11.	Xomashyo va materiallar xarajatlanishi va sotiUshi bilan bog'liq moliyaviy natijalar va soliqqa solish to'g'ri shakllanganligini tahlil qilish			Xomashyo va materiaUami ro‘yxatga olish daftari, soUqlar bo‘yicha hisoblar
12.	Sotib olingan xomashyo va materiallar bo'yicha QQS to‘g‘ri hisoblanganligini tekshirish			Sohqlar bo‘yicha hisoblar, qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, yuk xatlari, jumal-orderlar, Bosh kitob
13.	Asosiy vositalar va nomod- diy aktivlar bo'yicha eskirish to'g'ri hisoblan- ganligini tekshirish			Hisob siyosati, asosiy vosita- lar va nomoddiy aktivlar bo'yicha eskirishni hisoblash qaydnomalari
14.	Eskirish ajratmalari xara- jatlarning tegishli schyol- lariga to‘g'ri o'tkazilgan- ligini tekshirish			Eskirish ajratmalarini taqsim- lash qaydnomalari, 10-sonli jumal-order va boshqa hisob registrlari
15.	Xomashyo va materiaUar to‘g‘ri xarajatlanishi (hi- sobdan chiqarilishijni tek- shirish			Shartnomalar, schyot-faktu- ralar, yuk xatlari, hisobdan chiqarish dalolatnomalari, materiallami hisobga olish varaqalari. Bosh kitob

Shunday qilib, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari auditi xarajat kalkulatsiya moddalari bo'yicha ishlab chiqarish turlari, xarajatlaming vujudga kelish joylari, mahsulot turlari bo'yicha o'tkaziladi.

2. 
   Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar auditi
   

Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik tekshiruvidan o'tkazishdan maqsad. sodir bo'lgan xojalik muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortishda qo'llanilayotgan tartibning O‘zbekiston Respublikasi me’yoriy hujjatlari talablariga muvofiqligini aniqlashdan iborat.
Subyektlarda ishlab chiqarish xarajatlari va soliqqa tortish hisobini tartibga soluvchi asosiy hujjat O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish, xizmat) lami ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalami shakllantirish tartibi to'g'risidagi Nizom» bo'lih hisoblanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining to'g'riligini va mahsu- lot, ish hamda xizmatlar tannarxi to'g'risidagi hisobotni tuzish- ning to'g'riligini aniqlash uchun quyidagilami tekshirish lozim:

1. 
   Hisobot davridagi haqiqiy xarajatlaming ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarida o'z vaqtida, to‘liq va ishonarli aks ettiril- ishi.
   
2. 
   Ishlab chiqarishga xarajat qilingan xomashyolar, material- lar. yoqilg'ilar, ehtiyot qismlar va yoqiig'i-moylash materiallarini baholashning to‘g‘riligi.
   
3. 
   Belgilangan xarajat smetalan, lavozim maoshlari, ta'rif stavkalari, ishlab chiqarish xodimlarining mehnatiga haq to'lash va mukofatlash haqidagi Nizomga rioya qilish ustidan nazorat- ning ta'minlanganligi.
   
4. 
   Noishlab chiqarish xarajatlari va yo'qotishlaming paydo bo'lish sabablari hamda hisobdan o'chirilishning asoslanganligi va ulami kamaytirish bo'yicha qabul qilingan chora-tadbirlar
   
5. 
   Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblashning to'g'riligi.
   
6. 
   Tovarlar, YOMM va boshqa qiymatliklar tabiiy kamayi- shini hisobdan o'chirishning to‘g‘riligi.
   
7. 
   Quyidagi xarajatlami mahsulot (ish, xizmat) lar tan- narxiga qo'shishning to'g'riligi va asoslanganligi:
   
8. 
   ta'sis hujjatlariga muvofiq, qo'shma subyektda ishlab chiqarishda bevosita ishlaydigan chet el tuqarolariga berilgan turar joylar va kommunal xizmatlar uchun to'lovlar;
   
9. 
   xizmat safarida va yo'lda bo‘lgan vaqt turar joy ijarasi, xizmat safari joyiga borib qaytish yo‘l xarajatlari uchun tas- diqlangan me'yorlar doirasida ishlab chiqarish faoliyati bilan bog'liq chet el xizmat safari xarajatlari.
   

Asosiy xarajatlar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqa- rish xarajatlarining to‘g‘ri va asoslangan hamda me'yorlarga mu- vofiqligini tekshiriladi. Mahsulot (ish, xizmat) larning rejadagi va hisobot kalkulatsiyasining to'g'riligini xarajat moddalari bo'yicha tekshiriladi. Natijada reja va haqiqiy tannarx o'rtasidagi tafovutlarni moddalar bo'yicha tahlil qilinib, tafovutlar sababi aniqlanadi. Xomashyo va materiallami sarflashning to‘g‘riligi, baholar to‘g‘riligini tekshirish metodlari, mahsulot (ish, xizmat) birligiga to'g'ri keladigan xarajat me'yoriga rioya qilinishi tek- shiriladi.
Auditor shuni yaxshi hilishi zarurki, mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi buxgalteriya hisobida oddiy faoliyat turlari bo'yicha hisobot davrida mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko'rsatish) va realizatsiya bilan bog'liq xarajatlar yig‘indisi kabi aniqlanadi.
Xojalik faoliyatidagi faktlarning vaqtinchalik aniqlik tamoyili tannarxni to‘g‘ri shakllantirish uchun tovar-moddiy zaxira (ish, xizmat) lar qiymatining to'langanlik fakti emas. balki ulami ish- latish (xarajatlash) fakti ahamiyatli ekanini bildiradi. Masalan, auditorga tekshiruv o‘tkazish uchun taqdim qilingan hujjatlar mazmunidan ma’lum bo‘lishicha, tekshirilayotgan subyekt to- monidan o'tgan yili dekabr oyida keyingi yil uchun ishlab chiqarish binolarining ijara haqi to‘langan. Ushbu xarajat shu vaqtning o‘zida, ya’ni o'tgan yili dekabr oyida mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borilgan. Auditor ushbu xojalik muomalasini asossiz, ya'ni o'tgan yildagi mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini sun'iy ravishda oshirgan va moliyaviy natijani hamda foyda solig'ini pasaytirgan deb topdi va tuzatish kiritishni tavsiya qildi. Shu bilan birga, to'langan ijara haqi keyingi yil davomida umumiy summaning 1/12 qismi miqdorida har oyda xarajatga hisobdan o'chirishi lozimligini tushuntirdi. 0‘zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida» gi qonunning 9- moddasiga muvofiq, subyektda sodir etilgan barcha xojalik muomalalari amalga oshirilayotgan vaqtda yoki amalga oshirilih bo'lingandan so‘ng tegishli dastlabki hujjatlar bilan rasmiy- lashtirilishi lozim. Xarajatlarni hujjatlashtirish tamoyili auditor- ning xarajatlami asoslash uchun isbotlovchi hujjatlaming mavjudligi hamda ushbu muomalalami buxgalteriya hisobida aks ettirishning to‘g‘riligini tasdiqlash vazifasini belgilab beradi.

2.