Toshkent shahridagi turin politexnika universiteti huzuridagi akademik litsey

Taqrizchilar:

Муратов  Т.Т. 

методикаси”  кафедраси катта укитувчиси

Низомий  номидаги  ТДПУ  “Физика  ва  астрономия  укитиш

Fizika fanining  ishchi  o ’quv dasturi va ekspert guruhining xulosasi  akademik litseyning  2018  yil

_dаgi  ilmiy-pеdаgоgik  kеngаshida muhokama qilindi, tasdiqlashga  va  o ’quv jarayoniga tadbiq

etishga qaror qilindi.  Bayonnoma №_

2

---

MUNDARIJA

I. 

Fizika o ’ quv fanining maqsad va vazifalari................................................................ 4

II. 

Fizika o’quv fanining mashg’ulot turlari bo’yicha mavzular rejasi va mazmuni..... 5

III. 

Fizika o’quv fanining moddiy-texnik ta’minoti........................................................32

IV. 

Fizika o’quv fanini o’zlashtirish darajasining nazorati va baholash m ezoni.........34

V. 

Tavsiya etiladigan adabiyotlar va saytlar ro’y x a ti...................................................36

3

---

KIRISH

Ushbu  fizika  fanining  ishchi  o'quv  rejasi  (yoki  ishchi  reja)  O'zbekiston 

Respublikasining  «Ta'lim to'g'risida»gi  qonuni,  «Kadrlar tayyorlash miiliy dasturi»,  Vazirlar 

Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasida o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limini tashkil  etish 

chora-tadbirlari to'g'risida»gi  20_-yil______________ -son qaroriga binoan tuzilgan.

I.Fizika fanini o’qitishning asosiy maqsadi

-  umumiy fizikadan fundamental bilim berish;

-  fizikaviy  nazariya  kuzatishlar,  tajribalar  va  hodisalar  haqidagi  ma'lumotlarni 

umumlashtirilgan shakli ekanligini ko'rsatish;

-  nazariya bilan amaliyotning uzviy bog'liqligini ko'rsatish;

-  fizikaning  texnologiyadagi,  texnikadagi,  tibbiyotdagi  va  hayotdagi  ahamiyatini 

ta'kidlash;

-  fanga  nisbatan  qiziqish  uyg'otish  va  uni  o'rganishni  davom  ettirishga  zamin 

yaratishdan iboratdir.

I.1Fizika fanini o’qitishning asosiy vazifasi quyidagilar

—  fizikaning  barcha  bo'limlari  bo'yicha  asosiy  fizik  qonunlar,  qonuniyatlar  va  ularning 

formulalari bilan tanishtirish;

— fizik hodisalar va jarayonlarni kuzatish usullari bilan tanishtirish;

—  tajriba  o'tkazish,  uning  natijalarini  hisoblash,  xatoliklarni  hisoblash  ko'nikmalarini  hosil 

qilish;

— asosiy  fizik qonun va hodisalarni to'g'ri talqin qilish,  ularni  masala yechishga tatbiq  etish 

va tajribada tekshirib ko'rish ko'nikmalarini hosil qilish;

— oliy o'quv yurtiga kirish uchun zarur bo'lgan bilim, malaka va ko'nikmalarni hosil qilish.

—  o'quvchilarning  fizikaviy  tafakkurini  rivojlantirish,  fikrlash  qobiliyatini  oshirish  hamda 

hayotda bo'layotgan hodisa va jarayonlarni to'g'ri talqin qilishga o'rgatish;

—  hozirgi  zamon  fizikasining  fandagi,  hayotdagi,  texnikadagi,  ekologiyadagi  va  boshqa 

tarmoqlardagi muammolarni yechishdagi roli bilan tanishtirish kabi  mavzu va muammolarni 

hal qilish kerakligini ko'rsatish.

Dasturni  tuzishda  umumiy  o'rta  ta'lim  maktabining  VI—IX  sinflarida  fizikadan, 

o'tiladigan materiallar hajmi, saviyasi hisobga olindi.  Shu jumladan Respublikamizda mavjud 

bo'lgan qator dasturlar va xorijda (Rossiya,  Angliya)  so'nggi yillarda tuzilgan dasturlar tahlil 

qilingan holda tuzildi.

Fizika fani bo'yicha o'quvchilarning bilim va malakasiga qo'yiladigan asosiy talablar:

—  fizika  fani  tabiat  hodisalari  va  fizik jarayonlarni  o'rganuvchi  fan,  dunyoni  o'rganishning 

asosiy usullaridan biri  ekanligi,  umumiy fizika kursining barcha bo'limlaridagi  asosiy qonun 

va xulosalar hamda fizikaning tarixi haqidagi tushunchalarga ega bo'lishlari kerak;

—  fizikaning  asosiy  fundamental  qonunlarini  bilish,  uni  masala  yechishga  tatbiq  qilish, 

sodda laboratoriya qurilmalarini yig'ish,  ishlatish,  sozlash, tajriba natijalarini  ishlash va unga 

EHMni tatbiq qilishni bilishlari va qo'llay olishlari kerak;

4

---

—  fizikaning  barcha  qonunlari  va  formulalarini  ta'riflash,  grafik  bog'lanishlarni  ifodalash, 

birliklarni keltirib chiqarishni, bilishlari kerak;

—  har  bir  fizik jarayonni,  fizik  hodisalarni  elementar  fizika  saviyasida  tahlil  qilish,  uning 

qiyosiy  va  miqdoriy  tavsiflarini  izohlash,  sodda laboratoriya  qurilmasi  va  elektr  sxemalarni 

yig'ish,  sozlash,  ishlatish,  tajriba natijalarini hisoblash, texnik va ekologik xavfsizlikka rioya 

qilish, ko'nikmalariga ega bo'lishi kerak.

