Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

Kreditning harakat boskichlari 
ham uni muhim belgisi hisoblanadi. Qarzga 
beriluvchi qiymat harakatini quyidagi sxemada ifodalash mumkin:
159 

---

B
k
- O
kz
- I
k
... V
r
... Q
k
- F
ks
B
k
- kreditning berilishi
O
kz
- kreditni qarz oluvchi tomonidan uning vaqtinchalik ehtiyojlarini qondirish 
uchun olinishi
I
k
- kreditni ishlatilishi qarz oluvchining kreditni nima maqsadda olganligi 
bilan uzviy bog’liq bo’ladi.
V
r
- qarz oluvchining xo’jaligida qarzga olingan qiymatni aylanma oboroti 
tugallanishini resurslarning oborotdan chiqarilishi ifodalaydi.
Q
k
- kreditni qaytarish
F
ks
- vaqtinchalik berilgan qiymatni kreditor qo’liga qaytib kelishi (% bilan)
Kreditning mohiyatini uning asosi malum vaqtdan keyin qaytarib beruvchanlik 
sharti va foiz bilan qaytarishi sharti yanada kengroq ochib beradi. Bu har ikkala 
shartdan tashqari kreditning iqtisodiy kategoriya sifatida harakat qilishini asoslash 
uchun iqtisodiy munosabatlarning chuqur ijtimoiy - iqtisodiy belgilarini hisobga olish 
zarur.
Kredit mohiyatining tahlili uzluksiz jarayon. Bunda tahlil jarayonida yangidan 
yangi belgilar, xususiyatlar yuzaga chiqishi mumkin.
Yoar qanday iqtisodiy kategoriya o’zining funktsiyalariga ega bo’lgani kabi 
kredit ham o’zining bir qator funktsiyalariga ega. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimda 
kreditning o’rni va roli u bajarayotgan funktsiyalari bilan aniqlanadi. Kreditning 
funktsiyasi - bu kreditning iqtisodiyotda faoliyatining konkret ravishda namoyon 
bo’lishidir.
Kreditni tahlil qilishda, funktsiya, uning mohiyati va roli o’rtasidagi oraliq 
zveno sifatida ko’rib chiqiladi.
Kreditning funktsiyalari haqida olimlar o’rtasida yagona izchillik yo’q.
I. Lavrushinning fikricha, kreditning funktsiyalarini tahlil qilishda ikkita 
echilmagan muammo mavjud: 
1) 
funktsiyani
tushunishning
uslubiy
asoslari;
160

---

2) 
funktsiyalarning
tarkibi
va
strukturasi.
Kreditning tarkibiy qismidan kelib chiqqan holda unga quyidagi 
munosabatlarga xos funktsiyalar taalluqli:
a)
kreditorning qarz oluvchi va qarzga beriluvchi qiymat bilan munosabati 
orqali; 
b)
qarz oluvchining kreditor va qarzga beriluvchi qiymat bilan munosabati 
orqali; 
v) qarzga beriluvchi qiymat bilan kreditor va qarz oluvchining munosabati 
orqali.
Kreditor va qarz oluvchi o’rtasidagi munosabat shunday aniqlanadiki, bunda 
kreditor qarz oluvchiga resurlarni taklif qiladi, qarz oluvchi bu rusurslarni ishlatadi va 
bunda qarzga beriluvchi qiymat kreditor va qarz oluvchi o’rtasida aylanadi. Bu erdan 
kreditning birinchi funktsiyasi kelib chiqadi:
1.
Qarzga
beriluvchi
qiymatni
vaqtincha
foydalanishga
berish
funktsiyasi 
Kredit va pul mablag’lari o’rtasidagi munosabatlardan kelib chiqqan holda,
kreditning haqiqiy pullarni kredit pullari bilan almashtirish funktsiya oldinga 
surilgan. Lekin bu funktsiya hozirgi kunda iqtisodiy munosabatlar «sahnasidan» 
chiqib ketgan.
Kreditning tashqi muhit bilan aloqasi uning ikkinchi funktsiyasini keltirib 
chiqaradi.
2.
Qayta
taqsimlash
funktsiyasi
Kredit takror ishlab chiqarish jarayonining barcha fazalariga - ishlab chiqarish, 
taqsimlash, muomala va iste’molga xizmat ko’rsatadi.
Takror ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq holda kredit, ishlab chiqarish, 
taqsimlash yoki iste’mol jarayonida kechadigan funktsiyalardan farqli o’laroq qayta 
taqsimlash funktsiyasini bajaradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ssuda kapitali bozori vaqtincha bo’sh moliyaviy 
resurslarni bir faoliyat jabhasidan boshqasiga yo’naltiruvchi va natijada yuqori 
foydani ta’minlovchi o’ziga xos dastag sifatida namoyon bo’ladi.
161 

