Türkçesi: Hilmi Ziya Ülken
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
corporel)
cevher, insanda tensel, şeylerde cisimsel anlamına gelir. TANRI HAKKINDA 45 bir cevherden başka hiçbir şeyin anlaşılamamasıdır; cevher ve sonlu bir arada uzlaştırılamayacaklar, çünkü (önerme 8) her cevher zorunlu ola rak sonsuz olduğu için bu da çelişikliği gerektirecektir. Önerme XIV Tanrıdan başka cevher olamaz ve tasarlanamaz. Kanıtlama Tanrı mutlak olarak sonsuz bir varlık olduğu, bir cevherin özünü ifa de eden bütün sıfatlara sahip bulunduğu (tanım 6) ve zorunlu bir varlığı olduğu için (önerme 11), Tanrıdan başka bir cevher olmuş olsaydı, bu cevherin ancak Tanrının sıfatlarından biri yardımıyla açıklanabilecek çeşitte olması gerekirdi. Böylece bu cevher Tanrı ile aynı sıfata sahip olacak ve bunun sonucunda aynı sıfata sahip iki cevher bulunacaktı ki, bu da saçmadır (önerme 5), bundan dolayı bu iki cevher ne aynı olacak olan sıfatlarıyla, ne de cevherin tabiatını asla değiştirmeyen tavırları ve duygulanışlarıyla birbirlerinden ayrılamazlar, öyle ise Tanrıdan başka cevherin olmayacağı ve bunun sonucunda ondan başkasının tasarlana mayacağı doğrudur. Zira eğer başkası tasarlansaydı, zorunlu olarak onu var gibi tasarlamak gerekecekti; çünkü cevher fikri varlığın zorunluluğu nu gerektirir, halbuki Tanrıdan başka bir cevher -bu kanıtlamanın bi rinci bölümüne göre- var diye tasarlanamaz. Demek ki bu saçmadır. Öyle ise Tanrıdan başka bir cevherin olmayacağı ve tasarlanamayacağı doğru dur. Önermenin sonucu I Buradan çok açık olarak şu sonuç çıkar ki, tek bir Tanrı vardır, yani (tanım 6) 10’uncu önermenin scolie’sinde söylemiş olduğumuz gibi tek bir cevher vardır (önerme 10), âlemde mutlak olarak sonsuz tek bir cev her vardır. Önermenin sonucu II Yine buradan şu sonuç çıkar ki, uzamlı şey ile düşünen şey Tanrının ya sıfatları, ya da Tanrının sıfatlarının duygulanışlarıdır: Çünkü var olan her şey (Aksiyom 1) kendi başına ya da bir başkasında vardır, yani ya bir cevherin sıfatı ya da duygulanışıdır. 46 ETİKA Önerme XV Var olan her şey Tanrıda vardır ve Tanrı olmadan hiçbir şey var ola maz ve tasarlanamaz. Kanıtlama On dördüncü önermeye göre, Tanrıdan başka cevher yoktur ve ta sarlanamaz, cevher denince (tanım 3), kendi başına var olan ve kendi kendisiyle tasarlanan şeyi anlıyorum. Başka bir yönden, cevherin tavır ları ve duygulanışları cevhersiz var olamaz ve tasarlanamaz, çünkü (tanım 5) onlar ancak cevherde vardırlar; buradan şu sonuç çıkar ki, hiçbir ta vır Tanrının tabiatı dışında var olamaz ve tasarlanamaz ve her biri yalnız Tanrının tabiatında olabilir ve onunla tasarlanabilir. Tanrı var olan biri cik cevher olduğu ve var olduğunu gördüğümüz hiçbir şey asla cevher olmadığı için, öyle ise bu şeyler zorunlu olarak tavırdırlar ve her tavır, kendi cevherinde vardır; buradan şu sonuç çıkar ki, var olan her şey Tanrısız ne var olabilir ne tasarlanabilir. Scolie Tanrının insan gibi can ve tenden, ruh ve bedenden birleşik olduğunu, onun gibi pasif hallere, edilgilere konu olduğunu tasarlayan kimseler vardır. Fakat şimdiye kadar söylemiş olduğum şeyler bu türlü kimselerin ne değin aldandıklarını ve Tanrının tabiatı üzerinde doğru bir fikre sahip olmaktan uzak bulunduklarını yeteri kadar öğretmiştir. Kaldı ki, bu çeşit filozofların üzerinde durmayacağım. Çünkü, gerçekten Tanrının tabiatı üzerinde biraz düşünmüş olanların hepsi, Tanrının asla cisimsel, tensel olmadığını