Mazkur  dastur  fizika  asosiy  chuqurlashtirilgan  fan  sifatida  o'rganiladigan  aniq  fanlar 

yo'nalishida  hamda  fizika  chuqur  o'rganiladigan  tabiiy  fanlar  yo'nalishidagi  akademik 

litseylar uchun mo'ljallangan.

I.2Fizika fani bo‘yicha o‘quvchilarning bilim va malakasiga qo‘yiladigan asosiy

talablar:

-  

fizika  fani  tabiat  hodisalari  va  fizik  jarayonlarni  o‘rganuvchi  fan,  dunyoni 

o‘rganishning  asosiy  usullaridan  biri  ekanligi  umumiy  fizika  kursining  barcha 

bo‘limlaridagi  asosiy  qonun  va  xulosalar  hamda  fizikaning  tarixi  haqidagi 

tushunchalarga ega bo‘lishlari kerak;

-  

fizikaning  asosiy  fundamental  qonunlarini  bilish,  uni  masala  yechishga  tatbiq  eta 

rlish,  sodda laboratoriya  qurilmalarini  ishlatish,  sozlash,  tajriba natijalarini  ishlash 

va unga tatbiq qilishni bilishlari va qo‘llay olishlari kerak.

-  

fizikaning  barcha  qonunlari  va  formulalarini  ta’riflash,  boglanishlarni  ifodalash, 

birliklarni keltirib chiqarishni bilishlari kerak;

har bir fizik jarayonni, fizik hodisalarni elementar fizika saviyasida tahlil qilish, uning 

qiyosiy va miqdoriy tavsiflarini izohlash,  sodda laboratoriya qurilmasi va elektr sxemalarni 

yig‘ish,  sozlash,  ishlatish, tajriba natijalarini hisoblash, texnik va ekologik xavfsizlikka rioya 

qilish, EHMda sodda masalalarni yechish va tajriba natijalarini hisoblash, texnika 

xavfsizligiga rioya qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak

5

---

(Haftada  1-semestr 7 soat, 2-semestr 6 soat o‘quv yilida 221  soat)

1-kurs

O‘quv yillining  1  yarim yilligiga dars rejasi (1-semestr)

M a’ruzalar

Ajratilgan

soatlar

M a’ruza soati

Amaliyot

mashg‘ulot

soati

Labolatoriya

soati

1.

Kirish

2

2

2.

Kinematika

22

10

10

2

3.

Dinamika

20

10

6

4

Mexanikada saqlanish 

qonunlari.

15

5

10

Statika

20

10

6

4

Механик тебранишлар ва 

тулкинлар

20

8

8

4

Suyuqlik va gazlar mexanikasi

20

6

12

2

JAMI

119

51

52

16

O‘quv yillining 2 yarim yilligiga dars rejasi (2-semestr)

M a’ruzalar

Ajratilgan

soatlar

Ma’ruza soati

Amaliyot

mashg‘ulot

soati

Labolatoriya

soati

1.

Termodinamika asoslari

10

4

6

2.

Suyuqlik va qattiq jism 

xossalari

18

4

12

2

3.

Elektrostatika

24

8

16

4.

O‘zgarmas tok

30

12

16

2

5.

Turli muhitlarda elektr toki

20

6

10

4

6.

JAMI

102

34

60

8

6

---

2-kurs

M a’ruzalar

Ajratilgan

soatlar

M a’ruza soati

Amaliyot

mashg‘ulot

soati

Labolatoriya

soati

1.

Magnit maydon

23

2.

Elektromagnit induksiya

17

3.

Moddalarning magnit 

xossalari

6

4.

Elektromagnit tebranishlar 

va o’zgaruvchan tok

40

5.

Elektromagit to‘lqinlar

18

6.

Optika

45

7.

Nisbiylik nazariyasi

12

8

K vant Fizikasi

10

Atom va yadro fizikasi

30

JAMI

221

7

---

1-kurs

“Mexanika va molekular fizika”  kursi dasturning  mazmuni (tarkibi)

K irish (2)

Dunyoga ilmiy qarashning vujudga kelishi va rivojlanishi.  XI-XVI  asrlarda O‘rta Osiyo 

va o‘zbek olimlarining  fizikani  rivojlantirishdagi  o‘rni.  O‘zbekistonda  fizika va texnikaning 

taraqqiyoti  bo‘yicha  ilmiy  ishlar.  Fizikaning  boshqa  fanlar  bilan  bog’liqligi.Ilmiy 

tekshirishning hozirgi zamon usullari.Fizik nazariyalar, qonunlar, hodisa modellari.

K inem atika (22)

Mexanik  harakat  va  uning  nisbiyligi.  Fazo  va vaqt.  Matematik  tushunchalar.Vektorlar 

to‘g‘risida  ma’lumotlar.  Vektorning  kattaligi  va  yo‘nalishi  -   uning  mustaqil  va teng  kuchli 

ikki  tafsifi.  Vektorlarni  qo‘shish  va  ayirish.  Ikki  vektorni  skalar  ko‘paytirish.  Fizik 

formulalarni skalar va vektor shaklda yozish.

Sanoq  sistemasi.Mexanik  harakatning  nisbiyligi.Galileyning  harakatlar  nisbiyligi 

prinsipining  qo‘llanish  chegarasi.Harakatlarni  qo‘shish.Mustaqil  harakatlar ta’rifi.Murakkab 

harakatni mustaqil oddiy harakatlar yig‘indisi sifatida tavsiflash imkoniyati.

To‘g‘ri  chiziqli  va  egri  chiziqli  harakatlar.  Yo‘l  va  ko‘chish,  trayektoriya.  To‘g‘ri 

chiziqli tekis harakatda tezlik.  To‘g‘ri chiziqli tekis harakatda yo‘l  formulasi.  To‘g‘ri chiziqli 

tekis  harakatda  tezlik  va  yo‘l  grafiklari.  To‘g‘ri  chiziqli  tekis  harakat  tenglamasi  va jism 

koordinatasining vaqtga bog‘liqlik grafigi.

