Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

O‘zbekcha
Mo‘g‘ulcha 
Bo‘lak, yarim, jar, to‘y 
Bo‘lak, djarim/zarim, djar/ zar, toy 
Shuningdek, mo‘g‘ul tilidan ham turkiy tillarga, jumladan, o‘zbek tiliga ham bir 
qancha so‘zlar o‘tgan: 
Mo‘g‘ulcha 
O‘zbekcha 
Aymag, g‘urun, guna megeje, gun j/in 
xoroo/n 
Aymoq, 
gurung, 
gunon, 
megajin, 
g‘unojin, ko‘ra 
O‘z navbatida o‘zbek va tungus-manjur tillarida ham leksik parallellar uchraydi. 
O‘zbekcha 
Tungus-manjurcha 
Chechan, elchi, tanglay, sog‘moq, tuz, 
cho‘g‘, so‘ra o‘tov, qopoq, kir, taxta 
orqa, qirov 
Chechen, elchin, tanalay, sag‘a, to‘s, 
chau, sura atau, kapkak, kiri, takto, 
arqon, kirou 
Xulosa sifatida shuni ta’kidlash lozimki, ko‘pchilik tan olgan nazariya bu- 
oltoy nazariyasidir. Bu nazariyaga ko‘ra oltoy tillari o‘zaro genetik qarindosh deb 
ko‘rsatiladi hamda shu asosda altanstika fani vujudga keldi va rivojlandi. 
Altanstika fani tillarni qiyosiy va qiyosiy-tarixiy metod asosida o‘rganadi. Ushbu 
metod asosida turkiy tillarning qiyosiy grammatikasi fani shakllandi. 
Ma’lumki, turkologiyaning markaziy muammolaridan biri turkiy tillar tarixini 
shu xalq tarixi bilan bog‘liq holda o‘rganishdir. Bu muammoni hal etishi turkiy 
tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi va lug‘atlarini yaratish uchun zamin 
yaratadi. Shu bilan birga, turkiy tillarning shakllanishi va taraqqiyoti, ularning 
o‘zaro bir-biriga ta’siri, munosabati masalasi ham turkologiyaning aosiy 
muammosi hisoblanadi. 
Turkiy tillarni tarixiy aspektda shrganishda yozma yodgorliklar 
ma’lumotlariga tayanamiz. 