kabul ederler ve bunu çok haklı olarak cisim ve ten için edindiğimiz kavramlarla kanıtlarlar. Çünkü cisim deyince uzun, geniş ve derin bir nicelik ve her yönden sınırlanmış olan bir şekilden başka ne anlıyoruz? Halbuki saçmalı ğa düşmeden, bu fikirler mutlak olarak sonsuz bir varlık olan Tanrıya tatbik edilebilir mi? Bununla birlikte, Tanrının asla cisimsel olmadığını kanıtlamak için kullandıkları başka sebeplerle, bir yönden cisimsel ya da uzamlı cevhere Tanrının tabiatı ile asla uzlaştırılamaz gibi baktıklarını gösterdikleri gibi, öte yandan bu cisimsel, tensel cevheri yaratanın Tanrı olduğunu kabul ederler. Fakat ileri sürülen bu yaratmanın nasıl ve hangi güçle meydana gelebileceğini asla bilmezler, bu da açıkça gösterir ki yarat madan söz ettikleri zaman, ne söylediklerini kendileri de bilmiyorlar. TANRI HAKKINDA 47 Haklarında hüküm verebildiğim kadar, oldukça açık kanıtladım ki, başka bir varlıkla meydana getirilebilmiş ya da yaratılabilmiş cevher yok tur. (bak: önerme 6’nın önerme sonucu ve önerme VIII’in scolie si). Bun dan başka göstermiş olduğum gibi (önerme 14) Tanrıdan başka hiçbir cevher var olamaz ve tasarlanamaz. Buradan da şu sonucu çıkardık ki, uzamlı cevher Tanrının sonsuz sıfatlarından biridir: bununla birlikte daha tam bir açıklama yapmak için, aşağıdaki usavurmalara indirilebilen başlıca itirazlara cevap vermek zorunda olduğumu sanıyorum. Önce diyorlar ki, cisimsel, tensel cevher, cevher olmak bakımından, parçalardan meydana gelmiştir ve buradan da şu sonuç çıkar ki, o sonsuz olamaz ve bundan dolayı Tanrıya ait olmaz; birçok örneklerle temellen dirmeye çalıştıkları şey budur. İşte birkaç örnek: Eğer cisimsel, tensel cevherin sonsuz olduğu doğru ise, diyorlar, ka bul etmelidir ki onu iki bölüme ayırınca, ayrılan iki parçadan her biri ya sonlu ya sonsuz olacaktır. Bölünen parçalardan her birinin sonlu olduğu söylenirse, bundan iki sonlu parçadan meydana gelen bir sonsuz olduğu sonucu çıkacaktır ki, bu da saçmadır; tersine, bölünen iki kısımdan her birinin sonsuz olacağı söylenirse, bundan şu sonuç çıkar ki, başka bir sonsuzdan iki kere daha büyük olan bir sonsuzun olabilmesi gerekir, bu da ötekinden daha az saçma değildir. Nitekim sonsuz bir niceliği bir ayakla (foot) ölçerseniz, orada sonsuz ayak bulursunuz; eğer onu bir pus’la ölçerseniz, orada sonsuz pus bulur sunuz ve bu ikinci sonsuz birincisinden iki defa daha büyük olacaktır. Bir de şu biçim bir şekli varsayınız: Varsayınız ki bu şekil, sonsuz bir nicelikte olsun ve A noktasından iki AB ve AC doğrultuları çizmişsiniz, bu iki doğrultu önce birbirinden be lirli uzaklıkta olacaklardır. Ancak, sonra onlar sonsuzca uzanacakları için, 48 ETİKA kabul etmek gerekir ki B doğrultusu ile C doğrultusu arasındaki uzaklık çok büyük bir derecede artacaktır ve sonunda bu iki doğrultunun uzaklaşması belirli bir uzaklıktan belirlenemez bir uzaklığa ulaşacaktır. İşte diyorlar, niceliğin sonsuz diye varsayıldığı bir sistemde çıkan saç malıklar bundandır; ve bundan da şu sonuç çıkar ki, madde ya da cisim sel cevher zorunlu olarak sonludur ve bundan dolayı asla Tanrının tabia tına uygun değildir. Tanrının üstün (souverain) yetkinliğinden çıkarılmış başka bir kanıt daha ileri sürülüyor. Tanrı deniyor, üstün bir surette yetkin olduğu için, edilgin (passif) olamaz. Halbuki cisimsel cevher bölünebildiği için edil gin olabilir. Cisimsel cevher Tanrının özüne ait değildir. İşte cisimsel cevherin