Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Sifatlarning yasalishi . Turkiy tillar tarixiga bag‘ishlangan deyarli barcha 
asarlarda sifat yasovchi qo‘shimchalar sanab o‘tiladilekin ularning kelib chiqishi 
qaralmaydi (ne rassmativaetsya). Ularni o‘zaro qiyoslash orqali quyidagi 
kategoriyalarga bo‘lish mumkin: (4 serebr 113) 
1) Qandaydir belgi yoki xususiyat ma’nosini ifodalovchi qo‘shimchalar; 
2) Kichaytirish ma’nosini ifodalovchi qo‘shimchalar; 
3) Modal ma’no ifodalovchi qo‘shimchalar; 
4) Qadimgi sifatdosh qo‘shimchalar. 
Belgi yoki xususiyat ma’nosini ifodalovchi sifat qo‘shimchalarga quyidagilar 
kiradi. – ыg‘ / ig‘ bu qo‘shimcha eski turkiy tillarda keng tarqalgan bo‘lib, 
hozirda tuva, xakas, shar tillarida saqlangan. Ms: qad, tur sarыg‘, arыg‘ (toza) 
julыg‘ (iliq), tuva izig‘ (issiq), arыg‘ (toza) Xakas: ajыg‘ (achchiq), Xatыg‘ 
(qattiq), shar achыg‘, chыlыg‘ (iliq), uzug‘ (issiq). 
O‘zbek va uyg‘ur tillarida ohirgi G‘ – Q ga aylanadi.
Ms: qatt’-q, ‘ss’ – q, tag‘lыq, tashlыq, qarl’q boshqa ko‘pgina turkiy tillarda 
g‘ tushib qolgan.
Ms: issi (tatar), sarы (turk), katы (turk), kushtu (qoz), qirg‘iz tilida – lыg‘ / 
lig‘ – lu / lu ga almashgan.
Ms: tashtu, tatlu, qarlu, - lы/ - li – bu qo‘shimcha o‘zbek tilida qatыylashgan 
suvli, tuzli, aqlli, atlы (turk) atl’ (tat) q’ml (nagay) lы : g‘ / li : g‘ -li affiksining 
eng qadimgi ko‘rinishi bo‘lib, -g‘ tushib qolgan. 
Bu qo‘shimcha turkiy tillarda nisbiy sifatlar yasash uchun xizmat qilgan. Ms: 
ajlq, gыshlыx. –qы / -ki: qo‘shimchasi ham nisbiy sifat yasaydi. Jazg‘ы (qirg‘), 
qыshki, axshamki (azerb), sabalki (turk), qыshqы (qr tat). 
-da : qы/ de : ki bu qo‘shimcha ham turkiy tillarda ma’lum bir joyga 
aloqadorlik ma’nosini ifodalovchi sifat yasaydi. Ms: ajыldag‘ы (qirg‘), dolapdaki 
kitoplar (turk) 
Analitik usul kuchaytiruvchi so‘zlar nomi bilan yuritilib, sifat va ravishlardan 
oldin kelib, beginni kuchaytirishga xizmat qiladi. E.Fazilov ham bu usulni 
yodnomalarda keng qo‘llanilganligini ta’kidlab, misol tariqasida 15 ta so‘zni 
keltiradi: an, en, tuz, artuq, choq, chuq, kon, tug eva boshqalar.
Kuchaytiruvchi so‘zlar sifat va ravish yoki sifat darajalari, raviylarga oid 
ilmiy ishlarda sanab o‘tiladi, XI asrgacha kuchaytiruvchi so‘zlar asosan esa arab, 
fors – topsik tillaridan kirib kelgan so‘zlar hisobiga boyigan. Kuchaytiruvchi 
so‘zlar sifatdagi biror belgining keng ekanligini ifodalaydi. Ba’zan boshqa 
so‘zlardagi belgi, holat fe’llari ifodalaydigan belgini ham ifodalaydi.
Ms: g‘oyat tez uchadi, juda chaqqon ishlaydi, nihoyatda sekin gapiradi.
Turkiy tillarda ifodalanuvchi kuchaytiruvchi so‘zlar 24 ta bo‘lib ulardan 23 
tasi o‘zbek, 20 tasi uyg‘ur, 10 tasi qozoq, 9 tasi turkman tilida qo‘llaniladi. 

---

Ms: mushtarak kuchayt so‘zlar: eng, juda, nihoyat, nihoyatda, g‘oyat, o‘ta, 
ote, ajoyib,bir, yomon, yaman, ashaddiy, liq, liq, lim, tim, ultra, to‘q, ortiq, ko‘p, 
tamoman, haddan tashqari, uchchig‘a chiqqan. 
O‘zb. t naqadar, g‘irt, kattakon, butunlay, behad, beqiyos, naq, zap hozirda, 
ko‘p qo‘l-di. 
Qozoqcha: tipti, tim. Turkman: oron, innen. Uyg‘urcha: intayin, bekmu. 
Eng so‘zi yoqut va guvali tilida uchraydi. 
2. Kichraytirish ma’nosini ifodalovchi sifatlar belgining to‘la emasligini 
bildiradi. 
Q / K Ms: - qaj/qej: qozoq tilida s’rqaj (ko‘kishroq) 
- qыl /kil, g‘ыl / gil: qirg‘ qizg‘’l, qaz bozg‘’l, - qыlt/kilt: qaz qizg‘ыlt, turkman 
gыzgilt, qirz sargыlt tat joshkiet – qыltыm, o‘zb ko‘kimtil – qыch / kich kam 
uchraydi. Qirg‘ sarg‘ыch, qoz sarg‘sh, o‘zb sarg‘ish v.b
L –ыl / il qadim turkiy tilda qo‘llanilgan
Ms: jashыl, qыzыl turkiy tillarda juda keng qo‘llanadi. Lekin “qizil” so‘zidagi 
–ыl hozirda o‘zining dastlabki ma’nosini yo‘qotgan. Bu qo‘shimcha hozirgi turkiy 
tillarda kam qo‘llanid\ladi.
Ms: oltoy tili kөch+ul (siniy), nag‘oy tili sarg‘ыl alt qыzыltыm, qozoq 
ashkltm, qaraltm qirg‘ qaralchm, sarыlchыm, tatar t kuchiщim. 
M – mq, mlq, msq, mtq, msh, mtrq
O‘zb achimsiq, tat. Jlmsa (issiq iliq), turk ma: vimsi (qo‘rqish) o‘zb 
sarg‘ыmtir, turk sarыmtыrak, achыmtыrak, turkm ag‘ыmtыl, azerb bozumtul 
Qozoq tilida – (a) ң qo‘shimcha ham belgining ozligini ifodalaydi. Ms: qartaң, 
qart-qari bu o‘zbek tilida ham uchraydi. Ms: qrtayib qoldi. Qoz jaza ң 
(plasqavatiy) jazq (plaskiy).