Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tovarlar va mahsulotlar.
,r Aholi tashkilotlar Tovarlar va mahsulotlarni sotib olish uchun qilinadigan xarajatlar Aholi i k Resurslar uchun tqlovlar Tovarlarni ishlab chiqarish uchun zarur bqlgan resurslar L 1-sxema. Iqtisodiy tizimda tovar va pul aylanishining sodda ko’rinishi. 29 Bu sxema bo’yicha ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan resurslar va tovarlar harakati soat millari harakati bo’yicha ko’rsatilgan. Bu ko’rinishda resurslarning barchasi faqatgina aholining o’ziga tegishli deb qaralgan va bu resurslar korxonalarning tovar va boshqa mahsulotlariga ayirbosh qilinadi. Bu jarayonning amalga oshishida pul kabi vositachi ishtirok qilmaydi. Ayirboshlash jarayoni pulsiz barter tariqasida namoyon bo’ladi. Ayirboshlashning oddiy shakli, biz oldingi boblarda ta’kidlaganimizdek, mazmun jihatdan sodda bo’lsada, amalga oshirish jarayonida ma’lum qiyinchiliklar mavjud. Shuning uchun tomonlar o’rtasidagi oldi-sotti jarayonini tezroq va samaraliroq amalga oshiruvchi vositachi zarur. Bu jarayonning kechishi sxemada soat millari yo’nalishiga teskari ko’rsatilgan. Ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan moddiy va mehnat resurslari shu resurslar uchun to’lovlar - ish xaqi, renta to’lovlari, foiz daromadlari bilan bog’langan holda tovar va pul massasini tenglashtiruvchi mustaqil oborotni yuzaga keltiradi. Ikkinchi oborot, bu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlarni aholiga sotish va aholi tomonidan shu tovarlar uchun to’lash natijasida yuzaga kelgan oborotdir. Bu oborotning bir-biri bilan bog’lanib ketishi iqtisodiy tizimda daromadlar va mahsulotlarning aylanishini yuzaga keltiradi. Tovar bozori va resurslar bozorining yuzaga kelishi, mahsulot va milliy daromadning yuza kelishiga olib keladi. Milliy daromadning bir qismi aholi tomonidan jamg’arilib moliyaviy bozorlar orqali investitsiya shaklida korxona, tashkilotlar ixtiyoriga kelib tushadi, bir qismi esa davlat zayomlari orqali byudjet defitsitini qoplashga yo’nashtiriladi. Natijada pul oqimi o’zining asosiy kanallari orqali korxona, tashkilot-aholi, tovarlar bozori va resurslar bozoridan o’tib moliya bozori va davlatgacha etib keladi, ya’ni, aholiga kelib tushadigan daromadning bir qismi soliqlar sifatida davlat ixtiyoriga kelib tushadi. Shuning uchun ham pul oborotining salmoqli qismini milliy daromadni yaratish, taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar tashkil qiladi. Milliy daromadni yaratishda pul oboroti jamiyat a’zolari bilan korxonalar o’rtasidagi to’lovda namayon 30 bo’ladi. Umumlashtirilgan holda jamiyatimizda yuzaga keluvchi pul xarakatini qo’yidagi sxemada ko’rsatish mumkin. 2-sxema milliy mahsulot xarajatlar ► investitsiya b-n bog’liq xarajatlar milliy mahsulot xarajatlar davlat buyurtmasi Davlat Moliya bozori soliqlar Aholi investitsiyalar jamg’armalar milliy daromad Resurslar bozori milliy daromad jami resurslar jami resurslar 2-sxema. Rivojlangan iqtisodiy tizimda pul va tovar oboroti. Yuqoridagi keltirilgan sxema bo’yicha pul oborotining quyidagi guruhlarini ifodalab berish mumkin. - ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan to’lovlar (ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, ish haqi to’lash va boshqalar): - xarajatlarni qoplash uchun kelib tushadigan tushumlar va jamg’armalarni tashkil qilish; - turli xil moliyaviy majburiyat va daromadlaridan to’lovlarni amalga oshirish va boshqa to’lovlar. Korxonalar oladigan daromadlardan byudjetga to’lovlar, ya’ni soliqlar va boshqa to’lovlarning amalga oshirilishi ham pul oborotining bir qismini tashkil qiladi. 