---

Turkiy tillarni qiyosiy planda ilk bor tadqiq etgan olim M.Qashg‘ariydir 
N.V.Baskakov Turkiy tillarni qiyosiy o‘rganishning birinchi pioneri deb e’tirof 
etadi.
1
M.Qashqariy o‘zining “DLT” asari orqali V
1
ana shu davrda yashagan 
butun bir turkiy urug‘ kabilalar tilning xususiyatlarini batafsil yoritib bergan. Shu 
bilan birga unda turkiy xalqlarning tarixi, geografiyasi, urf-odatlari, ijtimoiy-
iqtisodiy ahvoli, etnagrafiyasi, madaniyati, adabiyoti haqida ham qimmatli faktik 
materiallar mavjud. Shuning uchun ham bu asra turkologiya tarixida alohida o‘rin 
tutadi, va qomusiy asar sifatida hozirgi turkiy tillarni o‘rganish va qiyosiy-tarixiy 
grammatikasini yaratishda eng muhim qimmatli manba hisoblanadi. 
Prof A.Nurmonov tilshunoslik tarixida qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning X
/
X
asarda paydo bo‘lganligini hamda uning asoschilari sifatida F.Bopp, Rasmus Rask 
va Yakov Grimmlarning e’tirof etilganligini ta’kidlagani holda buning sababini 
quydagicha izohlaydi: “Buning sababi shundaki, G‘arb olimlari M.Qashg‘ariyning 
“Devoni” bilan XX asrning birinchi choragiga qadar tanish bo‘lmagan. Agar tanish 
bo‘lganlarida edi, uning tilshunoslikdagi xizmatlari oldida tizcho‘kkan va qiyosiy-
tarixiy tilshunoslik, lingvogeografiya singari tilshunoslik yo‘nalishlarning otasi 
sifatida M.Qashg‘ariyni e’tirof etgan bo‘lardilar.”
2
darhaqiqat, M.Qashg‘ariyning 
tilshunoslik oldidagi xizmatlari beqiyosdir. U uzoq muddat davomida qishloqma-
qishloq, ovulma-ovul yurib turkiy tillarga xos xususiyatlarni o‘rgandi, aniqladi, 
turkiy tillarni o‘zaro qiyoslab, o‘xshash hamda farqli jihatlarini belgiladi va tansif 
etish imkoniyatiga ega bo‘ldi. M.Qashg‘ariy bu asari orqali tilshunosligi tarixida 
chog‘ishtrma-qiyosiy metodga asos soldi. Bugungi kunga qadar bu asar 
turkologiya tarixida muhim manba sifatida o‘rganilib kelinmoqda. 
Turkiy tillarni qiyosiy o‘rganishda M.Zamaxshariyning “Muqaddimat-ul-
adab” asari ham qimmatli manba hisoblanadi. Asar arab tili va tilshunosligi tarixini 
o‘rganishda ham muhim ahamiyatga ega. Chunki asarda ko‘pgina arabcha 
so‘zlarning forscha, mo‘g‘ulcha tarjimalari bilan birga turkiycha tarjimasi ham
berilgan. 
Shuningdek, turkiy tillarni qiyosiy o‘rganishda XIII-XV asrlarda yaratilgan 
Abu Hayyonning “Kitob-ul-idrok li-lison at-atrok”, Abu Hayyon (qipchoq va 
turkman tili qiyoslanadi) ibn Muhanna (o‘g‘uz tili boshqa turkiy tillarga 
qiyoslanadi) Jamoliddin ibn Muxannaning “Xiliat-ul-inson va xolibat-ul-lison”, 
Jamoliddin at-Turkiyning “Kitobu bulg‘ot al-mushtoq fon-l-lug‘oti at-turk va-l-
qifchoq” (qipchoq va turkman tillarini o‘rganuvchilar uchun), A.Navoiyning 
“Muhakamat ul-lug‘atayn” (o‘zbek va for tili qiyoslanadi) asarlari muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
Turkiy tillarning XVIII va XIX asrning birinchi yarmida qiyosiy planda 
o‘rganilishida rus va yevropa olimlarining xizmatlar alohida o‘rin tutadi. Bu 
sohada ilk bor Poetava jangida asrga tushgin Sibirga surgun qilinib, 12 yil Tobolsk 
shahrida yetagan shved ofitseri T.I.Tabbert-Stralenberg “Evropa va Osiyoning 
shimoliy va sharqiy qismlari” nomli asarida o‘zi o‘rgangan tillarni 6 ti guruhga 
ajratadi va shu hududda yashovchi 32 xalqning tilida 60 ta so‘zni oladi va shu 
tillarga tarnsima qiladi. Qiyoslash natijasida u ural-oltoy naxzariyasini yaratadi. 
1
Н.ВБаскаков Тюрские языки. Москва 1960 ср.6. 
2
А.Нурмонов –Ўзбек тилшунослиги тарихи Тошкент, “Ўзбекистон” 2002., 34-бет. 

