Turkiston-Rossiya o'quv qo'llanma doc

2. Mahalliy aholi haq-huquqlari va milliy qadriyatlarining 
poymol qilinishi.
Ko`pgina o`zgartirishlar qatori o`lkadagi sud tizimiga 
ham katta e`tibor berildi. Unga ko`ra o`lkadagi mavjud sud tizimlari 
saqlab qolingani holda unga ayrim o`zgartirishlar kiritildi. Tuman 
sudlari bekor qilinib ularni o`rniga murosa (mirovoy) sudlar tashkil 
qilindi. O`lkada viloyat sudlari tashkil qilinib, ularga mirovoy sudyalar 
vazifalari yuklatildi.
Viloyat sudi avvalgi viloyat boshqarmalari huquqlarini oldi va 
murosa sudlari hal etuvchi masalalarni ko`rish huquqiga ham ega bo`ldi. 
Viloyat prokurori va uning o`rindoshi, sud tergovchisi lavozimlari joriy 
qilindi. Nizom rasmiy ravishda sud hokimiyatiga mustaqillik bergan 
bo`lsa ham, amalda u bir butun hokimiyatni o`z qo`llarida tutgan harbiy 
ma`muriyatning kuchli ta`sirida qolaverdi. 
Imperiya sudlarida rus hokimiyatiga bevosita va bilvosita qarshi 
qaratilgan mahalliy aholi vakillari ishlari ko`rilgan. Noqonuniy ishga 
qo`l urgan o`zbeklarni ishlari shu sudlarda ko`rilgan.
1886- yilgi Nizomni joriy qilinishi bilan mustamlaka ma`muriyati-
ning iqtisodiy sohadagi funksiyalarini asta-sekin cheklanish jarayoni 
boshlandi. Bu harbiy vazirlikka emas, balki boshqa mahkamalarga, eng 
avvalo moliya vazirligi, dehqonchilik va davlat mulklari vazirligi, ichki 
ishlar vazirligiga bo`ysundiruvchi ko`plab boshqarmalarni tashkil 
qilinishida o`z aksini topdi. Bu bilan Rossiya imperiyasi o`z mustamlaka 
mulklarining daromadlarini oshirishni ko`zlagan edi. 1886- yilda 
Toshkentda aksiz boshqaruvining ochilishi ham aynan shu ishga 
ko`maklashishi lozim edi. Shu davrda Rossiya davlat banki va tijorat 
banklari filiallari tarmog’i yanada kengaydi. 1890- yili Samarqandda, 
1893- yili Qo`qonda, 1894- yili Buxoroda Buxoro bankining filiallari 
ochildi. Shunday qilib o`lka boyliklarini jon - jahdi bilan tashib ketishga 
asoslangan boshqaruv joriy qilindi. 
Boshqaruvda tub aholi vakillarining faoliyat doirasi ijtimoiy – 
iqtisodiy sohanigina qamrab olib, ularni siyosiy faoliyat olib borishiga 
yo`l qo`yilmagan. 
Mustamlakachi hukumatning ma`muriy-hududiy sohadagi olib 
borgan bunday siyosati natijasida o`lkadagi turli millat, elat va 
urug’larni har xil ma`muriy-hududiy birlashmalarga bo`lib yuborilgan. 
Bunda mustamlakachilarning “Bo`lib tashla, hukmronlik qil” shiori 
asosida ish olib borgani aniq ravshan bo`ladi. Bu hol aholining 
ko`chmanchilik munosabatlari asosida shakllangan boshqaruv tizimining 
tarixiy - milliy an`analariga ta`sir qilgan. Xususan, bir urug’ tarkibida 

