Tadqiqot obekti. Tadqiqot obekti-Rutadoshlar oilasining Limon (Citrus ) turkumining o’simliklari.
Tadqiqot maqsadi. Limon o’simligini mikroklonal tezlashtirilgan koʼpaytirish va sogʼlom ekish materiali olish uchun optimal sharoit va rivojlanishiga ta'sir etuvchi fitogarmonlarni o'rganish
Tadqiqot vazifalari.
Citrus limon o’simligini va mikroklonal sharoitda yashash muddatlari asosida ajratib olish va mikrokronal ko’paytirish usullarini o’rganish Citrus limon o’simliklarining laboratoriyada mikrokronal sharoitida unuvchanligini aniqlash.
Ilmiy yangiligi. O’zbekiston Respublikasining Bog’dorchilik institute bilan hamkorlikda Citrus limon oʼsimligini mikroklonal koʼpaytirish uchun yangi sterilizatsiya kilish tizimini ishlab chikish
I.1. O’simliklarni mikroklonal ko’paytirishni o’rganish. O'simliklarni in vitro sharoitda vegetative ko'paytirish mikroklonal ko'paytirish deb ataladi. Urug'li o'simliklar ikki hil yo'l bilan ko'payadi; urug'i orqali va vegetativ usulda. Ikkala usulning afzallik va kamchiliklari bor. Urug' orqali ko'paytirishdagi kamchiliklar:
-uzoq vaqt talab etiladi;
-ekiladigan material genetikasining turli-tumanligi. (6)
Vegetativ ko'paytirishda genotip saqlanadi, uzoq vaqt talab etilmaydi. Biroq aksariyat o'simliklarni vegetativ usulda ko'paytirib bo'lmaydi. Sababi: ko'pchilik navlar (masalan, eman, qayin, archa, yong'oqmevalilar va boshq.) hattoki yosh novda paytida ham vegetativ usulda samarali ko'paymaydi; yog'och shohli o'simliklar yoshi 10-15dan katta bo'lsa, ularni vegetativ usulda ko'paytirib bo'lmaydi;standart ekuv materialini olishning murakkabligi; yoshi katta o'simliklarni payvandlash jarayonining murakkabligi; yil davomida genetikasi bir hil material olish qiyin, buning uchun ishlab chiqilgan tehnologiyalar ham samarasiz O'simlik hujayralari va to'qimalari kulturasi sohasida erishilgan yutuqlar natijasida o'simliklarni vegetativ ko'paytirishning yangi usuli - mikroklonal ko'paytirish usuli vujudga keldi. Usulning mohiyati o'simliklarning totipotentlik xossasiga asoslanadi. XX asrning 50-yillarida Jorj Morel' ilk marotaba orhideya o'simligini mikroklonal usulda ko'paytirishga muvaffaq bo'ldi. 50-yillarda apikal meristemani ko'paytirishda dastlabki eksplant sifatida chinnigul, no'hot, kungaboqar, makkajo'hori, qoqio't kabi o'simliklardan foydalanilgan. O'simlikning rivojlanishi va regeneratsiyasiga ozuqa muhitining tarkibi qanday ta'sir qilishi o'rganilgan. J.Morel' tadqiqotlarida simbidium apikal meristemalarini kuzatgan. Simbidium apikal meristemalari sharsimon sferalar – protokormlar hosil qilgan. Protokormlarni bo'lib, alohida har bir bo'lagini ozuqa muhitiga ekish mumkin. Har bir bo'lak ildiz chiqarib ko'chat holiga keladi. Morel' bu ishlarni uzluksiz amalga oshirish mumkinligini aniqladi. Natijada yuqori sifatli, viruslardan holi, genetikasi bir hilko'chatlar olish usuli yuzaga keldi. Mikroklonal ko'paytirish usulida turli-tuman o'simliklarni, jumladan, yoshi katta yog'och shohli darahtlar, ayniqsa ignabarglilar, dorivor o'simliklarni ko'paytirish mumkin. Butkul yo'qolib ketish havfi bo'lgan o'simliklarni ham shu usul yordamida saqlab qolsa bo'ladi.Yog'och shohli o'simlik to'qimalari kul'turasi haqidagi dastlabki ma'lumotlar fransuz olimi Gotre tomonidan XX asrning 20-yillarida chop etilgan. Unda qayrag'och, qarag'ayning ayrim turlari in vitro sharoitda kallus hosil qilishi mumkinligi aytilgan. 40-yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, qayrag'ochning turli to'qimalaridan adventiv shohchalar o'sar ekan. Biroq shohchalar o'sib, ko'chat bo'lib etilishi haqida ma'lumotlar olinmagan. 