Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Qadimgi Rim tanga pullarini paydo bo’lish tarihi.

Olimlar dunyodagi ko’p tillarda pul va hayvon bir hil yoki umumiy negizi o’hshash so’zlar bilan ifodalannishiga anchadan beri yotibor bermoqdalar. Masalan: Qadimgi Rimliklar pul va hayvonni" penukia" deyishgan. Asrlar ketidan asrlar o’tib boraverishi bilan kimningdir miyasiga pulga o’z tamg’a nishoni qo’yib, og’irligi va metallning sofligini tasdiqlash kerak deb fikr qiladi. Bir parcha metallga tamga bosishni o’ylablab topib, shu bilan metallni tanga qilib qo’ygan kishi kim ekan degan savol tug’iladi. Buni birinchi galda martabasi ulug’, kupchilikning ishonchiga sazovor bo’lgan katta savdogar o’ylab topgan bo’lsa kerak. Tamg’a bosilgan quyma pullar yaqin tevarak - atrofda tortmasdan qabul qilinadigan bo’lib qoldi. Uni huddi bizga o’xshab shunchaki sanayverishardi. Tez orada boshka savdogarlar ham ana shunday qila boshladilar.

Rim afsonalarida tang’aning paydo bo’lishi boshqacha hikoya qilinadi. Qadimiy rimliklarning ko’pdan"- ko’p hudolari orasida hamma boshlang’ich narsalarning ihtirolarning avval - ohirining muttasaddisi bo’lgan hudo bor ekan. Bu hudoni Yanus deb atashardi. Uni ikki tomonga qarab turgan ikki yuzli qilib tasvirlashar e`dilar.

Yilning birinchi oyini Yanus sharafiga uning nomi bilan - yanvar deb atashadigan bo’lishibdi. Rim urush boshlasa Yanus ibodyathonasining eshiklarini ochishar, urush tugasa yopishar ekan.U paytda rimliklar yer yuzidagi barcha muhim narsalar hudolarning amri bilan barpo qilingan deb ishonar edilar. Yanusni birinchi tanganing yaratuvchisi deb bilishardi. Shuning uchun ham Italiyadagi ko’p shaharlarning qadimgi tangalariga bir tomonida ikki yuzli bosh, ikkinchi tomonida esa kema tumshug’i tasvirlanardi. Guyo Yanus bu mamlakat sohillariga ana shu kemaga suzib kelgan emish.

Lekin hozirgi kunda qadar birinchi tanga qaerda paydo bo’lganligi haqida bahslashadilar. Ba’zilari dastlabki tanga greklarning Egina orolida, Argos podnosi Feadonning yerida paydo bo’lgan deb fikr bildirishadi, Hatto vaqtini ham belgilab sakkizinchi olimpiadadan keyinroq paydo bo’lgan deyiladi.

Qadimiy Rimliklar har bir erkakning o’z hudosi dohiysi bo’lib, uni panohida saqlaydi. Har bir ayolning mabuda homiysi - Yunonasi bor deb ishonishardi. Ammo bu erkak va ayol hudolarning hammasi yeru kuk podshosi Yupiter va uning hotini Yunona Monetaga tobe ekan. Odamlarning huzur - halovati shularga bog’liq ekan. Bu er-hotinlarning iltifotiga muyassar bo’lish uchun turli yo’llar bilan ularning ko’nglini topish, ulardan hech qanday nazr-niyozni ayamaslik kerak ekan.

Rimliklar harbiy yurishga otlanishar jangda g’alaba qozonishar, uy qurishar, nimalarni uzoq safarga shaylashar ekan. Ular Yupiter va Yunona Monetaga ko’plab nazr-niyoz baxshida kilishardi.

Poytahtning eng baland yeri Kapitaliy tepaligining chuqqisida Yunona Moneta sharafiga ajoyaib ibodathona qurilibdi. Janub kuyoshi nurlariga chumilgan oq marmar devorlar uzoqdan yaltirab kurinarkan, Serhasham ichki bezaklar kishini o’ziga maftun qilarkan.