---

Yana bu sohada turkiy filologiyaning Qozon maktabi vakili A.Kazembekning 
ilmiy faoliyati ham diqqatga sazovordir. U “Obщaya grammatika turetsko-
tatarskogo yazыka” nomli asarida turk tilini tatar azarbayjon, mo‘g‘ul tillari bilan 
qiyoslaydi. 
XIX asrning o‘rtalaridan boshlab turkiy tillarni qiyosiy-tarixiy metod asosida 
o‘rganish to‘la shakllandi. Bu sohada Peterburg turkologiya maktabi vakillari 
Kastren M.X aslida fin-uguor tili mutaxassisi bo‘lgan. Lekin turkiy tillar bilan 
shug‘ullangan. U ugar-fin, samodiy, turkiy, mo‘g‘ul, tungus-manjur tillarini 
qarindoshligi g‘oyasini ilgari surgan va qiyosiy o‘rganishni boshlab bergan. 
O.N.Byotling asli sanskritolog bo‘lgan. Yoqut tilini o‘rgangan. U birgina 
“Yoqut tili haqida” nomli asari bilan mashhur bo‘lgan. Bu asari orqali turkiy 
tillarni qiyosiy-tarixiy o‘rganishning asosiy tamoyillarini bayon etgan. 
Turkologiya fani taraqqiyotida o‘zining beqiyos xizmatlari bilan alohida 
e’tibor qozongan turkolog olim V.V.Radlovdir. u o‘zining buyuk ilmiy faoliyati 
bilan turkologiya faniga ulkan hissa qo‘shgan olim sifati e’tirof etiladi. Uning 
“Shimoliy va turkiy tillarning qiyosiy grammatikasi” nomli asarida yigirmadan 
ortiq tillarni unli va undoshlar tizimini mukammal yoritdi hamda fonetik 
hodisalarni tahlil qiladi. Unlilar tizimida singarmonizm hodisasiga alohida e’tibor 
qaratgan. “Turkiy tillar lug‘atidan tajribalar” nomli asari 1893-1911 yillar 
davomida 24 kitobga shaklida nashr etiladi.V.V.Radilovning ushbu asarlari turkiy 
tillarni qiyosin-tarixiy metod asosida tadqiq etishning ilmiy asoslarini yaratib 
berdi. 
Qiyosiy-tarixiy metodning shakllanishida N.K.Katanov (Uryanxay tilini 
o‘rganish tajribasidan. Qozon 1903), N.I.Ilminskiy (oltoy tili grammatikasi. 
Qozon, 1969), P.M.Melkoranskiy (Qozoq-Qirg‘iz tilining qisqacha grammatikasi. 
Peterburg, 1894-1897) A.S.Samoylovich “Krim-tatar grammatikasidan qisqacha 
tajriba. Petrograd, 1916” kabi turkolog olimlarning xizmatlarini ham alohida 
ta’kidlash lozim. Turkiy tillarni qiyosiy-tarixiy usulda o‘rganish ishida chet el 
olimlaridan J.Deni, V.Bang, K.Brakelman, A.Emre, K.Gryonbek kabi olimlar ham 
ishtrok etdilar. Turkiy tillarni qiyosiy-tarixiy usulda o‘rganishda A.K.Barovkov, 
A.N.Kononov, E.V.Sevorten, V.M.Nasilov, B.A.Serebrennikov, N.A.Baskakov, 
e.R.Tenshiev, A.M.Shcherbak, N.Z.Gadjieva, S.Ye. Malov kabi olimlarning 
xizmatlari alohida tahsinga loyiq. 
Keyingi yillarda turkiy tillar qiyosiy grammatikasiga bag‘ishlangan maxsus 
asarlar maydonga keldi. Bunga N.A.Baskakovning “Turkiy tillar tarixiy-tipologik 
marfalogiyasi (Moskva, 1979), A.Sh.Shcherbakning” “Turkiy tillarning qiyosiy 
marfologiyasi ocherklari” (Lelingrad, 1977, 1981), B.A.Serebrennikov va 
G.Z.Gadjievalarning “Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi” (Moskva, 
1986) kabi asarlarni keltirish mumkin. 
Xulosa qilib aytganda, bu metod asosida turkiy qiyosiy-tarixiy tilshunoslik 
shakllandi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik zaminida turkiy tillarning geneologik 
tasnifi yaratildi. 
Tillarni 
qiyosiy-tarixiy 
metod 
asosida 
o‘rganish 
maxsuli 
sifatida 
tilshunoslikda geneologik tasnif vujudga keldi. Bu tasnifga ko‘ra, tillar bir umumiy 
manbadan kelib chiqqanligi, o‘xshashligi, qarindoshligi jihatidan oilalarga 

