Turkistonda sovet hokimiyatining o`rnatilishi

. Respublika qisloq ho`jaligini jamoatlashtirish va uning oqibatlari

1929 yil tarixga qora belgi ostidagi “buyuk burilish yili” deb nom olgan yil bo‘lib kirib keldi. Bu dehqonlar sinfini ijtimoiy qatlam va mehnatkash omma sifatida maqsadli yo‘q qilishning boshlanish davri edi. Bunda “quloqlar” va “boylar” toifasiga asosan yangi iqtisodiy siyosat sharoitida o‘z xo‘jaliklarini oyoqqa turg‘azib olgan o‘rta hol dehqonlar kiritildi. CHunki birmuncha badavlatroq qatlamlar oldingi yillarda tugatilgan edi. 1929 yilning yozida “quloqlar”ni jamoa xo‘jaliklariga (kolxoz) kiritishini ta’qiqlovchi qaror qabul qilinadi. O‘sha yilning 7 noyabrida “xalqlar otasi” Stalinning matbuotda bosilib chiqqan “Buyuk burilish yili” nomli maqolasi hamda 27 dekabrda qishloq xo‘jalik xodimlarining ilmiy konferensiyasida so‘zlagan nutqi “quloqlar” ni sinf sifatida tugatish va jadal jamoalashtirish siyosatini boshlab berdi. YOppasiga jamoalashtirish bu-boy va o‘rta hol dehqonlarga tegishli ishlab chiqarish vositalari, mollar, uy-joy, qishloq xo‘jalik mahsulotlari va urug‘ zahiralarini tortib olinishi hisobiga kolxozlar tuzish degani edi.
O‘zbekistonda jamoalashtirish O‘zKP MQning 1930 yil fevralda qabul qilgan “Kollektivlashtirish va quloq xo‘jaliklarini tugatish” to‘g‘risidagi qarori e’lon qilingandan so‘ng boshlab yuborildi.
O‘zbekistonda yoppasiga jamolashtirishni tezlashtirish hamda “quloqlar” bilan kurash olib borishni kuchaytirishga yordam tariqasida Markaz 25 ming tashkiliy–siyosiy tajribaga ega bo‘lgan rus ishchilarni yuboradi. Bu erga “25 mingchilar” asosan Moskva, Leningrad, Ivanovo-Voznesenk va SSSRning boshqa sanoat markazlaridan O‘zbekistonga 433 ishchi yuborildi. Ulardan tuzilgan brigadalar o‘zbek qishloqlarida kolxozlar tuzish hamda “quloq qilish” kompaniyasida “faol” ishtirok etdilar.
1930 yilning o‘zidayoq respublikada 2648 ta boy va “quloq” xo‘jaliklari tugatilib, qishloq ahlining tadbirkor qismi oyog‘iga bolta urildi. ”Quloq qilish” siyosati dehqonlarda ishonchsizlik va xavotirlikni kuchaytirdi. Ko‘plab dehqonlar o‘z xo‘jaliklarini tashlab qochdilar. CHorva soni keskin kamayib ketdi. Respublikadagi siyosiy vaziyat keskinlashib bordi. Dehqonlarning noroziligi 1930 yil 25 fevralda Farg‘ona okrugida g‘alayonga aylandi. Norozilik chiqishlari Andijon, Toshkent, Xorazm, Samarqand okruglariga ham yoyildi. Masalan, CHust va Olmosda boy dehqonlar chorva mollarini yoppasiga sotishni avj oldirdilar. Jamoalashtirishga qarshi bu harakat ba’zi joylarda sovet xokimiyatiga qarshi chiqishlarga aylandi. Mana shunday norozilik chiqishlarining oldini olish uchun 1930 yilda O‘z MQ KP(b) qoshida “quloq” va boylarni yo‘q qilish bo‘yicha maxsus respublika komissiyasi tuziladi va “quloq qilish” siyosati yanada shiddatliroq tus oladi.
O‘zbekistonda jamoalashtirish asosan 1932 yilning oxiri 1933 yilning boshlarida tugallandi. Bu davrga kelib respublikaning 79 dan 61 tumanida barcha dehqon xo‘jaliklarini kolxozlarga birlashtirish nihoyasiga etkazilgan edi. Jami O‘zbekistonda jamolashtirilgan xo‘jaliklar 74,9%ni tashkil etdi. Birinchi besh yillik(1928-1932) oxirlarida respublikada 9734 kolxoz va 94 ta sovxoz tashkil etilgan edi.
1930-33 yillarda O‘zbekistonda 5550 dehqon xo‘jaligi hibsga olinib, quloq qilinadi va Ukraina, Sibir, Qozog‘iston va boshqa joylarga zo‘rlik bilan ko‘chirildi. Lekin shuni ham aytish joizki, bunda nafaqat o‘ziga to‘q, mol-mulkka ega dehqonlar, balki o‘rta hol, ayrim hollarda esa batrak xo‘jaliklarga mansub kishilar ham “quloq” sifatida surgun qilindi.
