Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry
Yüklə 3,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ключевые слова: комедия, комедия, комическая ситуация, комический персонаж, конфликт, драма, жанр, тип, литература, художественный, научный, герой, мастерство. Qadim zamonlardan beri kulgi – biz insonlar uchun hayotdagi turli-xil noodatiy xususiyatlar, kutilmagan holatlar, turli tipdagi insonlarning bir-biriga bo‘lgan munosabati, goh tanish, goh notanish voqealarga, yengil, masxaromuz, beg‘araz, gohida g‘arazli munosabat bildirishimiz kulgi hisoblanadi. Bundan tashqari yengil va beg‘araz kulgi insonlarning ichki ruhiyati va tanasiga ham ijobiy ta’sir o‘tkazadi. Shuningdek kulgili voqealar bizning ijtimoiy hayotimizda tez-tez uchrab turishi ham sir emas albatta. Kulgili vaziyatlar turli sharoitlarda, turli makon va zamonda, turli insonlar orasida sodir bo‘ladi. Bu vaziyatlarda kulgining turli-tuman shakllariga duch kelishimiz mumkin, ammo shuni yoddan chiqarmasligimiz kerakki, kulgining mohiyati o‘zgarmasdir. Uning vazifasi kuldirishdan iborat bo‘ladi. “Badiiy adabiyotda kulgi va uning ijtimoiy-psixologik mohiyatiga tayanuvchi, uni asos qilib oluvchi janrlar, turli ko‘rinishlar ham borki, uning yorqin namunasi sifatida dramatik turga mansub komediyani ko‘rsatish mumkin, adabiyotshunos olim Hafiz Abdusamatov ta’kidlaganidek, o‘quvchi va tomoshabinlarga kulgu degan narsani topib berish, ayniqsa ularni kuldirish oson ish emas, ularni yig‘latishdan ham ko‘ra, kuldirish, komediya yozish qiyin.” 1 Komediya bu dramatik turning uch asosiy janrlaridan biri hisoblanadi. Shunga ko‘ra komediyaning asosiy estetik belgisi kuldirish ya’ni, komiklik demakdir. “Adabiyotshunoslikka oid ishlarda biz asosiy estetik belgi deb atagan narsa ko‘proq pafos deb yuritiladi.” 2 Pafos bu – ijodkor shaxsi tomonidan ma’lum bir asarning qahramonlariga, ularning xarakteriga, va unda sodir bo‘ladigan voqealar rivojiga singdirib yuborilgan ruh hisoblanadi. “Komediya” istilohiga qaytadigan bo‘lsak, komediya so‘zining kelib chiqishi haqida bir nechta qarashlar mavjud ekan. Adabiyotshunos olim Dilmurod Quronovning “Adabiyotshunoslik nazariyasi asoslari” kitobida aynan komediyaning uch xil ma’nosiga to‘xtalib o‘tilgan. Birinchi ma’nosiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, “Komediya”- yunonchadan olingan bo‘lib, “komos”-xushchaqchaq olomon, bayram va sharob ta’siridagi sarxush kishilarning 58 e-mail: til_adabiyot@umail.uz 2023-yil 7-son Tadqiqot qo‘shiq aytib yurishi tushunilgan. Ikkinchi ta’rif ham birinchisiga juda o‘xshab ketadi. Yunonchadan “kome”- qishloq, “ode”-qo‘shiq so‘zlaridan tarkib topgan. Qishloqlarda yunonlarning xudosi bo‘lgan Dionis sharafiga aytilgan qo‘shiq tushuniladi. Yuqorida keltirilgan ikki talqin ham bir-biriga ancha yaqin bo‘lsada, uchinchi talqin biroz o‘zgachaligini ko‘rishimiz mumkin. Ammo unda o‘xshashliklar umuman yo‘q deb aytishimiz ham to‘g‘ri hisoblanmaydi. Olimning ta’riflashicha uchinchi talqinda, Afinaliklardan aziyat chekkan qishloq aholisi bo‘lgan dehqonlar, tun bo‘lganda shahar ichiga oralab, o‘zlariga ziyon yetkazgan kishilarning uylari oldida turib olib, “Bu xonadonda mana bunday ish amallar bilan, falon-u falon dehqonlarga katta ziyon yetkazgan faloniy kishi istiqomad qiladur”-deb, baqirib, qichqirishgan ekan. Shunday amallar orqali aybdor kishilarga ta’sir o‘tkazishib, zulmlarga chek qo‘yishga erishishgan ekan. Shunday ko‘rinishdagi amallarni foydali ekanligini ko‘rgan shahar aholisi, kunduz kunlari ham, bunday tomoshalarni uyushtirishga dehqonlarni undashgan ekan. Dehqonlar ham bu ishlarga rozi bo‘lishgan, ammo ular yuzlarini berkitish uchun turli niqoblar va may quyqumlarini surkab olishgan. Niqob ostiga yashiringan insonlar, aybdor shaxsni beayov tanqid qilib, ularning kirdikorlarini hammaning oldida fosh qila olganlar. Komediyaning vujudga kelishi shu tariqa ro‘y bergan. Yana bir adabiyotshunos olimimiz To‘xta Boboyevning “Adabiyotshunoslik asoslari” kitobida esa, yuqoridagi uchala talqinning uchinchi varianti keltirib o‘tilgan. “Komediya (yunon. Comodia; comos – xushchaqchaq olomon va oide – qo‘shiq) – ijtimoiy hayotning ayrim jihatlarini va kishilar hayotidagi, xarakteridagi nuqsonlarni, eskilik sarqitlari, qoloqlik va boshqalarni masxara . qilish, ular ustidan xushchaqchaq kulish ruhi bilan yo‘g‘rilgan pyesa”. 