O‘zgaruvchan to‘g‘ri  chiziqli  harakat.  O‘zgaruvchan  harakatda  o‘rtacha va  oniy  tezlik. 

Tezlik tushunchalarini umumlashtirish.Tezlanish tushunchasi.

To‘g‘ri  chiziqli  tekis  o‘zgaruvchan  harakat.  Tekis  tezlanuvchan  harakatda  oniy  tezlik 

formulasi.  Tekis  tezlanuvchan  harakatda  tezlanish  va  tezlik  grafiklari.  Tekis  tezlanuvchan 

harakatda  tezlik  grafigidan  ko’chish  formulasini  keltirib  chiqarish.Koordinataning  vaqtga 

bog‘liqlik  grafigi.To‘g‘ri  chiziqli  tekis  sekinlanuvchan  harakat.  Tekis  o‘zgaruvchan 

harakatning  xususiy  hollari:  erkin  tushish  va  yuqoriga  tik  otilgan  jism  harakati,  ularning 

harakat tenglamalari.

Aylana bo‘ylab  tekis  harakat.  Chiziqli  va burchak tezlik.  Aylanish  chastotasi  va  davri. 

Burchak  tezlikning  chastota  va  davrga  bog‘liqligi.  Burchak  va  chiziqli  tezliklar  orasidagi 

bog‘lanish.  Markazga  intilma  tezlanish  formulasini  keltirib  chiqarish.Aylanma  harakatlarni 

friksion  uzatish.  Tishli  va  tasmali  uzatishlar.  Aylana  bo’ylab  tekis  o’zgaruvchan 

harakat.Burchak tezlanish.Tangensial(urinma) tezlanish.  To’la tezlanish.

Gorizontal  otilgan jismning  harakati.Harakatlar  mustaqilligi  prinsipi  yordamida  asosiy 

formulalarni keltirib chiqarish.Gorizontal otilgan jism harakatining trayektoryiasi tenglamasi.

Gorizontga  qiya  otilgan  jismning  harakati.Harakatlar  mustaqilligi  prinsipi  yordamida 

jism  harakatining  asosiy  formulalarini  keltirib  chiqarish.  Uchish  uzoqligi  va  eng  katta 

ko‘tarilish balandligi.  Gorizontga qiya otilgan jism harakatining trayektoryiasi tenglamasi.

Dinamika (20)

Dinamikaning asosiy vazifasi.Nyutonning birinchi  qonuni.  Inersiya qonuni va tajribaviy 

asoslari.  Inersial  va  noinersial  sistemalar.  Nyutonning  ikkinch  qonuni.  Kuch  -  jismlarning 

o‘zaro  ta’sirini  ifodalovchi  fizik  kattalik,  uning  vektor  tavsifi.  Kuchlarning  teng  ta’sir

8

---

etuvchisi.Nyuton  ikkinchi  qonunining  tajribaviy  asoslanishi.Massa  tushunchasi.  Massa  -  

jism inersiyasining o‘lchovi sifatida. Moddaning zichligi.

Nyutonning uchinchi qonuni.Nyutonning uchinchi qonunining tajribaviy asoslanishi.

Mexanikada kuchlarning turlari.

Tayanchning reaksiya kuchi.  Prujina va ipning taranglik kuchi.  Elastik kuchlar va ularni 

vujudga  keltiruvchi  sabablar.  Mutlaq  elastik  deformatsiyalar,  Guk  qonuni.  Mutlaq  elastik 

prujinalar  va  iplar  uchun  Guk  qonuni.  Qattiqlik,  qayishqoqlik  tushuncasi.Mutlaq  elastik 

silindr  (sterjen)  uchun  Guk  qonuni.  Mutlaq  va  nisbiy  uzayish,  kuchlanish,  Yung  moduli, 

mustahkamlik chegarasi.

Ishqalanish kuchlari va uni vujudga keltiruvchi sabablar.  Tinchlikdagi ishqalanish kuchi. 

Uning  tabiati  va  ta’sir  etuvchi  kuch  kattaligi  yo‘nalishi,  uning  tabiyat  va  texnikadagi  roli. 

Sirpanish  ishqalanish  kuchi.Dumalanish  ishqalanish  kuchi.  Dumalanish  va  sirpanish 

ishqalanish koeffisientlarini taqqoslash.

Havoning qarshilik kuchi.Havo qarshilik kuchining jism tezligiga bog‘liqligi.

Gravitasiya kuchi.Butun  olam tortishish  (gravitatsiya)  qonuni.Nyuton tomonidan butun 

olam  tortishishqonunining  kashf  etilishi.Gravitatsion  doimiy,  uni  tajribaviy  yo‘l  bilan 

aniqlash.  Jismning  Yerga  tortilish  kuchi  (og‘irlik  kuchi).  Erkin  tushish  tezlanishi  va  uning 

jism bilan Yer markazi  orasidagi masofaga bog‘liqligi.  Gravitatsion maydon.  Gravitasion va 

inert  massalar.  Birinchi,  ikkinchi  va  uchinchi  kosmik  tezliklar  (isbotsiz).  Abu  Rayhon 

Beruniy va Umar-al Chagmani quyosh atrofida Yer va sayyoralar harakati to‘g‘risida.

Jism 

og‘irligi. 

Og‘irlikning 

jism 

harakati 

turlariga 

bog‘liqligi. 

Vaznsizlik.Yuklanish.Kosmik kema-yo‘ldoshlarda vaznsizlik.

M exanikada saqlanish qonunlari (15)

Impulsning  saqlanish  qonuni.  Jism  va  kuch  impulsi.  Jismlar  yopiq  sistemasi  ta’rifi. 