Sovet davlatining bunday g‘ayriinsoniy siyosatini amalga oshirishdan maqsadi, birinchidan, qishloqdagi o‘ziga to‘q kishilarning er-suvi, mol-mulkini tortib olish, ikkinchidan, tortib olingan boylik va ishlab chiqarish vositalari hisobiga jamoa va davlat xo‘jaliklarining dastlabki moddiy bazasini yaratish, uchinchidan, kambag‘al dehqonlarning bu xo‘jaliklarga “o‘z hohishlari” bilan kirishlariga erishish va ularning arzon mehnatidan foydalanish, to‘rtinchidan, “quloq” bo‘lib surgun qilingan kishilar yordamida masalan, Ukrainaning iqlimi O‘zbekistonga yaqin zonasida paxtachilik sovxozlarini tashkil etish va pirovardida paxta yordamida SSSRning moddiy imkoniyatlarini yaxshilash edi. SHo‘rolar bu maqsadlarga asosan erishdi. Quloqlar hisobiga qaddini tikladi, sosialistik qurilishning moddiy bazasini yaratdi. Paxta mustaqilligiga erishdi. SHo‘rolarning faqat bitta orzusi amalga oshmadi. Ukrainada paxtachilik xo‘jaligi qaror topmadi.
Majburiy jamolashtirish siyosati qishloqning mustaqil rivojlanishini barbod qildi, qishloq ahli ongiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, dehqonlarning erga egalik tuyg‘usini yo‘q qildi.
O‘zbekiston uchun suv inshootlari qurish muhim edi va shuning uchun 1939 yildan bunday qurilishlar umumxalq hashar yo‘li bilan amalga oshirila boshladi. 1939 yil 1 avgustda boshlangan 270 km uzunlikdagi Katta Farg‘ona kanali xalqning mashaqqatli mehnati evaziga 45 kunda barpo etildi. Kanal qurilishida 160 ming kishi ishtirok etdi va asosan qo‘l mehnati bilan qurildi.
CHorvachilik O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining muhim sohalari qatorida sho‘rolar davrida ham muhim o‘rin egalalab keldi. Xususan, 1932 yildan 1937 yilgacha yirik qoramollar soni 150 mingga, qo‘ylar 230 mingga ko‘paydi. Lekin shunga qaramasdan chorvachilik qishloq xo‘jaligining boshqa sohalariga qaraganda orqada edi. Buning asosiy sababi paxtachilikka e’tiborning kuchaytirilganligi va chorvadorlarning moddiy rag‘batlantirilmaganligi bo‘ldi.
O‘zbekiston KPning 1934 yilda bo‘lib o‘tgan VI qurultoyidan so‘ng, respublikaga ko‘p miqdorda qoramol keltirila boshladi.
Pillachilik respublika qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlaridan bir edi. 1922 yilda Toshkentda “Turkipak” aksionerlik jamiyatining tashkil etilishi pillachilikni rivojlantirishda muhim bosqich bo‘ldi. 1927 yilda Toshkent ipakchilik stansiyasi negizida O‘rta Osiyo ipakchilik ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etildi. 1930 yillarda tut ko‘chati etishtirishga alohida e’tibor qaratildi. Birinchi va ikkinchi besh yilliklarda O‘zbekiston ipak ishlab chiqarish bo‘yicha birinchi o‘rinda edi. 1932 yilda 5674 tonna pilla etishtirilgan bo‘lsa, ushbu ko‘rsatkich 1937 yilda 11 422 tonnaga ko‘paydi.
Respublika qishloq xo‘jaligida mevalar va uzum etishtirish eng qadimgi va oziq-ovqat hamda sanoat xom ashyosi beradigan asosiy tarmoqlar qatoriga kiradi. 20-yillarning 2-yarmidan ixtisoslashtirilgan bog‘dorchilik va tokchilik davlat xo‘jaliklari barpo etila boshladi, tog‘ va tog‘ etaklari zonalarida joylashgan jamoa xo‘jaliklarida ham bu tarmoqqa katta e’tibor berildi. Mevalarning nav tarkibini yaxshilash maqsadida olma, nok, uzum va boshqalarning Evropa mamlakatlarida etishtiriladigan navlari keltirilib ekildi. O‘zbekistonning 1937 yilda etishtirgan meva hosili 800 ming sentnerni tashkil etdi. SHundan uchdan bir qismi sobiq ittifoqning turli viloyatlariga yuborilar edi. 

Takrorlash savollari

1. Nima sababdan Turkiston xalqlariga mustaqillik berilmadi?

2. Sovetlar nima uchun yangi uchun yangi iqtisodiy siyosatni ishlab chiqdilar?
3.  O`zbekistonda sanoatlashtirish jarayoni qanday oqibatlarni keltirib chiqardi.
4. Mamlakatni sanoatlashtirish rejasida O`zbekiston hissasiga qanday rol ajratilgan edi?

5.