Tourism and recreation in the XXI century: problems and prospects

TOURISM AND RECREATION IN THE XXI CENTURY: PROBLEMS AND PROSPECTS
3-4 May 2019
281
Baku, Azerbaijan

---

idxal üçün sərf olunacaq maliyyə vəsaitləri yerli sektorların ehtiyacı və inkişafı məqsədilə xərclənir. 
İƏİT üzrə araşdırmalara əsasən Turizm ixracının 80%-i ixrac edən ölkə üçün əlavə dəyər yaradır və 
yalnız 20%-i isə başqa ölkədə əlavə dəyər yaradır [2].
Turizmin əsas üstünlüklərindən biri onun əməktutumlu olmasıdır. Turizm xidmətlərinin artımı birbaşa 
şəkildə ölkədə məşğulluğun artmasına, başqa bir tərəfdən isə, turizm sektoru üzrə əmək bazarında əmək 
haqlarının yüksəlməsinə səbəb olur [4].
Turizm iqtisadiyyatda multiplikativ təsirə malikdir. Turizmin multivlikativ təsiri dedikdə turizmdən 
əldə olunan gəlirlərin iqtisadi sektorlar üzrə paylanması nəzərdə tutulur. Turizm fəaliyyəti ayrıca fəaliyyət 
sahəsi olmadığına görə bütün iqtisadi sektorlar ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Belə ki, turistlərin ehtiyaclarının və 
istəklərinin ödənilməsi dedikdə təkcə turizm məhsulları (təbiət gözəllikləri, kurort zonaları və başqaları) 
nəzərdə tutulmur, eyni zamanda nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, maliyyə və başqa sektorlar əhatə olunur. Bir 
əraziyə turistlərin gəlişi təkcə bir sektor üzrə valyuta axınına səbəb olmur, habelə turizmi dəstəkləyən başqa 
sahələr üzrə gəlirlərin paylanmasına şərait yaradır. Bu sektorlar da xammal və avadanlıq almaqla başqa 
sektorların gəlir əldə etməsinə səbəb olurlar. Bu səbəbdən də qeyd etmək olar ki, turizm iqtisadiyyatda əsas 
katalizator sektordur. Turizmin inkişafı multiplikativ təsir vasitəsilə başqa sektorlara da sirayət edir. 
Beləliklə də qeyd edilməlidir ki, turizm iqtisadi inkişafa birbaşa, dolayı və induksiya edilmiş təsirləri vardır. 
Turizmin birbaşa təsiri dedikdə turistlərlə birbaşa əlaqədə olan sahələrin (otellər, restoranlar, kurort 
mərkəzləri və başqaları) gəlirləri nəzərdə tutulur. Lakin turizmin təsiri bununla yekunlaşmır. Turizmin 
dolayı təsiri dedikdə isə turistlərlə birbaşa əlaqədə olan sektorlara əmtəə və xidmət təklif edən sahələr 
nəzərdə tutulur. Turizmin induksiya edilmiş təsiri isə turizmdən əldə olunan gəlirlər hesabına yerli 
sahələrdə (daşınmaz əmlak bazarı, ərzaq, nəqliyyat, təhsil və başqa istehlak məhsulları) tələbin artımıdır. 
Beləliklə də turizmin birbaşa, dolayı və induksiya edilmiş təsirləri bütünlükdə ölkə iqtisadiyyatı üzrə 
paylanır. Dolayı və induksiya edilmiş təsirlərin dərəcəsi regiondakı biznes qurumları və ev təsərrüfatlarının 
yerli məhsul almaq səviyyəsindən asılıdır. Hər nə qədər yerli məhsullar daha çox istehlak olunarsa region 
turizm sənayesindən bir o qədər faydalanmış olar [4].
Qeyd etmək lazımdır ki, turizmin iqtisadi inkişafa müsbət təsirini gücləndirmək və turizm sektorunun 