Impulsning  saqlanish  qonuni-Nyutonning  ikkinchi  va  uchinchi  qonuni  sifatida.  Tabiatda va 

texnikada impulsning saqlanishi. Reaktiv harakat.

Ish.Mexanik ish. Musbat va manfiy ish.

Quvvat.Quvvat 

-  

mexanizmlar 

ta’sirining 

unumdorligi 

sifatida.Oddiy 

mexanizmlarningFIKi.

Energiya.  Mexanik  energiya va uning turlari.  Ish va  energiya tushunchalarining  o‘zaro 

bog‘liqligi.  Kinetik  energiya  -   harakatlanuvchi  jismning  energiyasi.Potensial  energiya  -  

jismlar o‘zaro ta’siri energiyasi.Potensial  energiyaning ikki turi.  Yerdan yuqoriga ko‘tarilgan 

jismlar  potensial  energiyasi.  Mutlaq  elastik  deformatsiyalangan  prujinaning  potensial 

energiyasi.

To‘la mexanik  energiya.  Mexanikada energiyaning  saqlanish va aylanish qonuni.  To‘la 

mexanik energiyaning saqlanishi.Mexanizmlarning foydali ish koeffisientini aniqlash. Elastik 

va noelastik to’qnashuvda energiya va impulsning saqlanish qonunlarini tadbiqi.

Statika (20)

Statikaning  asosiy vazifalari.Statikada kuchlarning tavsifi.Kuchlar  sistemasi.Teng ta’sir 

etuvchi  kuch.Kuchlarni  qo‘shish,  ayirish.Jismning  turli  nuqtasiga  burchak  ostida 

yo‘naltirilgan  ikki  kuchning  teng  ta’sir  etuvchisi.Ikki  parallel  kuchning  teng  ta’sir 

etuvchisi.Aylanish  o‘qiga  ega  jismlar  statikasi.Kuch  momenti.Kuch  momentining  vektor

9

---

tabiati.Juft kuchlar momenti.  Aylanish o‘qiga ega bo‘lgan va aylanish o‘qiga ega bo‘lmagan 

jismning  muvozanat  sharti.  Qattiq  jism  muvozanatining  umumiy  sharti.  Jismning  massa 

markazi.

Qattiq  jism  muvozanati  turlari.  Turg‘un,  noturg‘un  va  befarq  muvozanat.  Turg‘un 

muvozanat  ta’rifi va uning  massalar markazi vaziyati  bilan bog‘liqligi.  Potensial  energiya  -  

muvozanat turg‘unligining tavsifi sifatida.Tayanch yuzasiga ega jism muvozanati.

Mexanik tebranishlar va to‘lqinlar (38)

Mexanik  tebranishlar  va  to‘lqinlar.  Tebranma  harakat,  uning  vujudga  kelish  shart- 

sharoitlari.Tebranishlar  turi.  Garmonik  tebranishlarning  parametralari:  tebranish  davri, 

chastotasi,  amplitudasi  va  fazasi.  Garmonik  tebranma  harakatlarda  tezlik,  tezlanish  va 

ularning  vaqtga  bog‘liqlik  grafiklari.  Prujinali,  matematik  va  fizik  mayatniklar.  Garmonik 

tebranishlarni  qo‘shish.Vektor  diagrammalar.  Garmonik  tebranishlarda  energiyaning 

o‘zgarishi 

va 

saqlanishi. 

So‘nuvchi 

tebranishlar.Majburiy

tebranishlar.Rezonans .Avtotebranishlar.

Tebranishlarning  elastik  muhitda  tarqalishi.Ko‘ndalang  va  bo‘ylamato‘lqinlar.  To‘lqin 

uzunligi.To‘lqin  tezligi.To‘lqin  sirti.Yassi  to‘lqin  tenglamasi.  To‘lqin  energiyasi  va 

intensivligi. 

Tovush 

to‘lqinlari, 

tezligi, 

qattiqligi, 

balandligi.Akustik 

rezonans.Ultratovush.T o ‘ qinlar 

interferensiyasi.T o ‘lqinlarning 

qaytishi. T urg ‘ un 

to‘lqinlar.To‘lqin difraksiyasi.Gyuygens prinsipi.

Suyuqlik va gazlar mexanikasi (20)

Qattiq jism dinamikasi elementlari ()

Moddiy  nuqta  va  qattiq  jismning  inersiya  momentlari.  Shteyner  teoremmasi.Impuls 

momenti.Aylanma  harakat  dinamikasining  asosiy  tenglamasi.Aylanma  harakat  qilayotgan 

jismning kinetik energiyasi.

Suyuqlik  va  gazlarda  bosim.  Gidrostatik  bosim  Gidrostatik  paradoks.Tutash  idishlar 

qonuni.Paskal  qonuni.Gidravlik  press.  Suyuqlik  va  gazlar  uchun  Arximed  qonuni. 

Jismlarning  suzish  sharti.  Jismning  suyuqlik va  gazlardagi  harakati.  Suyuqlik va  gazlarning 

laminar  va  turbulent  oqimi.  Siqilmaydigan  suyuqlik  uchun  uzluksizlik  tenglamasi. 

Harakatlanuvchi  suyuqlik  va  gazlarda  bosim.  Bernulli  tenglamasi.Normal  atmosfera 

bosimi.Atmosfera  bosiminig  balandlikka  bog‘liqligi.Bosimning  o‘lchov  sistemasidan 

tashqari birliklari.Barometr.Manometr.  Samolyot qanotining ko‘tarish kuchi.

M olekular-kinetik nazariya, term odinam ika asoslari (10)

Molekulyar-kinetik  nazariyaning  asosiy  qoidalari  va  ularning  eksperemental  asoslari. 

Avogadro  doimiysi.  Nisbiy  molekular  massa.  Modda  miqdori.  Molekula  massalari  va 

o‘lchamlari. Broun harakati. Modda atomlari va molekulalarining o‘zaro ta’siri, uning tab iati. 

