Turgunboev abdusamat farxodovich

2.2. Jamoatchilik fikri asosida aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlashda rivojlangan davlatlar tajribasi

Rivojlangan mamlakatlar maktablarida ijtimoiy ishchilar bolalar va yoshlarga o'zlarining potensialini intellektual, hissiy va ijtimoiy jihatdan jalb qilishda hamkor sifatida muhim rol o'ynaydi. Maktablar bolalarning turli qobiliyatlari, turli xil kelib chiqishi va keng muammolari bo'lishidan qat’iy nazar, barcha bolalarni o‘z ichiga qamrab olishlari kerak. Chunki, maktablar, murakkab va o'zgaruvchan dunyoda yoshlarni hayotga tayyorlashga mas’uldirlar. Maktablar o'quvchilarni o'quv dasturiga qo'shimcha ravishda ijodiy fikrlash, muammolarni hal qilish, ijtimoiy ko'nikmalar, muloqot qobiliyatlari va qarorlarni qabul qilish ko'nikmalariga o'rgatishlari kerak. Maktabdagi muammolar tobora kengayib borayotgan bir davrda, ta’lim maqsadlariga erishish uchun maktablarga turli xil mutaxassislarni jalb qiladigan yordamchi xodimlar bilan jamoaviy yondashuvni talab qiladi. Rivojlangan mamlakatlarda maktabda ijtimoiy ish yaxshi yo'lga qo'yilgan bo'lib, maktabdagi ijtimoiy ishchilar ushbu muammolar bilan shug'ullanadilar.