---

Qayta taqsimlash funktsiyasi yordamida korxonalar, tashkilotlar, davlat va 
shaxsiy sektorning bo’sh pul mablag’lari va daromadlari ssuda kapitaliga aylantiriladi 
va vaqtincha foydalanishga, muayyon to’lov asosida beriladi. Bu funktsiya 
yordamida ishlab chiqarishdagi proportsiyalar va pul kapitali harakati boshqarilib 
turiladi.
O’zining turli tarmoqlar va mintaqalarda tabaqalanish darajasiga tayanib, kredit 
iqtisodning stixiyali makroboshqaruvchisi sifatida namoyon bo’ladi. Bazi hollarda bu 
funktsiyaning 
amalga 
oshirilishi 
bozor 
tizimida 
nomutannosiblikning 
chuqurlashuviga olib kelishi mumkin. Xuddi shunday holat MYoD davlatlarida bozor 
iqtisodiga o’tish bosqichida namoyon bo’lmoqda. Shuning uchun kredit tizimini 
davlat tomonidan boshqarishning muhim vazifalaridan biri bu iqtisodiy ustunlikni 
oqilona tavsiflash va kredit resurslarini u yoki bu tarmoqqa jalb qilishni 
rag’batlantirishdan iboratdir.
3.
Muomala
xarajatlarini
tejash
funktsiyasi
Kredit vujudga kelish davridan boshlab haqiqiy pullarni (oltin, kumush) kredit 
pullari - veksellar, banknotalar, cheklar bilan almashinishini ta’minlab kelgan. Lekin, 
oltinning monetar roli yo’qolishi tufayli kredit bu funktsiyasi yordamida naqd pulsiz 
hisob-kitoblarni rivojlantirib, hisob-kitoblarni tezligini va kam xarajatliligini 
ta’minlamoqda. Kapitalning muomalada bo’lish vaqtining iqtisod qilinishi uning 
ishlab chiqarishda bo’lish vaqtini oshiradi va bu ishlab chiqarishni kengaytirishga, 
foydaning ortishiga olib keladi.
Bu funktsiyaning amalga oshishi kreditning iqtisodiy mohiyatidan kelib 
chiqadi. Uning manbai sanoat va savdo kapitalining doiraviy aylanishi jarayonida 
vaqtincha bo’shagan moliyaviy mablag’lar hisoblanadi. Xo’jalik sub’ektlari pul 
mablag’larining kelib tushishi va ishlatilishi o’rtasidagi vaqt bo’yicha farq faqatgina 
ortiqcha mablag’lar hajmini emas, balki moliyaviy mablag’larning etishmovchiligini 
ham aniqlab beradi. Shuning uchun korxona va tashkilotlarning o’z aylanma 
mablag’larining vaqtinchalik etishmovchiligini to’ldirish uchun ssudalar berish keng 
tarqalib borgan.
4.
Kapital
to’planishining
jadallashuvi
va
kontsentratsiyalashuvi
funktsiyasi.
162