Molekulalarning  o‘zaro  ta’sir  potensial  energiyasi.  Moddalarning  gaz,  suyuq  va  qattiq 

holatlari.

Ideal  gaz.  Ideal  gaz  molekular-kinetik  nazariyasi  va  uning  asosiy  tenglamasi. 

Temperatura-molekulalarning 

o‘rtacha 

kinetik 

energiyasining 

o‘lchovi.Temperatura 

shkalasi.  Bolsman  doimiysi  va  uning  ma’nosi.  Gaz  molekulalarining  tezliklar  bo’yicha

10

---

Makswel taqsimoti.Molekulalar issiqlik harakatining o‘rtacha tezliklari.Gaz molekulalarining 

tezligini o‘lchash.Shtern tajribasi.

Ideal  gaz  holat  tenglamasi.Ideal  gazlarda  izojarayonlar.Boyl-Mariott  qonuni.Gey- 

Lyussak  qonuni.Sharl  qonuni.Universal  gaz  doimiysi.Avogadro  qonuni.Dalton  qonuni.Gaz 

jarayonlarining texnikada qo‘llanishi.

Ichki  energiya.  Ideal  gazning  ichki  energiyasi  va  uni  o‘zgartirish  usullari.  Issiqlik 

miqdori.Termodinamikaning  I  qonuni.Issiqlik  sig‘imi.Issiqlik  balansi  tenglamasi.Gaz  hajmi 

o‘zgarganda  bajariladigan  ish.Izojarayonlar  uchun  termodinamikaning  I  qonuni.Mayer 

formulasi.Adiabatik  jarayon,  uning  grafigi.  Qaytar  va  qaytmas  jarayonlar.  Tabiatdagi 

jarayonlarning 

qaytmasligi  va  ularning  tushuntirilishi. 

Issiqlik  dvigatellari.Karno 

sikli.Issiqlik  dvigatellarining  maksimal  FIKi.Sovutgich  mashinalar.  Issiqlik  dvigatellari  va 

ekologiya.  Termodinamikaning II qonuni.  II turdagi abadiy dvigatelning bo‘lmasligi.

Suyuqlik va gazlarning o‘zaro aylanishi.

Suyuqliklarning  bug‘lanishi.Kondensatsiya.Suyuqlik  bilan  bug‘ning  muvozanati. 

To‘yingan 

va 

to‘yinmagan 

bug‘lar. 

Real 

gazlar.Kritik 

holat.Kritik 

temperatura.Qaynash.Qaynash  temperaturasining  tashqi  bosimga  bog‘liqligi.Solishtirma 

bug‘lanish 

issiqligi.Havoning 

namligi. 

Absolut 

va 

nisbiy 

namlik. 

Shudring 

nuqtasi.Gidrometrlar.Psixrometr.

Suyuqlik va qattiq jism xossalari (18)

Suyuqlik  xossalari.Sirt  taranglik.Sirt  qatlamining  molekular  manzarasi.Sirt  energiyasi. 

Sirt  taranglik  kuchi  va  uni  o‘lchash.  Qattiq jism-suyuqlik  chegarasidagi  hodisalar.  Ho‘llash 

va  ho‘llamaslik.  Menisk.Suyuqlik  sirtining  egrilanishidagi  bosimi.Kapillar  hodisalar. 

Tabiatda, texnikada va hayotda kapillar hodisalarning roli.

Qattiq jismlar.Qattiq jismlarning tuzilishi. Kristall panjara va ularning turlari. 

Polikristallar va monokristallar.  Qattiq jismlarda deformatsiya.Deformatsiya turlari.

Plastiklik va mo‘rtlik.  Amorfjismlar.

Kristall  va  amorf  jismlarning  erishi  va  qotishi.  Kristallizatsiya.Solishtirma  erish 

issiqligi.

Qattiq  jism  va  suyuqliklarning  issiqlikdan  kengayishi,  uning  tushuntirilishi.  Chiziqli 

kengayish va hajmiy kengayish koeffitsiyentlari, ular orasidagi bog‘lanish.  Qattiq jismlarning 

va suyuqliklarning issiqlikdan kengayishini hisobga olish va texnikada qo‘llanilishi.

“Elektrodinam ika asoslari”  kursi dasturning  mazmuni (tarkibi)

Elektrostatika (24)

Elektr  zaryadi,  zaryadning  ikki  turi,  elementar  zaryad.Elektr  zaryadning  saqlanish 

qonuni.  Jismlarning  elektrlanishi  va  uning  tushuntirilishi.  Elektr  zaryadlarining  o‘zaro 

ta’siri.Kulon  qonuni.Zaryad  birliklari.Elektr  doimiysi.  Elektroskop  va  elektrometrlar, 

ularning ishlash prinsipi.

Elektr  maydon.Elektr maydon kuchlananligi.  Kuchlanganlik  (kuch)  chiziqlari  va ularni 

o‘tkazish  qoidalari.  Nuqtaviy  zaryadning  elektr  maydon  kuchlanganligi.Maydonlarning 

superpozitsiya  prinsipi.Elektr  maydonini  grafik  ravishda  tasvirlash.Bir  jinsli  elektr 

maydon.Elektr  maydon  kuchlanganligi  oqimi.  Ostragradskiy-Gauss  teoremasi(isbotsiz).  Bir

11

---

jinsli  zaryadlangan cheksiz  tekislikning  elektr  maydon kuchlanganligi.Ikkita har xil  ishorali 

zaryadlangan  cheksiz  tekisliklarning  elektr  maydoni.Bir  jinsli  zaryadlangan  cheksiz  uzun 

sterjenning  elektr maydoni.  Bir jinsli  zaryadlangan  sfera va  sharning  elektr maydoni.  Elektr 

maydonida nuqtaviy  zaryadlarni  ko‘chirishda bajarilgan ish.  Potensial.Potensiallal  ayirmasi. 