Tanrının tabiatına elverişli olmadığını ve ona ait olmayacağını kanıtlamak için filozofların yazdıkları şeyler aşağı yukarı budur. Fakat buna biraz dikkat edilecek olursa, bütün bu usavurmalara cevap vermiş olduğum görülecektir. Gerçekten, bu usavurmalar yanlış bir varsayım üzerine, yani cisimsel cevherin parçalardan meydana gelmiş olduğunu varsaymak üzerine kurul muştur. Cevherin bölünemez olduğunu kanıtlayarak bu varsayımın yanlış lığını (önerme 12 ve önerme sonucu, önerme 13) gösterdim. Zaten buna dikkat edilecek olursa, onların ileri sürdükleri ve uzamlı cevherin sonlu olduğunu kanıtlamak için kanıt diye gösterdikleri bütün saçmalıklar, asla niceliğin sonsuzluğu üzerinde savunduğum tezden ileri gelmiyor, ancak sırf sonsuz bir niceliğin ortak ölçülebilir ve sonlu parça lardan meydana gelmiş diye varsayılmasından ileri geliyor. Böylece ileri sürdükleri bütün saçmalıkları toplayarak çıkarabilecekleri sonuç şudur ki, sonsuz bir nicelik ne bir ortak ölçülebilirdir, ne de parçalardan meydana gelmiştir ve şüphesiz bölünebilir olduğu sonucu çıkarılabilen cevherde hiçbir sıfat olmadığını söyleyerek kanıtladığım şey de (önerme 12) budur. Öyle ise görülüyor ki, bana karşı ileri sürdükleri itirazlar gerçekte yine kendilerine dönüyor. Eğer bununla birlikte, ileri sürdükleri tezin saçmalıklarından, uzamlı cevherin zorunlu olarak sonlu olduğu sonucunu çıkarmakta direnecek olurlarsa, ben onlardan, bu bakımdan bir dairede dörtgen hassaları oldu ğunu söyledikten sonra, dairede çevreye doğru çizilmiş çizgileri birbirine eşit hiçbir merkezin bulunmadığı sonucunu çıkaran bir adama benzedik lerine dikkat etmelerini rica ederim. Gerçekten, cisimsel cevher bir son TANRI HAKKINDA 49 suz ve bölünmez olarak tasarlanabildiği halde (önerme 5, 8 ve 12), onun sonlu olduğunu kanıtlamak için çok ve bölünebilir olduğunu söylemeye kalkarlar; bir doğrultunun noktalardan meydana gelmiş olduğunu söy leyerek işe başlayanların ve buradan yola çıkarak bir doğrultunun son suzca bölünemeyeceğini kanıtlamak için pek çok kanıtlar bulanların söy ledikleri de budur. Gerçekten, cisimsel cevherin cisimler ya da parçalardan meydana gel miş olduğunu varsaymakta, bir cismin düzlemlerden, her düzlemin doğ rultulardan ve her doğrultunun noktalardan meydana gelmiş olduğunu söylemekten daha az saçmalık yoktur. Aklı olan herkes, hele boşluğu reddedenler bunu kabul edecektir. Zira cisimsel cevherin kendi parça larının gerçekten birbirinden seçik olacak gibi bölünebileceği doğruysa, başka parçalar birleşmiş kaldıkları halde, bu parçalardan birisi niçin yok olmasın? Neden bu parçalar, aralarında boşluk olmasına engel olacak gibi birbirleriyle sıkışık olmasınlar? Zira, en sonra, iki şey gerçekten bir birinden seçik olduğu zaman, kendi varlığı hiçbir bozulmaya uğramaksızın biri öteki olmadan var olabilir. Halbuki tabiatta asla boşluk olmadığı sa bit olduğu için ve başka yerde göstereceğim gibi tersine olarak, evrenin bütün bölümleri aralarında hiçbir boşluk olmayacak şekilde sıkıdan sıkı ya bağlandıkları için, bundan şu sonuç çıkar ki, parçalar gerçekten seçik olamazlar, yani cevher olmak bakımından cisimsel cevher bölünemez. Eğer bana birisi şimdi neden dolayı böyle niceliğe bölünebilir gözüyle bakmaya tabiatça eğilimli olduğumuzu sormuş olsa, ona insanların nice liği iki farklı biçimde tasarladıkları şeklinde cevap verirdim: Bir kısmı onu soyutlayarak, yani yüzünden hayal güçleriyle göz önüne alırlar; bir