Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Mavzu: Turkiy tillarda olmosh
Reja 
1. Turkiy tillarda lolmosh so‘z turkumining ifodalanishi
2. Olmosh so‘z turkumining ma’no turlari
3. Olmoshlarning sintaktik xususiyatlari
Har qanday nutq deyksissiz mavjud bo‘la olmaydi. Deyksissiz nutq tinglovchi 
yoki suhbatdosh uchun ozgina tushinarli yoki umuman tushunarsiz bo‘ladi. 

---

Shuning uchun ham olmosh qadimdan so‘z turkumlarining biri sifatida farqlanadi. 
Turkiy bobotilda ham hozirgi turkiy tillardagi olmosh turlari mavjud bo‘lganligini 
uchratishimiz mumkin.
1. Ko‘rsatish olmoshlari – bu olmosh turkiy tillarda, jahondagi ko‘pgina 
tillarda so‘zlovchining voqelikdagi predmetlarga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatish 
uchun xizmat qiladi. Nutq jarayonida predmetlarning joylashish o‘rnini 
ko‘rsatishda 3 asosiy guruhga bo‘liinadi:
1) yakin; 2) so‘zlovchidan qandaydir uzoqroq; 3) juda uzoq. 
Bu holatni ifodalash uchun turkiy bobotilda alohida olmoshlar qo‘llanilgan. 
1. turkiy bobotil yakin predmetlarni ko‘rsatish uchun bu olmosh qo‘llangan. 
Qadimiy shakli pu bo‘lgan. Masalan: shor, (po) tuva (bo), qozoq (bl), chuvash –ku 
(etot)
2. Shu olmoshi kiradi.
Ko‘pchilik turkologlar aniq narsani ko‘rsatuvchi shu olmosh osh so‘zini 
nutqiy vaziyat yoki jest deb belgilaydi. Sherbak shu olmoshini umuman inkor 
etadi. Eski o‘zb.tili oshul, qirg‘ ushu (l); oshol; qozoq-os; osh qirg‘ –’sh’ 
3. Ol bu olmosh ikki tarkibli bo‘lib, 1chi = 0 maxsus olmosh asosi hamda 
deyktik kuchaytiruvchi – L
Qo‘yidagi turlarga bo‘linadi: a) ol (qad tukriy, qozoq, no‘g‘oy, qoraqalpoq, 
tuva xakas, yoqut, shor.) b) ul (tatar, boshqird), v) u (uyg‘ur) o (azarb, turk); d) 
chuvash vl
Ko‘rsatish olmoshlari quyidagicha turlanadi. 
Bu 
1. bosh kel – bu, 
2. qaratq - bunun
3. tushum - bunu 
4. jo‘n - buna
5. o‘rin k - bunda 
6. chiqish – bundan
Turkiy tillarda so‘z boshidagi b → m almashishi uchraydi. Ms: qarat mun’q, 
mun’, mushak,
 Shu Ol 
1. shu 1. ol 
2. shunan 2. onuq 
3. shunu 3. oni 
4. shuna 4. ona
5. shunda 5. onda
6. shundan 6. ondan
Shuningdek te/ti asosdan yasalgan olmosh ham farqlanadi. Ms: qirg‘izcha –te, 
turk –de shu, gagauzte bu tegi: tatar – tigi, altoy tigi, qirg‘ tigi (l). 
Aniq narsani ko‘rsatuvchi: mana, ana, ine so‘zlari ham uchraydi. 
Turkiy tillarda ko‘pchilik olmoshlar sifat va ravish asosdan yasalgan. Ms: 
m’ndaj (tat) bulaj (ko‘lik) shulaj andaj v.x. 
2. Kishilik olmoshlari – dastlabki sistemasi quyidagicha turlarga bo‘linadi.
1. me (n), bi (i), mi (n) 1. ba (n), ma (n) d.v.chislo

---

2. se (n), si (n) 2. sa (n) biz 
3. e (n), i (n) 3. an siz, iz