---

73 
bo`lib kelgan aholi turli ovul, volost, uyezd, hattoki turli viloyatlar 
tarkibiga bo`linib ketgan. Binobarin, Turkistondagi imperiyani bo`linish 
sohasidagi siyosati o`troq aholini hududiy bo`linishiga nisbatan 
ko`chmanchi aholida ko`proq o`zgarishlar bo`lgan. 
O`rta Osiyoni zabt etilgan hududlari qattiq nazorat va tobelikda 
ushlab turilgan. Mahalliy aholi vakillari boshqaruvining quyi bosqichi-
dagi volost boshlig’i, qishloq oqsoqoli, qo`rboshi, ellikboshi, o`nboshi, 
mirobboshi, ariq oqsoqoli, mirob, qozi, mirshab singari lavozimlarda 
ishtirok etganlar. Lekin, boshqaruvning quyi bosqichidagi mahalliy aholi 
vakillariga umuman mablag’ ajratilmagan. 
Rossiya imperiyasi hukmron doiralari bosib olingan hududdan 
mustamlaka sifatida foydalanishda va shu hududlarda o`z hukmronligini 
to`liq o`rnatishda, mahalliy aholini tobelikda ushlab turishda o`sha 
davrgacha mustamlakachilik sohasida jahon miqyosida to`plangan 
tajribalar o`rganib chiqilgan, mustamlakachilik sohasida erishilgan 
yutuqlardan unumli foydalanishga harakat qilindi. Masalan, Angliyaning 
Hindistondagi mavjud, hududiy, diniy, etnik qarama-qarshiliklar, 
ijtimoiy kelishmovchiliklardan foydalanish hamda, mahalliy boylar, 
savdogarlar, ruhoniylarni o`z manfaatlari yo`lida xizmat qildirish 
tajribalaridan to`la foydalanildi. Aytish mumkinki, bu sohada Rossiya 
imperiyasining Turkistonda olib borgan mustamlakachilik siyosati 
boshqa imperiyalarni o`z mustamlakalarda olib borgan siyosatidan farq 
qilmagan. 
Turkistonda joriy qilingan boshqaruv tizimi Rossiya imperiyasi-
ning markaziy rayonlaridan aholini o`lkaga ko`chirib keltirish siyosatini 
amalga oshirishda muhim o`rin tutadi. Ko`chirib keltirish siyosatining 
maqsadi mustamlakaga aylantirilgan hududlarda podsho hukumatini 
mustahkamlash bo`lib, Rossiya Dumasi a`zosi Tregubovning fikricha, 
“ko`chirishdan uchta maqsad ko`zda tutilgan, birinchidan markaziy 
Rossiyadagi yersiz dehqonlarni yer bilan ta`minlash, ikkinchidan, 
Turkistondagi hosildor yerlardan unumli foydalanish, uchinchidan va 
eng asosiysi, imperiyaning chekka hududlarida Rossiya hukmronligini 
mustahkamlashdan iboratdir”. 
Rossiya imperiyasining ko`chirish siyosati natijasida “1882-1900- 
yillarda Farg’ona viloyatida 20 dan ortiq rus posyolkalari tashkil 
qilingan. O`n besh yil ichida esa oltmishdan ortiq posyolka paydo 
bo`lgan”. 
Turkistonga imperiyaning markaziy guberniyalaridan aholining 
ko`chirib keltirilishi va hosildor yerlarning zo`ravonlik bilan tortib 