Rim bilan "Epir podshosi Pirr o’rtasidagi adovat ko’p vaqt davom etibdi. ikki raqib ko’p martaba janglarda goh bunisi, goh bunisi g’olib chiqa boshlabdi. Oxirida Venevit yaqinida eramizdan avvalgi 275 yili qattiq jang bo’ldi. Bunda Pirr qo’shinlari tor-mor qilindi. Rimda tantana - shodiyonaning cheki - chegarasi bo’lmabdi. Yunona Moneta hech qachon bu qadar ko’p hadiya nazr - niyoz olmagan ekan. Mag’lublardan tortib olingan oltinlar, qimmatbaho toshlar, qimmatbaho gazlamalar, jonivorlar -jami ma`buda ibodathonasiga keltirilibdi. Ma`buda sharafiga madhiyalar tuqishibdi, ajoyib haykallar yasalibdi. Nihoyat faqat Yunona Moneta ibodathonasidagina pul zarb etish haqidagi qonun qabul qilinibdi.

SHu paytdan e`tiboran Rimda, keginchalik esa boshqa kupchilik mamlakatlarda metall pullarni moneta tanga deb atashadigan bo’lishibdi.

Dastlabki tanga kichkinagina oddiy metall kuymasidan iborat bo’lib, qupoll noaniq shaklda bo’lgan. Firibgarlar bundan foydalanganlar. Ular har bir oltin yoki kumush bo’lagidan oz -oz qirqib olib, eritib yangi pul kuyganlar. ''Shakli noanik quyilamarning kamayib qolganligini esa bir qarashda payqash qiyin bo’lganligi uchun ancha vaqtgacha bundan hech kim habar topmagan.

Bunday firibgarchilikka chek qo’yish uchun pullarga anik shakl berib, ustiga chizik tortib, nuktalar kuyib, chikarilgan. keyinchalik esa bu tangalarga rasmlar soladigan, yozuvlar bitadigan, yoniga qo’ng’irador naqsh chizadigan bo’lganlar. Bunday, pulga etkazilgach har qanday shikast darhol sezilarli darajada bo’lgan.

Servi Tulli davrida zarb qilingan aseni Rimdagi eng qadimiy tanga deb hisoblaydilar. Rimliklar kumush tangani eramizdan avvalgi 269 yildan boshlab, oltin tantalarni esa ellik yil keyin zarb qila boshlaganlar. Asosiy pul birligi dinor hasoblangan. Eramizning IV asrida solidlar paydo bo’lgan. Bir qadoq oltindan 96-dona tanga yasaganlar. Boshqa ko’p mamlakatlardagi pul birligining nomi masalan Italiya solkdi, Fransuz susi, ingliz va nemes shillingi ana shu soliddan kelib chiqqan.

Boshqa pul birliklarlning nomi ham shunga o’hshash paydo bo’lgan Florensiya shahri tangasi - florin, norman knyazi tangalarlga lotincha qilib yozigan: Siti tibi, Hriste, datus kvesh tu ipse treges dunatus" - ya`ni : hukmdor Iso, sen yo’lga solgan odamlargina senga sodiq" degan iboralar - dunat, " cenna" (zarbhona)dan Venesiya sehini, nemischa " golden" oltin so’zidan, gel'den, Italiyancha "gross" (gugon) chehlarning groshi, chehlarning groshidan, ukrainylarning grozmsi (pul) kelib chiqqan.

Mana shu pul birliklari asta sekinlik bilan rivojlanib borgan yana asrlar o’tishi bilan Rimda tangalarning qiymati belgilari quyidagicha bo’lib borgan: denar, kvinari, sestersiy, pullari chiqarilgan. Rim tangalarining og’irlik o’lchov birliklari funt, unsiy, sitsilin, drahmadir. Mis tangalar - qadimgi Rim tangalarining asosi. Rim tangalaraga qadimgi Yunoniston tangalari bir qancha ta`sir o’tkazgan. Rimda esa keyinchalik kumush tangalarni zarb qilish yo’lga qo’yildi. Keyin bir oz vaqt o’tishi bilan tangalarning vaznini pasaytirilishi yuz bera boshladi. Rim respublikasi davrida zarb qilingan oltin tangalarini haqida gapiradigan bo’lsak, Yuliy Sezar tangalari misol bo’lishi mumkin. mumkin.