kısmı ise onu kendi başına ve bir cevher gibi ele alırlar ki, bu da hayal gücü ile değil, sırf akıl ile yapılır. Birincilerin yaptıkları gibi, eğer bir nice liği ancak hayal gücümüzün bize çizdiği şekilde anlarsak -ki çoğu kere ve daha kolay olan da budur- onu sonlu, bölünebilir ve parçalardan meyda na gelmiş gibi görürüz. Eğer tersine biz onu aklın çabasıyla ele alırsak ve cevher olmak üzere tasarlarsak ki, bu çok güçtür, göstermiş olduğum gibi onu sonsuz, tek ve bölünemez gibi görürüz. Hayal gücüyle aklı ya da zihni ayırt etmesini bilenler, söylediğim şeyi çok açık göreceklerdir ve maddenin her yerde aynı olduğu, ancak birçok farklı değişiklikleri, tavırlaşmaları var gibi tasarladığımız zaman kendisini parçalara ayırabi leceğimizi, bundan dolayı da parçaların gerçekten ayrılmamış olduğu, 50 ETİKA daha doğrusu aralarında sırf tavır bakımından modal bir fark olup ger çekte bir fark olmadığı noktalarına dikkat edilecek olursa, bu daha iyi görülecektir. Diyelim ki, suyun su olmak bakımından bölünebilir ve parça larının birbirinden ayrı olduklarını tasarlarız da, cevher olmak bakımın dan bu bölünebilmeyi tasarlayamayız; zira cevher olmak bakımından o, bölünemez. Nitekim su olmak bakımından su birleşir ve dağılır, fakat cevher olmak bakımından ne meydana getirilebilir ne bozulabilir. Bütün bunlar, maddenin cevher olmak bakımından bölünebilir ve parçaların birleşmesinden meydana gelmiş olduğu şeklindeki varsayım üzerine kurulmuş olan öteki itiraza yeteri kadar cevap verir. Eğer bu böyle ise maddenin neden dolayı Tanrının tabiatına elverişli olmayan bir sıfat olacağını anlamıyorum, çünkü (önerme 14), Tanrıdan başka cevher yoktur ve bundan dolayı da Tanrı başka bir cevherden edilgin olamaz, her şey Tanrıdadır; tekrar ediyorum, her şey ancak onun sonsuz tabia tının kanunlarına göre ve başka yerde göstereceğim gibi, tabiatın zorunlu sonucu olarak meydana gelir. Böylece denilemez ki Tanrı başka bir var lıktan edilgin olabilsin, ya da madde bölünebilir diye varsayıldığı zaman da tabiatına uygun olmayan bir sıfat olsun; yeter ki Tanrı ezeli ve sonsuz olsun. Fakat işte bu nokta üzerinde şimdiye kadar yeteri derecede söyle dik. Önerme XVI Tanrının tabiatının zorunluluğundan, sonsuz tavırlar halinde sonsuz şeyler, yani sonsuz bir aklın bütün tasarlayabileceği şeyler çıkmalıdır. Kanıtlama Eğer herhangi bir şeyin tanımından, zihin bu şeyin gerçekten zorunlu sonuçları olan özeliklerini çıkarırsa (inférer ederse) ve şeyin tanımı özün de ne kadar çok gerçeklik gösterirse; Tanrının tabiatının, her biri kendi cinsinde sonsuz özü ifade eden mutlak sonsuz sıfatları olduğu (tanım 6) için, sonsuz bir aklın bütün tasarlayabileceğinin zorunlu olarak bundan çıkması gerekir. Önermenin sonucu I Buradan da şu sonuç çıkar ki, Tanrı sonsuz bir aklın kavrayabileceği şeyin etker nedenidir (cause efficiente). TANRI HAKKINDA 51 Önermenin sonucu II ikinci olarak şu sonuç çıkar ki, Tanrı ilinekli olarak (accidentel) değil, kendisi ile nedendir (per se et non per accidens). Önermenin sonucu III Üçüncü olarak da şu sonuç çıkar ki, Tanrı mutlak surette ilk nedendir. Önerme XVII Tanrı hiçbir baskıya bağlanmadan, sırf kendi tabiatının kanunlarıyla tesir eder, etkindir. Kanıtlama Kanıtladık ki (önerme 16), Tanrının yalnızca tabiatının zorunluluğun dan, ya da aynı şey demek olan yalnızca kendi tabiatının kanunlarından mutlak olarak sonsuz şeyler çıkabilir; başka bir yönden kanıtladık