Elektr  maydonidagi  nuqtaviy  zaryadning  potensial  energiyasi  va  uning  o‘zgarishi  bilan  ish 

orasidagi  bog‘lanish.  Potensiallar  ayirmasi  va kuchlanganlik  orasidagi  bog‘lanish.  Nuqtaviy 

zaryadlarning  o‘zaro  ta’sir  potensial  energiyasi.  Nuqtaviy  zaryad,  zaryadlangan  shar  va 

sferaning elektr maydon potensiali. Ekvipotensial sirtlar.

Elektr  maydonda  o‘tkazgichlar.  O‘tkazgich  ichidagi  elektr  maydon.  Elektr  maydonda 

dielektriklar.Dipol.Dipol  momenti. 

Qutblanish  va  uning  mexanizmlari. 

Dielektrik 

singdiruvchanlik.

Elektr  sig‘imi.Sig‘im  birliklari.Yakkalangan  jismning  elektr  sig‘imi.Sharning  elektr 

sig’imi.Elektr  sig‘imining  o‘tkazgichni  o‘rab  turgan muhitga bog‘liqligi.Kondensator.  Yassi 

kondensator  va  uning  sig‘imi.  Kondensatorlarni  ketma-ket  va  parallel  ulash.  Zaryadlangan 

jism va  kondensator  energiyasi.  Elektr  maydon  energiyasining  zichligi.  Kondensatorlarning 

turlari va ularning texnikada qo‘llanilishi.

O ‘zgarm as tok(30)

Elektr  toki.Elektr  tokining  vujudga  kelish  shart-sharoitlari.Tok  yo‘nalishi.Tokning 

ta’siri.  Tok  kuchi  vat  ok  zichligi,  ularning  birliklari.  Tok  manbai  bo‘lmagan  zanjirning  bir 

qismi  uchun  Om  qonuni.  Volt-amper  xarakteristikasi  (VAX).Elektr  qarshilik.Qarshilik 

birliklari.Solishtirma 

qarshilik.Qarshiliklar, 

ularning 

turlari.Metallar 

qarshiligining 

temperaturaga bog‘liqligi.  O‘ta o‘tkazuvchanlik, uning tushuntirilishi.

Elektr  zanjir.  O‘tkazgichlarni  ketma-ket  va  parallel  ulash.  Tok  kuchi,  kuchlanish  va 

qarshiliklarni  o‘lchash.  Ampermetr  va  voltmetrga  shunt  va  qo‘shimcha  qarshiliklar  ulash. 

Elektr  yurituvchi  kuch  (EYuK).  Tashqi  (elektrostatik  bo‘lmagan)  kuchlar,  ularning  tabiati. 

To‘liq  (yopiq)  zanjir  uchun  Om  qonuni.Qisqa  tutashuv  toki.Om  qonunining  differensial 

ko’rinishi.  Elektr tokining ishi va quvvati.  Joul-Lens  qonuni.Tok manbaining FIKi.  Bir jinsli 

bo‘lmagan zanjir uchun Om qonuni.  Kirxgof qoidalari(tarmoqlangan elektr zanjirlaridagi tok 

kuchi va kuchlanishlarni hisoblash).  Tok manbalarini ketma-ket, parallel ulash.

Turli m uhitlarda elektr toki (20)

Turli  muhitlarda  elektr  toki:  o‘tkazgichlar,  dielektriklar,  yarimo‘kazgichlar.  Erkin 

elektronlarning  metallarda  mavjudligining  tajribada  tasdiqlanishi.Metallarning  elektron 

o‘tkazuvchanlik nazariyasi.Elektronlarning tartibli  harakat tezligi.Qarshilikni  o‘tkazgichning 

tabiatiga, o‘lchamlariga va temperaturaga bog‘liqligining tushuntirilishi.

Elektrolitlar, 

elektrolitik 

dissotsiatsiya.Elektrolitlarda 

elektr 

toki.Ionlarning 

harakatchanligi.Elektroliz.Faradey 

qonunlari.Faradey 

soni, 

elektron 

zaryadini 

aniqlash.Elektrolizning texnikada qo‘llanilishi.  Galvanik element va akkumulatorlar.

Gazlarda elektr toki.Gazlarda elektr razryadi.  Ionizatsiya va rekombinatsiya. Nomustaqil 

va  mustaqil  razryad.  Mustaqil  razryad  turlari:  miltillama,  yoy,  uchqun,  toj  razryadlari. 

Yashin.Plazma haqida tushuncha.

Vakuumda elektr toki.  Elektron emissiya va uning turlari.  Vakuumda elektr tokini hosil 

qilish.Katodlar,  ularning  turlari.Ikki  elektrodli  elektron  lampa-diod.Diodning  volt-amper

12

---

xarakteristikasi.Uch  elektrodli  elektron  lampa-triod.Triodning  to‘r  xarakteristikasi.Elektron 

nurli nay.Elektron dasta-elektron nurlarning qo‘llanilishi.Termopara.

Yarimo‘tkazgichlarda  elektr  toki.Ularning  elektr  o‘tkazuvchanligini  temperaturaga  va 

yoritilganlikka 

bog‘liqligi. 

Yarimo‘tkazgichli 

rezistorlarning 

VAX 

va 

boshqa 

xarakteristikalari.  Yarimo‘tkazgichlarda  xususiy  va  aralashmali  o‘tkazuvchanlik  va  uning 

nuqsonlarga  bog‘liqligi.  Elektron-kovak  o‘tish.  Yarimo‘tkazgichli  diod  va  uni  elektron 

lampa-diod bilan taqqoslash.  Tranzistor va uning ishlash prinsipi.  Uni triod bilan taqqoslash. 