---

ajratiladi. Masalan, o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, tatar, azarbayjon, turk va 
boshqa tillar birgalikda turkiy tillar oilasini tashkil etadi. Chunki ularning 
geneologiyasi birdir. 
Tillarning taraqqiyot tarixini o‘rganishdagi eng muhim masalaridan biri-
tasnifidir. N.V.Baskakovning aytishicha, tasnif ma’lum darajada tillar tarixini 
davrlashtirish demakdir. Chunki, tasnifda ham, davrlashtirishda ham bir xil 
tamoyilga, ya’ni tarixiylik tamoyiliga asoslanadi. 
Turkiy tillarni birinchi marta M.Kashg‘ariy tasnif etgan. Unadan so‘ng XIX 
asr oxiri va XX asr boshlaridan turkiy tillarni tasnif qilishga qiziqish orti. Natijada 
turkiy tillar tasnifi muammosi bilan I.N.Berezin, F.Ye.Korsh, A.N.Samaylovich, 
V.A.Bagoroditskiy, 
V.V.RAdlo, 
N.A.Baskakov, 
N.F.Katanov, 
V.Shatt, 
G.Ramsted, G.Vamberi kabi olimlar shug‘ullandilar. 
M.Kashg‘ariydan so‘ng ahmiyatli bo‘lgan tasnif 1820 yil Remyuza A. 
Tomonidan amalga oshirilgan. U turkiy tillarni besh guruhga bo‘lib tasnif etadi; 1) 
yoqut tili; 2) uyg‘ur tili (chig‘atoy, turkman tillari); 3) no‘g‘oy tili 
(QrimAstraxan); 4) qirg‘iz tili; 5) turk tili (chuvashtilini kiritgan). 
A. Myuller (1887) yoqut va chuvali tillaridan boshqa turkiy tillarni uch 
guruhga bo‘ladi: 1) ishtimoiy turk tillari; 2) sharqiy turk tillari (qashqar, o‘zbek, 
Buxoro, Xiva; Qrim-tatar Qozon tatarlari tili); 3) G‘arbiy turk tillari (Azarbayjon, 
Eron turklari, usmonli turk va turkman tillari). 
V.V.Radlov turkiy tillarni fonetik xususiyatlari va qisman geografik 
joylashuvidan kelib chiqib tasnif etgan. U turkiy tillarni to‘rt guruhga bo‘ladi. 
1
1. Sharqiy turkiy tillar: oltoy, gulim tatarlari, karagas, xakas, shor, tuva tillari. 
2. G‘arbiy turkiy tillar: qirg‘iz, qozoq, boshqird, tatar va qoraqalpoq tillari. 
3. O‘rta Osiyo gruppasi: uyg‘ur va o‘zbek tillari. 
4. Janubiy turkiy tillar: turkman, azarbayjon, turk, qrim-tatar tillari. 
F.Ye.Korsh va A.N. Samoylovich hamda Bogorodskiy V.A. ham shu tarzda 
tasnif etganlar S.Ye. Malov turkiy tillarni: eng qadimgi, qadimgi, yangi, eng yangi 
turk tillariga ajratadi.
2
Turkiy tillarni ilk bor tasnif etgan olim M.Kashg‘ariy bo‘lsa, eng mukammal, 
oxirgi tasnif N.V.Baskakovnikidir. 
M.Qashg‘ariy turkiy tillarni tasniflashda ikkita tamoyilga asoslanadi. 
1. Qabiloviy tillarning sofligiga ko‘ra; 
2. Qabilaviy tillardagi fonetik va morfologik farqlariga ko‘ra. 
Birinchi tamoyilga ko‘ra turkiy tillarni ikki guruhga ajratadi: a) sof, to‘g‘ri til; 
b) aralash til. 
Sof, to‘g‘ri tilga fors va boshqa o‘lkalar bilan aloqa qilmaydigan qabila tillarni 
kiritadi (tuxsi, yag‘mo, irtish, Qolga daryolari bo‘yida yashovchi qabilalar tili). 
O‘z navbatida aralash turkiy qabila tillarini ham ikki guruhga ajratadi: a) 
sug‘d tili ta’sirida bo‘lgan qabilalar tili (sug‘dak, arg‘u, kanjak qabilalari); b) ikki 
tilli bo‘lgan turklashgan xitoy-tibet xalqlari tili (xutonliklar, tibetliklar va tangutlar 
tili). 
1
И.Қўчқортоев, Б.Исабеков Туркий фонлологияга кириш. Тош. 1984. 108-109 бетлар. 
2
Н.В.Баскаков. Тюрские языки Москва 1960, стр 93-94 

---

M.Qashg‘ariy turkiy tillarni fonetik va morfologik farqlariga ko‘ra tasnif 
etishda tillarning geografik tarqalishi tamoyiligi asoslanadi. Bu jig‘atdan turkiy 
tillarni ikki guruhga ajratadi. 
1. Chigil, yag‘mo, tuxsi, qorluq, uyg‘urlardan boshlab yuqori Chingacha 
bo‘lgan qabilalar tili. 
2. O‘g‘uz, arg‘u, qipchoq, tatar, yamak, suvorin va rusdan vizantiyagacha 
joylashgan qabilalar tillari.
Shartli ravishda birinchi guruhni sharqiy tillar, ikkinchi guruhni g‘arbiy tillar 
deb atash mumkin. Sharqiy va g‘arbiy turk qabilalari tillari o‘zaro fonetik va 
morfologik jihatdan farqlanadi.