---

Kapital to’planishi jarayoni iqtisodiy rivojlanishning barqarorlashuvi va 
xo’jalik yurituvchi xar bir sub’ektning maqsadga erishishining muhim sharti 
hisoblanadi. Bu masalani xal qilishga va ishlab chiqarishni kengaytirishga, shuning 
bilan birga, qo’shimcha foyda olishga qarz mablag’laridan foydalanish yordam 
beradi. Shuni ta’kidlab o’tish zarurki, iqtisodiy inqiroz davrida bu resurslarning 
qimmatliligi ko’pchilik xo’jalik faoliyati jabxalarida kapital to’planishini 
jadallashtirish masalasini hal qilishda to’sqinlik qiladi. Shunga qaramasdan, ko’rib-
chiqilayotgan funktsiya xozirgi sharoitda rejali iqtisodiyot davrida rivojlanmagan va 
mablag’lar bilan ta’minlanmagan faoliyat jabhalarini moliyaviy mablag’lar bilan 
ta’minlanish jarayonini sezilarli tezlashtirdi.
5. Muomalaga to’lov vositalarini chiqarish funktsiyasi.
Bu funktsiyaning amalga oshish jarayonida kredit faqatgina tovar emas, balki 
pul muomalasining jadallashuviga, undan naqd pullarni siqib chiqarib, to’lovlar 
aylanishining tezlashuviga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Kredit tufayli pul muomalasi 
doirasiga veksel, chek, kredit kartochkalari kabi vositalarni kiritilib, naqd pulli hisob-
kitoblarni naqdsiz operatsiyalar bilan almashtiradi. Bu esa ichki va xalqaro bozordagi 
iqtisodiy munosabatlar mexanizmini osonlashtiradi va tezlashtiradi. Bu masalani hal 
etishda tijorat krediti zamonaviy tovar almashinishining kerakli elementi sifatida 
muhim o’rin tutadi.
Fan texnika taraqqiyotining jadallashuvi ham kredit orqali samaraliroq amalga 
oshirilishi mumkin. Urushdan keyingi yillarda fan-texnika taraqqiyoti har bir 
mamlakat yoki aloxida xo’jalik yurituvchi sub’ekt iqtisodiy rivojining hal qiluvchi 
omiliga aylangan. Kreditning fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish-dagi rolini fan-
texnika tashkilotlarining faoliyatini moliyalashtirish jarayoni orqali kuzatish mumkin. 
Ilmiy tadqiqot ishlarini olib boruvchi markazlarning normal ishlab turishini 
ta’minlash uchun ham, ular faoliyatini moliyalashtirishda kredit resurslari ishlatilishi 
mumkin. Shuningdek, kredit innovatsion jarayonlarda ishlab chiqarishga ilmiy 
tadqiqot natijalarini joriy qilish va ishlab chiqarish texnologiyasini o’zgartirish bilan 
bog’liq xarajatlarni moliyalashtirish jarayonlarini amalga oshirish uchun zarur.
163 

---

Albatta, korxonalarning mablag’lari etarli bo’lgan holda bu turdagi xarajatlar 
dastlab korxonalarning o’z mablag’lari hisobidan moliyalashtiriladi, shuningdek, o’z 
mablag’lari etarli bo’lmagan sharoitda bankning maqsadli o’rta va uzoq muddatli 
ssudalari hisobidan ham amalga oshirilishi mumkin.
Kreditni ishlatish samaradorligi uni pozitiv ravishda ishlab chiqarish kuchlarini 
rivojlantirishga va mahsulot ishlab chiqarish hajmining o’sishiga tasiri bilan 
aniqlanadi.
Ko’rib o’tganimizdek, kredit xo’jalik sub’ektlari tomonidan ishlab chiqarish va 
sotuv, to’lov jarayonidagi mablag’lar etishmovchiligini qoplash uchun olinadi. Agar 
korxona ishlab chiqarish zahiralarini sotib olish uchun kredit mablag’lardan 
foydalanadigan bo’lsa, shu kredit fondlar aylanishining barcha bosqichlarini bosib 
o’tadi va miqdoriy jihatda o’sgan holda aylanishdan chiqariladi va qarz beruvchiga 
qaytariladi.
Kredit resurslaridan korxona quyidagi hollarda foydalanishi mumkin:
1) 
korxona
kreditni
xarajatlarning
biron
turini
amalga
oshirish
uchun,
masalan,
xom 
ashyo, materiallar sotib olish, tugallanmagan ishlab chiqarish uchun yoki 
jo’natilgan tovarlar uchun olishi mumkin;
2) 
korxona
aylanma
fondlarning
doiraviy
aylanishining
barcha
bosqichlariga
kreditni 
jalb qilishi mumkin. Masalan, ishlab chiqarish zahiralari sotib olishga, 
tugallanmagan ishlab chiqarishga, tayyor mahsulotga, jo’natilgan tovarlarga va 
boshqa xarajatlar uchun;.
3) 
korxonani
kompleks
kreditlashtirish
zarur
bo’lganda
amalga
oshiriladi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda xo’jaliklar tomonidan kreditdan 
foydalanish variantlarini quyidagicha sxema ko’rinishida ifodalash mumkin:
164 

---