Termistor va fotoqarshiliklar.

2-kurs 

M agnit maydon (23)

Toklarning  magnit  maydoni.Magnit  maydonida  tokli  o‘tkazgich.Magnit  maydon 

induksiya  vektori, 

uning 

yo‘nalishi.Magnit 

maydon 

induksiya 

chiziqlari 

(kuch 

chiziqlari).Amper  qonuni.  Magnit  maydon  induksiya  vektorining  moduli  va  uning  birligi. 

Magnit  maydonida  tokli  kontur.Tokning  magnit  momenti.Magnit  maydon  uchun 

superpozitsiya  prinsipi.  Bio-Savar-Laplas  qonuni  va  uni  to’g’ri,  aylanma,  solenoid  va 

toroidlarga  tadbiqi.  Tokli  o‘tkazgichning  magnit  maydonida  ko‘chirilishida  bajarilgan  ish. 

Harakatlanayotgan  zaryadli  zarrachalarga  magnit  maydonining  ta’siri  (Lorens  kuchi).  Xoll 

effekti.  Zaryadlangan  zarrachalarning  bir jinsli  elektr  va  magnit  maydonlaridagi  harakati. 

Mass-spektrometr va siklotronlarning ishlash prinsiplari.

Elektrom agnit induksiya (17)

Elektromagnit  induksiya  hodisasi.  Induksiya  EYuK.  Elektromagnit  induksiya 

qonuni.Lens  qoidasi.Magnit  maydon  oqimi.Magnit  maydon  oqimi  birliklari.Magnit 

maydonda 

harakatlanayotgan 

o‘tkazgichlarda 

induksiya 

EYuK. 

O‘zinduksiya. 

O’zaroinduksiya.  Induktivlik.  Magnit  maydon  energiyasi  va  energiya  zichligi.  Elektr  va 

magnit maydonlarning nisbiyligi.  Elektromagnit maydon haqida tushuncha.

M oddalarning magnit xossalari (6)

Amperning molekulyar toklar nazariyasi. Moddalarning magnit xossalariga ko‘ra turlari: 

diamagnetiklar, paramagnetiklar va ferromagnetiklar.  Magnit singdiruvchanlik.  Dia-, para va 

ferromagnit 

moddalarning 

xarakteristiklari. 

Paramagnetizm 

va 

diamagnetizmni 

tushuntirishning  elementar  nazariyasi.  Ferromagnetizmning  tabiati  va  uni  tushuntirishning 

hozirgi zamon nazariyasi elementlari.  Kyuri temperaturasi, magnit gisterezisi.

Elektrom agnit tebranishlar va o‘zgaruvchan tok (40)

Tebranish  konturi.Konturda  erkin  elektromagnit  tebranishlar.Tebranish  konturida 

energiyaning  o‘zgarish.  Tebranish  konturidagi  elektromagnit  tebranishlar  tenglamasi, 

tebranish  amplitudasi,  chastotasi  va  davri.  Mexanik va  elektr  tebranishlarning  o‘xshashligi. 

Tebranish  parametrining  grafiklari.Real  tebranish  konturidagi  so‘nuvchi  elektromagnit 

tebranishlar.Majburiy  elektromagnit  tebranishlar.  O‘zgaruvchan  tok  va  uni  hosil  qilish. 

O‘zgaruvchan  tok  zanjarida  faol  qarshilik.  O’zgaruvchan  tok  quvvati.  Tok  kuchining  va

13

---

kuchlanishning ta’sir etuvchi(samarador) qiymati.  O‘zgaruvchan tok zanjirida sig‘im.  Sig‘im 

qarshilik.  O‘garuvchan  tok  zanjirida  induktiv  g‘altak.  Induktiv  qarshilik.  O‘garuvchan  tok 

zanjirida  ketma-ket  ulangan  faol,  induktiv  va  sig’im  qarshiliklar 

uchun  Om  qonuni. 

O‘garuvchan tok zanjirida o’zaro parallel ulangan faol, induktiv va sig’im qarshiliklar  uchun 

Om 

qonuni. 

Zanjirning 

to‘la 

qarshiligi. 

O‘zgaruvchan 

tokning 

ishi. 

Quvvat 

koeffitsiyenti.Elektr  zanjirida  rezonans.Avtotebranishlar.  So‘nmas  tebranishlar  generatori 

(triodda  va  tranzistorda).  Elektr  energiyasi  hosil  qilish.  O‘zgaruvchan  va  o‘zgarmas  tok 

generatorlari,  ularning  ishlash  prinsiplari.  Uch  fazali  tok  va  uni  uzatish  usullari.  Asinxron 

dvigatellari.Transformatorlar,  ularning  ishlash  prinsipi.  Elektr  energiyasini  ishlab  chiqarish 

va uzatish.  O’zbekistonda elektrlashtirish istiqbollari.

Elektrom agit to‘lqinlar (18)

O‘zgaruvchan  elektr  maydon  (uyurmaviy  elektr  maydon)  bilan  o‘zgaruvchan  magnit 

maydon 

orasidagi 

bog‘lanish. 

Elektromagnit 

maydon.Elektromagnit 

ta’sirning 

uzatilishi.Elektromagnit  to‘lqin.  Yassi  elektromagnit  to‘lqinning  vujudga  kelishi  va 

tarqatilishi.  Antenna.Gers  tajribalari.  Elektromagnit  to‘lqin  tezligi  va  uzunligi.  To‘lqin 

tenglamasi.  Elektromagnit  to‘lqinlarning  xossalari:  qaytishi,  sinishi,  difraksiyasi  va 

interferensiyasi.  Elektromagnit  to‘lqin  energiyasi  va  intensivligi.  Popov  kashfiyoti. 

Modullashtirish  va  detektirlash.  Eng  soda  radiopriyomnik.Radioaloqa,  radiotelefon  aloqa 

prinsiplari.Radiolokatsiya.Televideniye.