---

74 
olinishi ko`plab norozilik harakatlariga sabab bo`lgan. Turkistonga 
imperiyaning markaziy rayonlaridagi aholining ko`chirilishining yaxshi 
va yomon taraflari bor edi. Turkistonda tashkil qilingan mustam-
lakachilik boshqaruv tizimi o`lkaning yer zahiralari va qazilma 
boyliklari, paxta xom-ashyosini Rossiya sanoati manfaatlari uchun 
xizmat qildirish vazifasini bajardi. Bu holat o`lkadagi ishlab 
chiqarishning umumiy taraqqiyotiga to`sqinlik qilib, bir tomonlama, 
ya`ni mustamlakachilarning iqtisodiy manfaatlariga bo`ysundirildi. 
Bunday siyosat o`lkadagi boylarning talon-taroj qilinishiga, yerli 
aholining ahvolini yomonlashishiga, paxta yakkahokimligini vujudga 
kelishiga va boshqa ekin turlarini qisqarib ketishiga olib keldi. 
Xullas, Rossiya imperiyasining siyosiy, iqtisodiy sohalarda olib 
borgan siyosati natijasida Turkiston o`lkasi XIX asr oxirida Rossiya 
imperiyasining tom ma`nodagi mustamlakasiga aylangan. 
Turkistondagi mustamlaka boshqaruv tizimi o`lkada soliq yig’ib 
olishda ham muhim o`rin tutadi. Soliqlarni yig’ib olish va tartiblar 
asosan avvalgidek saqlab qolingan. Ya`ni xonliklar davridagi soliq 
yig’ish, daromad belgilash mezonlariga amal qilib mahalla oqsoqollari, 
aminlar, qozilar yordamida soliq yig’ish tizimi saqlab qolingan. Asosiy 
farqi yig’ilgan mablag’lar xon xazinasiga emas, balki general- 
gubernatorlik xazinasiga tushgan.
Mustamlaka boshqaruv tartiblari, boshqaruv ma`murlarining 
noqonuniy ish olib borishlari, tub joy aholisining kamsitishlar, shaxsiy 
manfaatlari yo`lida suiste`molchilik va jabr-zulmlari ko`plab norozilik-
larga sabab bo`ldi. 
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida Rossiya 
imperiyasi tomonidan Turkistonda joriy qilingan boshqaruv tizimi tom 
ma`noda mustamlakachilik mohiyatiga ega bo`lgan Rossiya imperiya-
sining Turkistondagi ma`muriy hududiy boshqaruv sohasidagi siyosati 
tahlili natijasida quyidagi xulosalarni keltirib chiqarishi mumkin: 
– Turkistonda XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi 
tomonidan harbiy asosda boshqaruv tartiblari joriy qilindi; 
– joriy qilingan hududiy boshqaruv tartiblari o`lkada imperiyaning 
siyosiy, iqtisodiy va geopolitik manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan; 
–
mustamlakachilikni dastlabki davrida o`lkada o`rnatilgan 
boshqaruvning quyi bosqichida yerli aholi vakillari Rossiya imperiyasini 
Turkistondagi siyosiy, iqtisodiy sohalaridagi rejalarini amalga oshirish 
uchun quyi boshqaruvda “ijrochi” va ijtimoiy - iqtisodiy hayotni tartibga 
solib turish uchungina saqlab qolingan. 