31 Resurslar bozori Pul oboroti moliyaviy resurslardan foydalanish jarayonini ham o’z ichiga oladi. Kapital mablag’lardan foydalanish va ba’zi sohalarda xarajatlarni moliyalashtirish, banklar tomonidan kreditlash jarayonlarining amalga oshirilishi ham pul oborotining yuzaga kelishi uchun zarur sharoitdir. Kreditlash uchun zarur bo’lgan kredit resurslari pulning uzluksiz aylanishi natijasida vujudga keladi. Korxona, tashkilotlar tomonidan moddiy qiymatliklar, materiallar, yoqilgi va boshqalarni sotib olish uchun muljallangan pul mablag’lari oldindan avanslashtiriladi. Qiymat pul shaklidan tovar shakliga o’tadi. Ishlab chiqarilgan mahsulot sotiladi va mol etkazib beruvchining hisob varag’ig’a pul mablag’lari kelib tushadi. Shu tariqa korxonalarning puli uzluksiz aylanib turadi. Tovarlar uchun to’lovlar naqd pulsiz amalga oshirilgani uchun korxona hisob varag’ig’a kelib tushgan pul, uni ishlatishga zarurat tug’ulguncha banklarda saqlanadi. Korxona, tashkilotlarning vaqtincha bo’sh turgan pullari ularning roziligiga asosan bank tomonidan kredit resurs sifatida ishlatilish mumkin. Korxona tashkilotlarning bo’sh pul mablag’laridan tashqari, banklar jamoat tashkilotlarning, byudjet, sug’urta, tashkilotlarning, aholining banklardagi pul mablag’laridan o’z resurslari sifatida foydalanib, xalq xo’jaligi tarmoqlariga kreditlar berishi mumkin. Shunday qilib, banklar tomonidan pul mablag’larining yig’ilish jarayoni pul oborotida namoyon bo’ladi. Korxona tashkilotlarni kreditlashda pul mablag’lari vaqtincha foydalanishga beriladi. Kedit berish va kredit hisobidan tovar moddiy boyliklarni sotib olish va uni boshqa ishlab chiqarish xarajatlari uchun sarflash va keyinchalik kreditni to’lash ssuda schyotiga mablag’ o’tkazish jarayoni pul oborotining elementlaridan biri hisoblanadi. Pul oboroti investitsiya bilan bog’liq xarajatlarni, sug’urta jarayonlarini amalga oshirilishini, mulkni, hayotni, transport vositalarini, ekin bog’larni, boshqa buyumlarni sug’urta qilish va uni to’lashni o’z ichiga oladi. Pul oboroti aholi tomonidan uy-joy, kommunal xizmatlar, gaz, elektr energiyasi, aloqa xizmatlar uchun to’lovlar, madaniy maishiy xizmat ko’rsatish korxonalariga to’lovlar, transport uchun va boshqa to’lovlarni, a’zolik badallarni va 32 paylarni to’lashni o’z ichiga oladi. Shunday qilib, pulning ayrim kanallarida harakatini ko’rib chiqa turib, pul oborotining mohiyatini qo’yidagicha ta’riflash mumkin. Pul oboroti - bu naqd pullik va pul o’tkazish yo’li bilan olib boriladigan hisob-kitoblarning yig’indisidir. Pul oborotini ikki asosiy belgiga qarab - birinchidan, jami ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish, va ikkinchidan, pulning funktsiyalariga qarab tarkibiy qismlarga bo’lish mumkin. Jami ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq holda pul oboroti: tovarlarni ishlab chiqarish va sotish, kapital