davamlılığını təmin etmək məqsədilə təkcə bu sahənin irəliləyiş əldə etməsinə deyil, bütünlükdə 
tamamlayıcı sahələrin də genişlənməsi nəzərə alınmalıdır. Belə ki, turizm sektoruna lazım olan 
təhlükəsizlik, lazımi xidmətlər, müvafiq infrastruktur, əlverişli yerlərin tanıdılması və başqa məsələlər 
zəruri səviyyədə olmadıqda bu sahədə əldə edilən gəlirlərin azalmasına səbəb olmaqla yanaşı, eyni 
zamanda turizm ilə başqa sektorların əlaqələrinin zəifləməsinə gətirib çıxara bilər. Turizmin inkişafına 
maneə olan səbəblərdən biri sektorlar arası əlaqələrin lazımi səviyyədə olmaması, habelə tələb olunan kənd 
təsərrüfatı və sənaye məhsullarının əsasən idxal hesabına olmasıdır. Bu səbəbdən də qeyd etmək olar ki, 
turizmin başqa sektorlar ilə güclü əlaqələrə malik olması bu sahənin tək halda inkişafını qeyri-mümkün 
edir. Turizmin bir sıra tamamlayıcı sahələr (tikinti, təhlükəsizlik, tibbi xidmətlər, emal, kənd təsərrüfatı və 
başqa) ilə birlikdə inkişaf etdirilməsi daha zəruridir.
Beləliklə, qeyd edilən üstünlüklərə görə dünya ölkələrinin əksəriyyəti turizmin inkişafının 
labüdlüyünü qəbul etmiş və onun inkişaf amillərinin müəyyənləşdirilməsinə çalışmışlar. Ölkələr üzrə 
müşahidə edilən təcrübələrə əsasən turizmin inkişafının müxtəlif amilləri mövcuddur. Turizmin uğur əldə 
etməsinə təsir edən amillərdən biri ölkənin sosial-iqtisadi və infrastruktur baxımından inkişafıdır. 2005-ci 
ildə Sing və Kaur 53 ölkəni əhatə edən tədqiqatlarında bu qənaətə gəlmişlər ki, turizmin inkişafına təsir 
edən əsas amillərdən biri ölkədə infrastrukturun keyfiyyəti və texnoloji inkişafdır. Oxşar olaraq 2001-ci ildə 
Çanq və Li öz araşdırmalarının nəticəsində bildirmişlər ki, Avropa, Asiya və Şimali Amerika arasında 
turizm xidmətlərinin ticarətinə müsbət təsir edən əsas amil infrastrukturun inkişafı olmuşdur. 2008-ci ildə 
Euqeni-Martin və başqaları apardıqları təhlilin nəticəsində qeyd etmişlər ki, inkişaf etmiş ölkələrdə deyil, 
inkişaf etməkdə olan ölkələrdə turistlərin cəlb edilməsində ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsi daha çox 
əhəmiyyətlidir [6].
Ölkədə dövlət orqanlarının fəaliyyətinin iqtisadiyyatın turizm yönümlü diversifikasiyasında və artım 
strategiyasında əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki, 2010-cu ildə Col və Budak ölkədə cinayət hadisələrinin 
çoxluğunun, habelə 2004-cü ildə Eylat və Eynav, 2008-ci ildə Sequira və Nanes siyasi riskin yüksəkliyinin 
turizmin inkişafına mənfi təsir göstərdiyini vurğulamışlar. Eyni zamanda, 2011-ci ildə Brau və başqaları 
korrupsiya hallarının azlığı, dövlət orqanlarının sorumluluğu, dövlətin effektivliyi, siyasi sabitlik və 
qanunun aliliyi kimi dövlət orqanlarının yüksək fəaliyyətini turizm iqtisadiyyatının inkişafında müstəsna 
əhəmiyyətə malik olduğunu bildirmişlər. Eyni zamanda, sahibkarlığı inkişaf etdirən və turizm