Bu muammolar 3 toifaga turkumlanadi.
1. O'quvchilarda yuzaga keladigan muammolar;
2. Oiladagi muammolar;
3. Maktab tizimidagi muammolar bo'lib, ularni tavsiflanishi quyida berilgan, jumladan:
- o'quvchilarda yuzaga keladigan muammolarga - nogironlar, jismoniy va ruhiy salomatlik, giyohvand moddalarni iste’mol qilish, o'spirin homiladorlik va o'qish muammolari;
- oiladagi muammolarga – shu jumladan, uydagi zo'ravonilik, ajralish, bolalarga nisbatan zo'ravonlik, uysizlik (boshpanasizlik) va oilaviy (irsiy) kasalliklar;
- maktab tizimidagi muammolarga – masalan, xodimlarni kamsitish, haqoratlash va nomuvofiq intizom kabi ta’lim olishdagi to‘siqlarni еngib o'tishda maktab ijtimoiy xodimlari yordam beradilar.
Maktabdagi ijtimoiy ishchilar zo'ravonlik, jinoyatchilik, jamoatchilik xizmatlarining еtishmasligi, irqchilik va qashshoqlik kabi maktab faoliyatiga salbiy ta’sir ko'rsatadigan muammolarni hal etishda jamoatchilik tashkilotlar bilan birlashishi mumkin. O'qishga xalaqit beradigan muammolarni hal qilish va barchaga o'z salohiyatlarini amalga oshirishga yordam berishda, maktab ijtimoiy xizmatchilari shaxsning qadr-qimmati va madaniyatini hurmat qiladigan ta’lim olish huquqini himoya qiladilar.
1948-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh (BMT) assambleyasi tomonidan qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 26-moddasida”, 1966-yil BMT tashkiloti tomonidan qabul qilingan “Ijtimoiy, iqtisodiy va ma’daniy huquqlar to'g'risidagi halqaro Paktda” va 1989-yilgi “Bolalar huquqlari to'g'risidagi halqaro konvensiyada” ta’lim umumbashariy huquq ekanligi va ta’lim olish huquqi to'g'risida aniqlik bayon qilingan.
1990-yilda “Hammaga ta’lim” shiori ostida o'tkazilgan Jahon konferensiyasida bolalar, oilalar va kattalar uchun ta’lim maqsadlari hamda aniq yo'nalishlariga asos yaratilib, ta’lim olish huquqi mustahkamlandi.⁶⁶
2000-yilda boshlang'ich ta’lim va gender tengligi uchun mingyillik rivojlanish maqsadlariga paralel ravishda maktabgacha ta’lim, bepul va majburiy boshlang'ich ta’lim, yoshlar va kattalarni o'qitish dasturlari, boshlang'ich va o'rta ta’limdagi gender tengsizligini bartaraf etish hamda o'lchangan natijalar bilan ta’lim sifatini oshirish sohasida aniq maqsadlarni nazarda tutuvchi 2015-yilga mo'ljallangan maqsadlar belgilangan.⁶⁷
2010-yildagi UNESCOning global monitoring hisobotida ta’lim samarali jamiyatlarni barpo etish, tengsizlikka barham berish va qashshoqlikdan qutulish uchun muhim ahamiyatga ega ekanligi ta'kidlangan. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning bosh maqsadi ta’limni rivojlantirish vazifasidir.
Maktabdagi ijtimoiy ishchi kasbi XX-asr boshlarida ko`plab mamlakatlarda ijtimoiy ishlarning kengayishi sharoitida paydo bo‘lgan.
Mamlakatlarda maktabdagi ijtimoiy ish majburiy ta’lim muammosi amalga oshirila boshlanganligi sababli rivojlandi. Masalan AQSH, Kanada va Angliya XIX-asrning oxiri XX-asr boshlarida majburiy ta’limni qonunga kiritdilar. Maktabdagi ijtimoiy ishchi kasbining rivojlanishini sharti ko’plab mamlakatlarda barcha bolalar uchun majburiy ta’limni joriy etilishi edi, “Ta’lim endi elita uchun emas, har bir kishi uchun zamonaviy hayotga tayyorgarlikning zarur qismiga aylandi”.
1900-yillarning boshlarida maktab ijtimoiy ishchilarining asosiy vazifasi (AQSHga tashrif buyurgan o’qituvchilar yoki Buyuk Britaniyadagi maktablarga tashrif buyurish bo'yicha mutaxassislar) o'qituvchilarga noqulay ijtimoiy muhitni (masalan, qashshoqlik, kam ta’minlanganlik, bolalar mehnati) cheklatib, asosan maktabga borishiga ta’sir qilishini tushunishi edi.
Maktab ta’limni rivojlantirish qadamlari kamida savodxonlik darajasiga erishish uchun minimal ta’lim talab qilingan yillardan boshlanadi. Iqtisodiy imkoniyatlar kengaygani sari, bolalar ko’proq ma’lumot olishadi. Muammolar qashshoqlik, kambag'allik sharoitida yashaydigan mamlakatlarda yuzaga keladi, bu еrda ma’lumot darajasi mavjud, ammo bolali oilalarni saqlab qolish uchun yordam berish maqsadida ishlashlari kerak edi.
Maktabdagi ijtimoiy ish xizmatlariga bo'lgan ehtiyoj ota-onalarga yordam berish va bolalarini maktabga yuborish zaruriyatidan kelib chiqdi. Ta’lim olish uchun bolalar maktabda bo'lishlari kerak edi.
Angliyadagi maktablar boshlang‘ich davri (faravonlik) bo‘yicha xodimlarni yollashadi. AQSHda ularni tashrif buyuradigan o’qituvchilar deb atashdi.
Ular uyga tashrif buyurib, maktabga borishni rag’batlantirish uchun oilalar bilan ishlashadi. Ular ta’limning maqsadlarini tushuntiradilar va oilalarga yangi institutga moslashishga yordam beradilar.
Skandinaviya mamlakatlarida maktab ijtimoiy ishchisi g’amxo’rlikni anglatadigan maktab kuratori deb nomlangan. Ushbu mutaxassislar maslahatchi instruktorlar, o’quvchilarga muammolarni echishda yordam berganlar va qo'llab quvvatlovchi xizmatlardan foydalangan holda rahbarlik qilganlar. Bugungi kunda BMT tomonidan tan olingan mamlakatdan, beshta mamlakatida 200 milliondan ortiq aholi yashaydi, 73 mamlakatda esa 1 milliondan kamroq, dunyo bo’ylab 7 yarim milliard kishi yashaydi va yiliga 1 foizga o’sib bormoqda va ushbu mamlakatlarning biz bilgan 53 tasida maktabda ijtimoiy ishchilar kasbiy faoliyati mavjud.
Quyidagi 1.3.1-jadvalda maktablarda ijtimoiy ish kasbiy faoliyatini joriy etgan mamlakatlar ro'yxati beriladi.
1.3.1-jadval

№