qurilish bilan bog’liq oborotga, hamda tovar va ularning harakati bilan bog’liq bo’lmagan oborotga bo’linadi. Pul oborotining birinchi turiga 2 sxemada keltirilganidek, ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur jami resurslar - mehnat qurollari, mehnat vositalari, ish kuchi sotib olish va aksincha aholi tomonidan davlat, koopertiv-savdo tashkilotlardan, kolxoz bozorlaridan, fuqarolardan ist’emol uchun zarur tovarlarni sotib olish, va aholi tomonidan yuqoridagi sub’ektlarga tovarlar sotish, kapital qurilish va ta’minlash sohasidagi hisob-kitoblar va boshqalar kiradi. Pul oborotining ikkinchi turiga ishchi, xizmatchilarga ish haqi to’lash, milliy daromadni taksimlash va qayta taqsimlash bilan bog’liq to’lovlar, kreditlash jarayoni bilan bog’liq to’lovlar va boshqa tovar harakati bilan bog’liq bo’lmagan to’lovlar kiradi. Pul funktsiyalariga va to’lov turiga qarab pul oboroti naqd pullik va naqd pulsiz oborotga bo’linadi. Pul oborotining asosiy qismini naqd pulsiz oborot, ya’ni korxona, tashkilotlar o’rtasidagi, ularning davlat byudjeti, kredit tashkilotlari bilan naqd pulsiz bir schyotidan ikkinchi schyotga mablag’ o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladigan oborot tashkil qiladi. Pul oboroti tarkibida naqd pulsiz oborot salmog’ining yuqori bo’lishining sababi, avvalam bor korxona, tashkilotlar o’rtasida iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi, ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishni yuksaltirish zarurligi, ba’zi bir tarmoqlarning ixtisoslashuvi, kredit sistemasining takomillashuvi va boshqalardir. 33 Tovarlarni sotish jarayonidagi hisoblar moddiy boyliklar aylanishi bilan bog’liq bo’lib, ular asosan korxona, tashkilotlar o’rtasida olib boriladi. Notovar xarakterdagi hisob-kitoblarga milliy daromadni taqsimlash, qayta taksimlash bilan bog’liq bo’lgan to’lovlar, daromaddan to’lovlar, har xil badallari soliqlar, kreditlarni to’lash, uy-joy, har xil xizmatlar uchun to’lovlar va boshqalar kiradi. Tovarlar harakati bilan bog’liq bo’lgan hisob-kitoblarning naqd pulsiz o’tkazilishi, moddiy boyliklarni etkazish va ko’rsatilgan xizmatlar uchun to’lov muddatini yaqinlashtirishga yordam beradi. Tovar moddiy boyliklar va xizmatlar uchun to’lovlarning o’z vaqtida o’tkazilmasligi korxonalar mablag’larining xo’jalik oborotidan chiqib ketishga, ko’zlangan rejalarni bajarishga mablag’larning etishmasligiga olib keladi. To’lovning tovarlarni olishdan oldin amalga oshirilishi mol sotib oluvchi korxona mablag’larining xo’jalik oborotidan chiqib ketishiga olib keladi. Shuning uchun tovarlar harakati va to’lovlar bir-biriga mos kelishi katta ahamiyatga ega. Pul oborotini ko’rib chiqishda biz to’lov oboroti bilan naqd pulsiz oborotlar o’rtasida farq mavjudligini ta’qidlamoqchimiz. To’lov oboroti deb pulning to’lov vositasi sifatida harakati tufayli vujudga kelgan pul oborotiga aytiladi. To’lov oborotining tarkibiy qismi bo’lib to’liq naqd pulsiz oborot va naqd pul oborotining pulning to’lov vositasi funktsiyasi tufayli yuzaga keluvchi qismi hisoblanadi. 34 3 - sxema. Pul muomala vositasi sifatida Pul oboroti Pul to’lov (naqd) vositasi Naqd pulsiz oborot Pul to’lov vositasi sifatida I To’lov oboroti Pul oborotining tarkibiy qismlari. 35 |