60-yillarning o'rtalarida Mates tog'terakdan olingan regenerantni (o'simlik tanasining biror eridan kesib olingan va qayta tiklangan to'qima yoki organ) ko'chat holigacha etishtirishga muvaffaq bo'ldi. Ignabarglilar to'qimalari kul'turasi olimlar uchun uzoq yillargacha tadqiqot ob'ekti bo'lib kelgan. Sababi, o'sha davrda o'simliklardan ajratilgan hattoki yosh to'qimalarni ham o'stirishda muammolar etarli edi. Ma'lumki, daraxtlar ayniqsa, ignabarglilar sekin o'sadi, ildizining rivojlanishi ham qiyin kechadi. Bundan tashqari, ignabarglilardan juda ko'p miqdorda ikkilamchi moddalar (fenollar, terpenlar va boshq.) ajraladi. O'stirish uchun daraht tanasidan to'qimalar ajratilganda ushbu ikkilamchi moddalar fenolaza fermentlari ta'sirida oksidlanadi. Oksidlangan moddalar esa o'z navbatida hujayralarni bo'linishini va ularni o'sishini, rivojlanishini to'htatadi. Lekin shunga qaramay, olimlar tadqiqot uchun aynan darahtlarning organ va to'qimalarini tanlamoqdalar. Bugungi kunga kelib, 200 dan ortiq daraht turlarini (kashtan, eman, qayin, tog'terak, tog'terak va terak gibridi, qarag'ay, zarang, archa va boshq.) in vitro sharoitda o'stirishga erishildi. Soha bo'yicha ilmiy izlanishlar dunyoning ko'plab shaharlarida hali davom etmoqda. Yuqori sifatli meva beradigan, 15-20 yoshli urug'li limon o'simligi tanlangan. Oktyabr-noyabr dekabr oylarida o'simlikning bir nechta shoxlari kesilgan. Yangi novdalar keyingi yilning yanvarfevral-mart oylarida yig'ib olindi va tugunli kurtaklar segmentlari eksplant sifatida ishlatilgan. Eksplentlarga 0,1% Bavistin va Tetratsiklin 15 daqiqa, so'ngra 0,1% HgCl2 bilan 3-5 daqiqa davomida ishlov berildi. Avtoklavlangan suv bilan bir necha marta yuvib tashlangandan so'ng, sirt sterillangan eksplantlar MS muhitiga ekiladi. Turli kontsentratsiyalar (9 dan 23 mkM) sitokininlar (BAP va Kn) MS madaniy muhitiga kiritilgan. Shohlar (i) dastlabki eksplant(lar)ni takroriy o'tkazish - keyingi ko'chirishdan oldin ko'paytirildi; Dastlabki eksplantlarning tugunli hududidan qayta tiklangan kurtaklar tugun/bazal vositachilarga zarar yetkazmasdan eksiziya yo‘li bilan yig‘ib olindi va qaytadan foydalanildi - va (ii) in vitroda ishlab chiqarilgan kurtaklarning tugun kurtaklari segmentlarini subkulturalash. Ikkala holatda ham propagullar dastlabki o'zgartirilgan MS muhitiga o'tkazildi [normal MS muhitida NH4NO3 va KNO3 kontsentratsiyasining darajalari yarmiga kamaytirildi va 250 mg L-¹ (NH4)2SO4 qo'shildi]. Madaniy muhitda 3% tijorat shakari va 0,22µM BAP mavjud va 0,8% agar-agar bilan jelatinlangan. 25 × 150 µM probirkalardagi kulturalar harorat (28 ± 2° C), yorug'lik (40-50 µMol m-²s-¹ SFP) 12 soatlik fotoperiod va 60% nisbiy namlik sharoitida nazorat ostida saqlandi. Kurtaklarning ildiz otishi Kurtaklar ildiz otishi ham agar-gellangan muhitda in vitroda, ham to'g'ridan-to'g'ri in vitroda ekilgan tuproqda madaniy idishlarda (balandligi 135 µM × 70 µM) saqlangan. In vitro ildiz otish uchun kurtaklar kesilib, ajratildi va alohida to'liq, yarim, uchdan bir yoki to'rtdan bir MS muhiti + 0,1% faollashtirilgan ko'mirga 3% saxaroza va turli konsentratsiyalarda (2,46 dan 27 µM) IBAga yoki NAA o'tkazildi . Bu kurtaklar tarqalgan yorug'lik ostida (10-20 m mol m-²s-¹ SFP) 28 dan 30 ± 2 ° C gacha inkubatsiya qilindi. Shu bilan bir qatorda, kesilgan kurtaklar IBA, NAA yoki NOA ning turli konsentrasiyalari (0,98 dan 2,68 µM) yoki IBA+NOA yoki 2,6 µM ferul kislotasining kombinatsiyasi (har biri 0,98 µM) bilan puls bilan (2-3 minut) ishlov berildi. Kurtaklar ¼ MS bazal tuzlari bilan namlangan avtoklavlangan shoroitni o'z ichiga olgan maxsus idishlarga ekilgan. Bu shishalar bir vaqtning o'zida kurtaklarning ildiz otishi va o'simliklarning qattiqlanishi uchun issiqxonada saqlangan. Limon kurtaklar ildizlari paydo bo'lgandan so'ng, shishalarning qopqoqlari bir hafta davomida asta-sekin bo'shatiladi va keyin olib tashlanadi. Iklimlashtirilgan mikropropagatsiyalangan o'simliklar organik o'g'it, bog 'tuprog'i va qum aralashmasini (1: 1: 1) o'z ichiga olgan polybaglarga o'tkazildi. Qattiqlashtirilgan o'simliklar dalaga ko'chirildi. Har bir davolash uchun o'n ikkita eksplant olindi va tajriba uch marta takrorlandi. Kuzatuvlar muntazam ravishda qayd etilgan.