3 Demak uchala ta’rifga ham e’tiborimizni qaratadigan bo‘lsak, ularning hammasida ham, bir ma’no borligini sezish qiyin emas. Har birida ma’lum bir to‘plangan jamoa, zulmga qarshi bosh ko‘tarishi va Dionisni ulug‘lashi nazarda tutiladi. Yana shuni ham aytib o‘tishimiz joizki, tragediyaning kelib chiqishi ham Dionis bilan bog‘liqligini oladigan bo‘lsak, bu ikkala janrning ildizlari bir ekanligini bilish qiyin emas, albatta. Umuman olganda komediya hayotimizdagi turli voqea va hodisalarni kulgili qilib ko‘rsatadigan janr hisoblanadi. Komediyada ijtimoiy-ma’naviy hayotdagi nuqsonlar, kamchiliklar, zo‘ravonliklar, shuningdek kishilarning ichki ongi va tashqi xarakteridagi turli-tuman yaramas va tentaknamo xususiyatlari kulgi orqali tanqid ostiga olinadi. Jamiyatimizdagi urfdan qolib borayotgan turli-tuman eskilik sarqitlari ustidan kulinadi. Tobora o‘sib, rivojlanib borayotgan ma’naviy axloqimiz oldida zavolga uchragan eski qoldiqlar o‘z-o‘zidan kulgimizni qistaydi. Bunday hodisalar terib, ularni sayqallab, o‘rni-o‘rniga qo‘yib, badiiylashtirish orqali komediyalar dunyoga keladi. Komediyadagi kulgi asosan, yangiliklarning eski sarqitlar ustidan g‘olibona kulishidir. Komediyadagi komik vaziyatni yuzaga chiqaruvchi qahramonlar va ularning xarakteri va shuningdek ular o‘rtasidagi mutanosibliklar komik ruh bilan kuchli to‘yintirilgan bo‘lishi kerak, faqat shundagina asar kitobxonga kulgi hissini bera oladi. Bundan tashqari komik asar yozishda, asarning qiymatini oshirish va unga o‘lmas ruh bahshida etish uchun tilimizdagi asl lug‘atlarimizni tekis marvarid shodasi kabi ipga tizish, har bir so‘zdan unumli foydalanish komik asarning nafaqat badiiy balki, g‘oyaviy jihatlarini ham kuchaytiradi. ”Shuning uchun dramaturg komediya yozishda javohir sandig‘idan so‘zlarni tanlab, ularni o‘z o‘rnida mahorat bilan qo‘llashi, mag‘z-mag‘ziga kulgini, komik ruhni singdirib yuborishi zarur”. 1 Komediyadagi umri poyoniga yetgan eskilik sarqitlari va uni mag‘lub qilishga bel bog‘lagan yangi hayot ko‘rinishlari o‘rtasidagi ziddiyat va qarama-qarshilik komediyadagi konfliktni yuzaga chiqaradi. “Komediya o‘zbek adabiyotida boshqa janrlarga nisbatan bir muncha peshqadam ekanligini kuzatamiz. Harqalay, o‘zbek dramaturgiyasi shuhratini diyorimizda ham, xorijiy yurtlarda ham mashhur qilgan asarlar “Shohi so‘zana”, “Kelinlar qo‘zg‘oloni”, “Oltin devor” singari komediyalardir. Bu asarlarni nainki O‘zbekistonda, nainki O‘rta Osiyo balki, AQSH, Isroil, Rossiya, Xitoy, Bolgariya singari mamlakatlarda ham yaxshi biladilar”. 2 Komediya tarkibidagi komik vaziyat bu- ma’lum bir ijtimoiy mazmunga ega bo‘lgan, aniq bir maqsadga yo‘naltirilgan, asardagi mavjud konflikt mohiyatini ochishga xizmat qiladigan komik holat-komik hodisa demakdir. Bunda asar tarkibidagi komik vaziyatni ijtimoiy holati tabiiyligiga alohida urg‘u qaratilmog‘i lozim. Ijtimoiylikdan chetda bo‘lgan har qanday asar o‘zining asl qiymatini yo‘qotadi. “Komik hodisa kishilar yashaydigan muhitdan tashqarida haqiqiy bahoga, mazmunga ega emas”. 3 Komik vaziyat ijtimoiy qarama- qarshilikning yaxlit shakli bo‘lib, mavjud voqelikka kitobxon munosabatining bir ko‘rinishidir. Shu sababdan asardagi komik vaziyatning bahosi, undagi ijtimoiy tabiiy voqelik bilan belgilanadi. Komediyada qo‘llanayotgan har bir so‘z katta ahamiyatga molik hisoblanadi, shuning uchun ularning aniq va mazmundorligi, ixcham va obrazliligi, qolaversa badiiy jihatdan sayqallanganligiga alohida e’tibor qaratmoq lozim. Har bir yozuvchi o‘z asarida so‘zning o‘ziga jalb qila oluvchi sehrli jihatlarini ko‘ra bilmog‘i darkor. Klassik adabiyotni, millat tilini, urf-odatlari-yu, hamda xalq og‘zaki ijodini chuqur bilgan ijodkorgina haqiqiy chin ma’nodagi dramaturg bo‘la oladi. |