Optika (45 soat)

Fotometriya.Geometrik optika.  To‘lqin optikasining asoslari (90 soat)

Fotometriya.Yorug‘lik oqimi.Yorug‘lik kuchi,  uning birliklari.  Yoritilganlik,  ravshanlik 

va uning birliklari.

Geometrik optikaning asosiy qonunlari.  Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘yicha tarqalishi, 

qaytishi  va  sinishi,  uning  qonunlari.  Yassi  ko‘zgu.  To‘liq  ichki  qaytish.Nur  tolalardan 

yorug‘likning  o‘tishi.Yorug‘likning  prizmadan  o‘tishi.Linza.Yupqa  linza  formulasi.Linza 

yordamida tasvir hosil  qilish shart-sharoitlari.Linzaning kattalashtirishi.Ko‘z -  optik sistema 

sifatida. Ko‘rish nuqsonlari.  Ko‘zoynak.

Optik  asboblar.  Fotoapparat,  proyeksion  apparatlar,  lupa,  mikroskop,  ko‘rish  naylari, 

uzoqdan ko‘rish asboblari.

Yorug‘lik  -   elektromagnit  to‘lqin.  Yorug‘lik  tezligi  va  uning  tajribada  aniqlanishi. 

To‘lqin  optikasining  asoslari.Yorug‘lik  interferensiyasi.Kogerentlik. 

Maksimum  va 

minimum  shartlari.  Ponada  interferensiya,  Nyuton  halqalari.Interferensiyaning  texnikada 

qo‘llanilishi.

Yorug‘lik 

difraksiyasi.Gyuygens-Frenel 

prinsipi.Difraksion 

panjara.Difraksion 

spektr.Yorug‘likning qutblanishi.Malyus qonuni (isbotsiz).

Yorug‘lik dispersiyasi.Dispersiya spektri.Spektr turlari.  Nurlanish va yutilish spektrlari. 

Spektroskop.  Spektral  analiz  va  uning  fanda  va  texnikada  qo‘llanilishi.  Infraqizil  va 

ultrabinafsha nurlar. Rentgen nurlari.

Nisbiylik nazariyasi elementlari (12 soat)

14

---

Elektrodinamika  qonunlari  va  nisbiylik  prinsipi.  Maykelson  tajribasi.Eynshteynning 

nisbiylik  nazariyasi  postulatlari.Vaqtning,  masofaning  nisbiyligi.Tezliklarni  qo‘shishning 

relativistik  qonuni.Jism  massasining  tezlikka  bog‘liqligi.Massa  bilan  energiya  orasidagi 

bog‘lanish.

Kvant fizikasi (10 soat)

Yorug‘lik 

kvantlari.Yorug‘lik 

ta’siri.Kvant 

nazariyasining

tug‘ilishi.Fotoeffekt.Fotoeffekt 

nazariyasi.Fotonlar.Ichki 

fotoeffekt.Fotoeffektning 

qo‘llanilishi.  Yorug‘lik  tabiatini  tushuntirishdagi  dualizm  -   yorug‘likning  to‘lqin  va  kvant 

xossalari.

Atom va yadro fizikasi. Elem entar zarrach alar (30 soat)

Atomistik  dunyoqarashning  rivojlanishi.Atom  tuzilishi.Tomson  modeli.  Rezerford 

tajribasi va formulasi.  Atomning planetar modeli.Bor postulatlari.Atom spektrlaridagi  asosiy 

qonuniyatlar.Vodorod 

atomining 

spekral 

seriyalari.Balmerning 

umumlashgan 

formulasi.Vodorod 

atomining 

Bor 

nazariyasi.Energetik 

sathlar 

diagrammasi.Bor 

nazariyasining qiyinchiliklari.

Spontan  va  majburiy  nurlanishlar.  Yorug‘likning  kuchaytirish  prinsiplari.  Rubin 

lazerining  tuzilishi  va  ishlash  prinsipi.  Lazer  nurlanishining  xossalari.Lazerlarning 

qo‘llanilishi.

Atom  yadrosining  tarkibi.  Izotoplar,  izotonlar  va  izobarlar.  Atom  yadrosini 

xarakterlovchi  kattaliklar.  Atom yadrosining  zaryadi,  massasi  va radiusini  aniqlash usullari. 

Yadroning  bog‘lanish  va  solishtirma  bog‘lanish  energiyalari.  Yadroviy  kuchlar.Yadro 

modellari haqida ma’lumot.

Radioaktivlik.Radioaktiv  yemirilish  qonuni.  Aktivlik  tushunchasi  va  birliklari.  Sun’iy 

radioaktivlik.Radioaktiv  oilalar.a-yemirilish.p-yemirilish.  Neytrino.Atom  yadrosining  y- 

nurlanishi.y-nurlanishning 

moddalar 

bilan 

o‘zaro 

ta’siri.Yadro 

reaksiyalari.Yadro 

reaksiyalari 

vaqtidagi 

saqlanish 

qonunlari. 

Uran 

yadrosining 

bo‘linishi. 

Yadro 

reaktorlari .T ermoyadro reaksiyasi.

Yadroviy nurlanish dozasi.Uning birliklari.Zarralarni qayd qilishning amaliy usullari.

Elementar  zarralar  “bog‘i”.Pozitronning  kashf etilishi.Antizarralar.Elementar  zarralarni 

xarakterlovchi  kattaliklar.Elementar  zarralar  fizikasidagi  saqlanish  qonunlari.Elementar 

zarralarning  kvark  modeli.Glyuonlar.Kosmik  nurlar  haqida  tushuncha.Ularning  kimyoviy 

tarkibi.Olamning yagona fizik manzarasi.

15

---

1- kurs bo‘yicha laboratoriya ishlari ro ‘yxati