Turg'unov Baxtiyor Husanboy o’g’lining

II.3 Fitogormonlar (fito... va gormonlar), oʻstiruvch i moddalar — oʻsimliklarda xosil boʻlib, ularning oʻsishi va meva hosil qilish jarayonlarini boshqarishda ishtirok etadigan yuqori fiziologik faol moddalar. Oʻsimliklar hayvonlar kabi gormon ishlab chikaradigan maxsus sekretor organlariga ega emas. F.ga, odatda, auksinlar, gibberellinlar, sitokinin (kinin)lar, fenoksiatsetat kislota hosilalari va boshqa kiradi. F. 3 ta umumiy xossaga ega: 1) oʻsimlik organlaridan biri (yosh barglar, kurtaklar, ildiz va novda uchlari)da sintezlanadi va boshqa joylarga tashilib, bu yerda usish va ontogenez jarayonlarini kuchaytiradi; 2) usimliklarda juda oz miqdorda sintezlanadi va ularning usimlik hayotidagi ishtiroki deyarli sezilmaydi; 3) boshqa metabolitlar (jumladan, vitaminlar)dan farkli ravishda oʻsimliklarda organlar shakllanishi jarayonini tezlashtiradi. Mas, gibberellinlar poya va mevaning oʻsishini, auksinlar ildiz oʻsishini, kininlar hujayraning boʻlinish jarayonini kuchaytiradi. Oʻsish jarayonlarini sustlashtiradigan tabiiy oʻsish ingibitorlari (mas, abssiz kislota, etilen) alohida guruxlarni tashkil etadi .
Xususiyatlari
• Hujayraning bo'linishi va cho'zilishi.
• Hujayraning farqlanishi.
• Radikal, lateral va apikal kurtaklar avlodi.
• Ular g'ayratli ildizlarning paydo bo'lishiga yordam beradi.
• Ular urug'larning unib chiqishiga yoki uyqusirashga olib keladi.
• Ular barglarning yoshini kechiktiradilar.
• Ular gullash va meva berishga undaydi.
• Ular mevalarning pishishiga yordam beradi.
• Stress sharoitlariga toqat qilish uchun o'simlikni rag'batlantiradi.
Ta'sir mexanizmi
Fitogormonlar turli xil mexanizmlar asosida o'simlik to'qimalarida harakat qiladi. Ulardan asosiylarini eslatib o'tishimiz mumkin:
• Sinergizm: ma'lum bir to'qimada va ma'lum bir kontsentratsiyadagi fitoxormon borligi bilan kuzatiladigan javob boshqa fitoxormon borligi bilan ortadi.
• Qarama-qarshilik: bitta fitoxormonning kontsentratsiyasi boshqa o'simlik gormonining ekspressionini oldini oladi.
• Taqiqlash: fitohormon konsentratsiyasi gormonal funktsiyani sekinlashtiradigan yoki pasaytiradigan tartibga soluvchi moddalar sifatida davom etadi.
• Kofaktorlar: fitogormon katalitik ta'sir ko'rsatib, tartibga soluvchi moddalar vazifasini bajaradi.
Turlari
Hozirgi vaqtda o'simlikda tabiiy ravishda sintez qilingan, fitoxormonlar deb ataladigan besh turdagi moddalar mavjud. Har bir molekula ma'lum bir tuzilishga ega va uning kontsentratsiyasi va ta'sir joyiga qarab tartibga solish xususiyatlarini ko'rsatadi.Asosiy fitogormonlar oksin, gibberellin, sitokinin, etilen va absisik kislotadir. Shuningdek, fitoxormonlarga o'xshash xususiyatlarga ega moddalar sifatida brassinosteroidlar, salitsilatlar va jasmonatlar haqida gapirish mumkin.