ki, hiçbir şey Tanrısız olamaz ve Tanrısız tasarlanamaz; fakat tersine, her şey Tanrıdadır. Buradan şu sonuç çıkar ki, onun dışında onun etkisini zorlayan ve tesir etmesini gerektiren hiçbir şey olamaz; öyle ki, o hiçbir baskıya uğramadan, sırf kendi tabiatının kanunlarıyla tesir eder. Önermenin Sonucu I Buradan ilk önce şu sonuç çıkar ki, Tanrının dışında ya da Tanrıda onun etki yapmasına sebep olabilecek kendi tabiatının yetkinliğinden başka hiçbir neden yoktur. Önerme sonucu II Buradan ikinci olarak şu sonuç çıkar ki, gerçekten hür neden olarak yalnız Tanrı vardır (önerme 11 ve onun sonucu, önerme 14). Çünkü kendi tabiatının zorunluluğu ile yalnız Tanrı vardır ve (önerme 17) yal nız o kendi tabiatının zorunluluğuyla tesir eder; öyle ise (tanım 7) hür bir neden olan yalnız odur. Scolie Tanrıya hür bir neden gibi bakan kimseler vardır; şu sebeple ki, onla ra göre Tanrı kendi tabiatından doğan ya da kendi gücünde olan şeylerin meydana gelmesini sağlayabilir, başka deyişle onlar meydana gelmeyebi 52 ETİKA lir; fakat söylediğim gibi, her olan şey Tanrının tabiatının zorunlu sonu cu ve eseri olduğu için, bu filozoflar Tanrının hürlüğünün filân ya da filân şeyin var olmasına ya da doğmasına engel olmak gücünden ibaret olduğunu söyledikleri zaman, tıpkı Tanrının bir üçgenin üç açısının iki doğru açıya eşit olmasının o üçgenin tabiatından çıkmasına sebep olabi leceğini söyledikleri kadar saçma düşünüyorlar. Halbuki bu tarzda, Tan rıda tasarlanan bir hürlük fikrini yıkmak için, ben biraz sonra, hatta IV. önermenin yardımı olmaksızın, ne akıl ne iradenin asla Tanrının tabiatı na ait olmadığını göstereceğim. Filozoflardan çoğunun, bir Yüce Aklın ve İrade hürlüğünün Tanrıya ait özel sıfatlar olduğunu kanıtlayabiliriz sandıklarını bilmiyor değilim. Bizde yetkin olarak tasarladıkları her şeyi Tanrıya vermeden daha yetkin bir şey bilmediklerini söylüyorlar ve akıldan daha yetkin hiçbir şey tasar lamıyorlar. Bununla birlikte, Tanrıyı fiilde üstün aklı olan bir varlık gibi tasarlıyorlar da, yine de aktüel olarak (fiilde), Tanrının bildiği her şeyi var kılabileceğine inanmıyorlar; zira bununla Tanrının evrensel gücünü yıkacaklarını sanıyorlar. Bakın, bunu kanıtlamak için, nasıl bir düşünce tarzı yürütüyorlar: Eğer Tanrı, diyorlar, kendi üstün Aklında bulunan her şeyi yaratmış olsaydı, ondan sonra artık hiçbir şey yaratamayacaktı; bu da Tanrının evrensel gücüne 7 en aykırı diye tasarlanabilecek bir şeydir. Onlar öyle ise, daha çok, her şeye karşı ilgisiz ve yalnız mutlak İradenin emriyle yaratan bir Tanrı kabul etmeden hoşlanırlar. Bence, yeteri kadar açık olarak gösterdiğimi sanıyorum ki (önerme 11), sonsuz tavırlardaki sonsuz şeyler yani her şey Tanrının sonsuz gücü ya da onun sonsuz tabiatınca zorunluluklar ondan çıkmıştır. Yani var olan her şey onun tabiatının zorunlu bir sonucudur. Nitekim üçgenin tabiatın dan iç açılarının iki doğru açıya eşit olduğu sonucu, ezeli olarak çıkacak tır. Böylece Tanrının evrensel gücü fiil (actu) halindedir ve o ezeli olarak fiil halinde olacaktır (in aetemum in eadem actualitate manebit) ve bana öyle geliyor ki, Tanrının evrensel gücünü bu tarzda tasarlarken o, kendi leriyle savaştığım kimselerin sisteminde olduğundan daha yetkili tasar lanır. Hatta ben açıkça diyebilirim ki, onlar Tanrının evrensel gücünü reddediyorlar, çünkü Tanrının kendi Aklında meydana gelmesi mümkün 7) Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|