---

75 
Rossiya imperiyasi Turkistonni zabt etgandan mahalliy – yerli 
aholi urf-odat hamda diniy e`tiqodlariga aralashmaslik siyosatini tutdi. 
1865- yil iyunidayoq, M.G.Chernyayev tomonidan Toshkent bozorlarida 
shahar aholisiga murojaat qilib, aholining urf-odat hamda e`tiqodlariga 
dahlsiz bo`lishi, shuningdek, yerli aholini harbiy xizmatga chaqirmaslik, 
xonadonlarni tortib olmaslik, shariat sudini saqlab qolish, o`zboshim-
chalik bilan aholini soliqqa tortmaslik va o`z so`zini isboti tariqasida 
toshkentliklarni bir yilga hamma soliq va yig’imlardan ozod qilgan. 
M.G. Chernyayev o`rniga tayinlangan harbiy gubernator D.I. 
Romanovskiy birinchilardan bo`lib 1866- yildayoq hukumatga Turkis-
tonga koloniya sifatida qaramaslikni, o`lkani imperiyaning tarkibiy 
qismiga aylantirish va Rossiyaning o`zida burjua islohotlari jarayonida 
yuzaga kelayotgan davlat muassasalari tizimini bu yerda ham sekin-asta 
yaratib borishni taklif qildi. 
D.I. Romanovskiy Toshkent musulmon ruhoniylarining shaharning 
quyi ma`muriyatiga ta`sirini cheklashga urinib ko`rdi. Ushbu maqsadda 
uning tashabbusi bilan Toshkentda mahkama nomini olgan o`ziga xos 
muassasa tashkil qilindi. Rasman u qozilik sudi o`rniga kelgan kollegial 
sudlov organi hisoblanardi. Mahkama sudlov funksiyalari bilan bir 
qatorda sof munitsipal funksiyalarni ham bajara boshladi. 
1866- yili harbiy vazir D.A.Milyutinning tashabbusiga ko`ra joy-
larda ahvol bilan tanishish uchun, Turkiston viloyatiga maxsus komis-
siya jo`natildi. Uning a`zolari vaziyatni o`rganib chiqib, viloyatni 
Orenburg general-gubernatorligidan ajratish va mustaqil boshqaruvni 
tashkil qilishning maqsadga muvofiqligi to`g’risida xulosa chiqardilar. 
Orenburg general-gubernatori N.A.Krijanovskiy bunga o`z e`tirozida: 
“...avval Rossiya tomonidan yangi qo`lga kiritilgan o`lkada mustahkam 
o`rnashish, aloqa yo`llarini yaxshilash, Turkiston viloyatida ruslash-
tirishni amalga oshirish va shundan so`ng alohida boshqaruvni joriy 
qilish lozim” deb hisoblagan. 
Turkistonda yerli aholi tomonidan rus tilini o`rganishga intilish 
juda yuqori darajada bo`lmagan. Masalan, Turkistondagi ta`lim 
masalasi bo`yicha 1909- yil 27- avgustdagi majlisda general-leytenant 
A.V. Samsonov ishtirokchilar e`tiborini o`lka bo`ylab yurganida
mahalliy aholi vakillari o`z ona tillarida murojaat qilganiga qaratib, 
Turkiston zabt etilganiga 40 yildan ortganiga qaramasdan, shu paytiga 
qadar rus tilini o`rganish musulmon aholisi orasida yetarli darajada emas 
deb o`z afsusini bildiradi. 

---

76 
Ayni paytda Turkiston general-gubernatorligi ma`muriyati ham 
mahalliy xalq tili, urf-odat, turmush tarzini o`rganish ishlariga befarqlik 
bilan yondashganlar. 
Rossiya imperiyasi o`z oldiga o`lka xalqiga yevropacha 
sivilizatsiya olib kirish missiyasini qo`ygan edi. Ammo shuni qayd etish 
lozimki, Rossiya imperiyasi o`z oldiga yerli xalq oldida birinchi 
navbatda o`z-kuch qudratini ko`rsatish va undan keyingina hurmatga 
sazovor bo`lish mumkin deya hisoblar edi. Bosqinchilikning o`ziga xos 
xususiyatlaridan biri shu ediki, ruslar amalda Turkistonni zabt etishdan 
avval o`lka aholisi, urf-odat, an`ana va tilini yaxshi o`rganmay bu 
vazifalarni yo`l-yo`lakay (bosqinchilik jarayonida - mualliflar), joylarda 
va hatto qo`lda qurol bilan o`rgandilar. 
Rossiya imperiyasi Turkistonning yerli aholisini harbiy majburi-
yatdan ozod qilib, ulardan buni o`rniga pul yig’ishni joriy etgan. Nima 
uchun Turkistonning yerli aholisi harbiy xizmatdan ozod qilingan, degan 
savol tug’iladi? Chunki Rossiya imperiyasi ma`muriyati o`lkaning yerli 
aholisiga qurol-yarog’ berishdan qo`rqqan. Yerli aholi qo`liga berilgan 
qurol, oxir-oqibatda rus bosqinchilarining o`ziga qaratilishi ham 
mumkin edi. Turkiston general-gubernatorligi tomonidan Rossiya harbiy 
vazirligiga murojaat qilib, imperatordan nafaqat o`lka yerli aholisini, 
balki o`lkaga ko`chib kelgan – kelayotgan rus aholisini ham askarlikka 
jalb qilmaslik bo`yicha ruxsat olib berishni so`ragan. Chunki bunday 
tartibni joriy etilishi, rus aholisini Turkistonga ko`proq ko`chib kelishga 
undaydi, deb fikr yuritilgan. Bu murojaatlar natijasi o`laroq, 1890- 
yildan boshlab Turkistonda tug’ilgan ko`chib keltirilganlar farzandlari, 
ko`chib kelganlarning o`sha paytda yoshi 15 dan ortmaganlari harbiy 
majburiyatdan ozod qilingan. 
Turkistonni zabt etish jarayonida Rossiya o`z harbiylari sonini 
yildan - yilga orttirib borgan. 1879- yil ma`lumotlariga ko`ra, Turkiston 
harbiy okrugi tarkibini 1402 nafar yuqori bo`g’in zobitlari, 46465 nafar 
quyi bo`g’indagi harbiylar tashkil qilgan. Agar o`sha paytda Turkiston 
aholisi 3088119 kishini tashkil qilgan bo`lsa, bu o`lka aholisining 65 
nafariga 1 nafar soldat to`g’ri kelganligidan dalolat beradi. Rossiya 
imperiyasi qo`shinlarining ahvoli inglizlarning Hindistondagi holatidan 
yaxshiroq holatda bo`lgan, chunki u yerda 3000 nafar hindga 1 ta soldat 
to`g’ri kelgan. 
Rossiya imperiyasi Turkiston aholisini bosqinchilarga qarshi bosh 
ko`tarib qolishidan ma`lum darajada cho`chigan. Shuning uchun ham 
Turkiston viloyatlarida mahalliy aholi tomonidan ruslarga qarshi 