Qadimgi Rimda zarbhona ustasi kasbi otadan bolaga meros qolardi. Ota - bobosi zarbchi bo’lib ishlagan odam ishonchli bo’lar, nasldan-naslga ko’chib kelgan san’at borga sari takomillashardi. Tanga zarb qiluvchilar ba’zi imtiyozlardan foydalansalar hamki, ularning ish sharoitlari nihoyatda og’ir edi. Davlat pul chiqarishi lozim paytlarda tanga yasovchilar yigirma soatlab uzluksiz ishlardilar.

Mana so’z pulning paydo bo’lishi, tangalarning dunyoga kelishi qanchalar mashaqqatli bo’lgan. Lekin bu yaratilgan tangalar bizga qadimiy davr haqida ma’lumot beruvchi hisoblanadi. Tangalar siyosiy kurashlar odamlarning bir-biriga munosabatlari haqida ham xikoya qiladi.

Rivoyatlarga qaraganda Rimga yoshligida bo’rini emgan aka-uka Rim va Romul tanga yaratishga asos solgan deyiladi. Ularni cho’pon Favstur topib olgan. Tangada bo’ri va uni emib turgan Rim va Romul tasvirlangan. Bundan tashqari rimda birinchi marta oltin pul-dinariy zarb qilingan, bu pullar tezda Rimda, Italiyada, G’arbiy o’rta dengiz viloyatlarida yagona pul birligiga aylangan. Mana shu oltin tangalarga Yuliy Sezarning tasviri tushurilgan. Keyinchalik shunday tangalarga Klavdiyning tasviri, Avgustning tasviri tushurib chiqarilgan.

Qadimgi pullardan iborat yodgorlik manbalar. Respublika tarihini o’rganishda muhim material bo’lib xizmat qiladi. Topilgan tanga pullar va xazinalarning kartasini tuzish Rim davlati yashagan ma’lum vaqtlarda pullar qaysi joylarda tarqalganligini aniqlash imkonini beradi. Bu bilan birga Rimning iqtisodiy jihatdan antik dunyoning yangi viloyatlariga kirub borgan yo’lini tasavvur qilishiga, savdo-sotiq aloqalarini pul muomilasining hususiyarlarini va tarkibini aniqlashga inkon beradi. Rimda Respublika davridagi tanga pullardagi yozuvlar, mansab egalarining suratlari, pullarning emblemalari Rimning xo’jalik va siyosiy tarixini, ba’zan esa sinfiy va mafkuraviy kurashini aniqlaydi.

Afsonaviy manzaralar, rimliklar singari xar xil xudolarning suratlari solingan tanga pullar Qadimgi Rim aholisining diniy tasavurlari haqida beradi. Tanga pullarni urganish san’at, arhitektura tarihiga yordam kursagadi, negaki u pullarda ko’pincha qadimgi binolarning suratlari, eng mashxur haykallarning suratlari zarb qilingan bo’ladi.

Umuman olganda numizmatika manbalarning hammasini kompleks tarzda taqqoslab o’rganish respublika davridagi Rim davlatining markaziy viloyatlarida ham, shungdek, mahallalarda ham yoshagan qabilalar va elatlar, tarixiga oid asosiy muammolarning asl mazmunini aniqlashga imkon beradi.

Adabiyotlar:

. M.Is’hoqov. I.Xudoynazarov. ”Yordamchi tarixiy fanlar” Toshkent-2019

1. Z.Rahmonqulova “Xronologiya” Toshkent – 2013

Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak” Toshkent 1998yil

Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Tashkent 2008 yil