Toshkent moliya instituti soliq va soliqqa tortish fakulteti

Fyuchers inglizcha — future so‘zidan kelishgan narxda yetkazib 
berish.
Veksel — veksel beruvchining yoki vekselda ko‘rsatilgan boshqa 
to ‘lovchining vekselda nazarda tutilgan m uddat kelganda veksel 
egasiga muayyan summani to lashga doir shartsiz majburiyatini 
tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog‘oz. U, asosan, korxona 
va tashkilotlar o ‘rtasidagi to ‘lov munosabatlarida qollaniladi va 
uning oddiy ham da o ‘tkazm a turlari mavjud.
4. Aksiyalarning nominal va sotib olish bahosi.
Aksiyalarni sotib olish xarajatlarini moliyalashtirish
Buxgalteriya hisobining 12-«Moliyaviy investitsiyalami hisobga 
olish» milliy andozasining 15-moddasiga ko‘ra uzoq muddatli 
moliyaviy qo ‘yilmalar (investitsiyalar) quyidagi baholarda hisobga 
olinadi:
— xarid qiymati bo‘yicha;
-- qayta baholash hisobga olgan qiymat bo'yicha;
— xarid qiymati va bozor qiymatining um um iy investitsiyalar 
usuli bo‘yicha aniqlangan eng kam bahosi b o ‘yicha.
Uzoq m uddatli moliyaviy investitsiyalam i qayta baholash 
uch u n qayta baholashning am alga oshirish davriyligini, shu 
ju m lad an , uzoq m uddatli investitsiyalar toifalarini aniqlash 
zaru r.
M a’lumki, moliyaviy investitsiyalar tarkibida aksiyalar asosiy 
o ‘rinni egallaydi. Qimmatli qog‘ozlar muomalasida uning nominal 
va sotib olish tushunchalari mavjud.
Aksiyalarning nominal qiymati deganda ularga yozib qo ‘yilgan 
qiymat tushuniladi, sotib olish bahosi esa ulaming birlamchi va 
ikkilamchi bozorlarida belgilanadi.
92

Qimmatli qog‘ozlar savdosining tashkilotchilariga quyidagilar 

kiradi:
1. Fond birjasi.
2. Q im m a tli q o g ‘o z la rn in g b irja d a n ta s h q a ri sav d o si 
tashkilotchisi (buyurtm a qabul qilish punktlari va boshqalar).
3. Qimmatli qog‘ozlaming mulkdori yoki qimmatli qog'ozlarga 
bo‘lgan mulkiy huquq egasi.
«Q im m atli qog‘ozlar bozori t o ‘g ‘risida»gi Q onunning 3- 
moddasiga binoan fond birjasi — bu ochiq va oshkora biija 
savdolarini oldindan belgilangan vaqtda ham da belgilangan joyda 
o ‘m atilgan qoidalar asosida tashkil etish ham da o ‘tkazish orqali 
faqat qim m atli qog‘ozlar savdosi uchun sharoitlar yaratuvchi 
yuridik shaxsdir.
Qimmatli qog‘ozlar bozoridagi savdolarda aksiyalar savdosi 
asosiy o ‘rinni egallaydi. Qimmatli qog‘ozlar bozorining dastlabki 
va ikkilamchi bozori mavjud. Dastlabki bozor ularning dastlabki 
chiqarilishidagi sotilishi. Q im m atli qog‘ozlar, shu jum ladan, 
aksiyalar m o‘ljallangan darom ad keltirmagan taqdirda yoki aynan 
kelajakda sotish uchun olingan bo‘lsa, ikkilamchi bozor asosida 
sotiladi.
Qimmatli qog‘ozlar xarid qilishning haqiqiy xarajatlariga:
— shartnom a asosida uni sotuvchiga to io v summasi;
— qimmatli qog‘ozni sotib olish bo ‘yicha maxsus tashkilot va 
shaxslarga ko‘rsatilgan xizmatlar (axborot va maslahat) uchun 
to io v ;
— ayrim vositachi tashkilotlarga to io v ;
— ulami hisobga olgunga qadar b a’zi qarzga olingan m ablagiar 
bo‘yicha foiz toiovlari;
— ularning sotib olinishi bilan b o g iiq boshqa xarajatlar 
kiradi.
Ushbu xarajatlar qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish qiymatini 
tashkil etadi. Qimmatli qog‘ozlar sotib olish xarajatlari o ‘z mab- 
lag lari, qarzga olingan m ab lag iar va boshqa (ta ’sis hujjatlari 
asosida) m ablagiar hisobiga moliyalashtiriladi.
Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalarga doir muomalalarning 
hisobiga quyidagi hisobvaraqlar m oljallangan:
93

0600 — uzoq muddatli moliyaviy q o ‘yilmalarni hisobga oluvchi 

hisoblar;
0610 — qimmatli qog'ozlar;
0620 — shu’ba korxonalariga investitsiyalar;
0630 — qaram birlashmalarga investitsiyalar;
0640 — qo ‘shma korxonalarga investitsiyalar;
0690 — boshqa uzoq m uddatli investitsiyalar.
0610 hisobvaraqda uzoq muddatli investitsiyalaiga qo‘yilgan 
foizli davlat obligatsiyalari va mahalliy zayomlar, aksiyalar va 
boshqa qimmatli qog‘ozlarning mavjudligi va harakati aks etadi.
Bu hisobvaraqlar aktiv b o ‘lib, debetida qoldig‘i va kirimi, 
kreditida chiqimi aks etadi.
Aksiyalar nominal qiymat b o ‘yicha sotib olinganda — D T 
0610 KT 5110, yil oxirida olingan darom ad va tafovutlaiga:
a) sotib olish va nom inal qiymatlari o ‘rtasidagi farqda:
D T 4840 — olinadigan dividentlar;
KT 0610 — qimmatli qog‘ozlar;
b) yillik darom ad ham da aksiyani sotib olish va nom inal 
qiymatlar farqi oralig‘i tafovutida:
D T 4840 KT 9520 — dividendlar ko‘rinishidagi daromad;
c) pul kelib tushganda — D T 5110 KT 4840.
Q im m atli qog‘ozlar m o ‘ljallangan darom adni keltirm agan
taqdirda yoki uni aynan kelajakda sotish uchun olingan bo‘lsa, 
ular boshqa tashkilotlarga sotilishi mumkin.
Ular sotilganda (balans qiymati 500000 so‘m, sotish qiymati 
400000 so‘m):
a) sotishdan tushum ga - D T 5110 KT 9220 - boshqa 
aktivlaming realizatsiyasi va boshqa chiqib ketishi — 400000 so‘m;
b) qimmatli qog‘ozning balans qiymatiga DT 9220 KT 0610
— 500000 so‘m;
c) sotishdan olingan zararga — D T 9430 — «Boshqa operatsion 
xarajatlar» K T 9220 — 100000 so‘m.
Qimm atli qog‘ozlam ing analitik hisobi ularning turlari va 
ushbu qo ‘yilm alar amalga oshirilgan obyektlar b o ‘yicha tashkil 
etiladi.