---

77 
isyonlarga qarshi mudofaa ishlariga xristian erkaklardan zahira kadrlar 
tayyorlashni maqsadga muvofiq deb topgan. Masalan, 1904- yilda “o`z-
o`zini himoya qilishga tayyorlash” ishlariga Sirdaryo viloyatida 3482, 
Samarqand viloyatida 2056, Kaspiyorti viloyatida 2659, Farg’ona 
viloyatida 1907, Yettisuv viloyatida esa 2543 va umuman Turkiston 
o`lkasi bo`yicha 12647 nafar erkak xristianlar harbiy zahiraga 
tayyorlangan. 
Rossiya imperatori Nikolay II ning 1916- yil 25- iyundagi 
“Imperiyadagi rus bo`lmagan erkak aholini harakatdagi armiya rayonida 
mudofaa inshootlari va harbiy aloqa yo`llari qurish uchun olib 
boriladigan ishlarga, shuningdek, davlat mudofaasi uchun zarur bo`lgan 
boshqa har qanday ishlarga jalb qilish haqida”gi farmoni Turkiston 
o`lkasida katta g’alayonlarni keltirib chiqardi. Bu haqiqiy ma`noda 
Turkiston xalqlarining Rossiya imperiyasi istibdodiga qarshi milliy 
ozodlik kurashi edi.
Taxminiy hisob-kitoblarga ko`ra, Turkiston o`lkasidan jo`natilgan 
mardikorlarning 101600 nafari Rossiyaning Yevropa qismiga, 7405 
nafari Kavkazga, 4000 nafari Sibirga va 10304 nafari Turkiston o`lkasi 
hududiga ishlash uchun taqsimlangan. Turkistonlik mardikorlar shu 
tariqa butun Rossiya bo`ylab tarqalgan. 
Turkistonlik mardikorlarning 33687 nafari front yaqinidagi harbiy 
mudofaa inshootlari qurilishida, 17100 nafari yirik sanoat korxonalarida, 
28270 nafari yirik shaharlardagi turli korxonalar, zavod, muassasa va 
pomeshchik imeniyalarida ishlashga taqsimlangan.