Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi
Yüklə 0,89 Mb.
|
|
O`pmoq fe’li: ozarbayjon. ushagin alpыnnыn ѳpdu;
Qo`rqmoq fe’li: qozoq. Avtomobilden saktan, tuva. Oorju kiji kodanchi ыttan korgar, Toolchu kiji uyguju eshten korgar (o`g‘ri itdan, ertakchi uyquchi odamdan qo`rqar) va boshqalar. Otli so`z birikmalari ham, fe’li so`z birikmalari ham faqat yuqoridagi qayd qilinganlarigina emas, har ikki tipdagi so`z birikmalarining birikish modellari (qoliplari) haddan tashqari ko`p. Agar hamma turkiy tillarni hisobga oladigan bo`lsa, ularning soni undan ham ortadi. Bundan ayrimlarini tatar tili misolida qiyoslang:
Sodda gap har qanday tizimdagi til yoki tillar guruhi uchun gapning asosini shakllantiruvchi ikki yetakchi birlik: ega va kesim yoki sub’ekt va predikatning ajralmas sintezini tashkil qiladi. Turkiy tillarda sub’ekt va predikat bir bo`lak orqali ham ifodalanishi mumkin: aldim kabi. “Aldim” so`zida garchi grammatik sub’ekt real shakllanmagan bo`lsa ham, so`z tarkibidagi -di, -m affiksi shaxs, son zamon va mayl ma’nolarini ifodalab, shu so`zning predikativlik jihatdan to`la shakllanganligini anglatadi. Predikativlik gapning asosiy sharti bo`lganligi uchun “Aldim” gap shaklida shakllanadi. Hozirgi turkiy tillar sodda gap qurilishini qiyosiy-tarixiy o`rganish sodda gapning eng qadimgi shakllarini o`rganish va ularni qayta tiklash (rekonstruksiya qilish)ni emas, balki hozirgi turkiy tillardagi sodda gaplar tarixiy taraqqiyot jarayonlarini, gap tuzilishidagi sifat o`zgarishlarni ham taqoza etadi. Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy grammatikasi uchun sodda gap qurilishini o`rganish qanchalik ahamiyatli bo`lsa, sodda gap tarkibidagi ega bo`lakning ifodalanish usullarini o`rganish undan kam ahamiyatiga ega emas. Chunki ega hamma turkiy tillarda hamma davrlarda ot, olmosh va boshqa turkumlarning substantiv shakllari bilan ifodalanib kelgan. Kesimi ot bilan ifodalangan sodda gaplar Qadimturkiy tillarda kesimi ot bilan (keng ma’noda: olmosh, son va boshqalar turkumlarning substantiv shakllari) ifodalangan sodda gaplar mavjud bo`lgan. Buni qadimgi turk yozma yodgorliklarida kesimi grammatik jihatdan to`la shakllangan otlardan tuzilgan sodda gaplarning mavjudligi to`la asoslaydi. Qiyosiy-tarixiy grammatikaning kesimi ot bilan ifodalangan sodda gaplarni o`rganishni o`zining asosiy ob’ekti qilib olishiga sabab qadimturkiy tillarda bunday gaplarni shakllantiruvchi bog‘lovchi vositalar – bog‘lamalarning mavjud yoki mavjud emasligini aniqlash bilan bog‘liq. Sababi, hozirgi turkiy tillardagi bu tipdagi sodda gaplarda bog‘lamalar, bir tomondan, har xil bo`lsa, ikkinchi tomondan, ularning ayrimlarida bog‘lama vazifasidagi vositalar umuman uchramaydi. Bu o`z navbatida hozirgi turkiy tillar tarkibidagi mavjud bo`lgan kesimi ot bilan ifodalangan sodda gaplarni shakllantiruvchi bog‘lamalarning tabiatini chuqur o`rganishni talab etadi. Hozirgi turkiy tillarning ko`pchiligida sodda gap tarkibidagi ot kesimlar shaxs shakllari orqali shakllanmagan, masalan, oltoy tilida men altay kiji; sler altay ulus kabi. Boshqird tilida ham ot kesimlar tarkibida III shaxs egalik affikslari umuman uchramaydi yo qo`llanmaydi: min yazыusi kabi. Ayrim tillarda kesimlik affiksining uch shaxsi ham ifodalanmaydi. Misollar: karaim. Men tyuvyul kыz (men qiz emasman); Son aytыrlarki, biz karaxchilar (so`ng aytadilarki, biz qaroqchilarmiz); turkman. Bu – men; Har kimiң ѳz derdi ѳzune aji (har kimning o`z dardi o`ziga achchiq); uyg‘ur. Atlari uroq, yollarы uzaq; chuvash. Chelxepe epir pыl ta chu, kamal pa par ta chul (so`zimiz – asal va yog‘, ichimiz – muz va tosh) va boshqalar. Ko`p turkiy tillar ot kesimida III shaxs egalik affikslari hech qanday sababsiz tushiriladi: qozoq. Oniң oylauvы tim akademiyalыq. Kenen duynѳdѳ jaz (keng dunyoda yoz), no`g‘ay. Onыn literaturnыy stajы kotere de az; tuva. A.S.Pushkin – ulug‘ orus chogaalchы; hakas. Bu xorыmnarda albыg‘a as (bu toshlarda silovsin kam); yoqut. Kini saxa (u yoqut), Og‘o kыra (bola yosh) kabi. Bu kelishikli shaklda ham o`z kuchini saqlaydi: tatar. Bezneң polk okopta; turkman. tәze yыlың bosagasыnda va boshqalar. Chuvash tilida kesimlik affiksi va egalik affikslari farqlanmaydi. Yoqut tilida ham bu affikslar farqi faqat kontekstdagina aniqlanadi: Bihigi og‘olar but kelliler. (bizning bolalar keldilar) -but – shaxs qo`shimchasi; Bihigi qыrы og‘olorbut (biz kichik bolalarmiz) -but – kesimlik affiksi. Ayrim turkiy tillarda ot kesimlarning kesimlik affiksi sifatida birlikdagi III shaxs egalik qo`shimchalari o`rnida kishilik olmoshlari qo`llanadi. Qadimturkiy tilga xos bo`lgan bu xususiyatlar ayrim hozirgi turkiy tillarda ham saqlangan. Qiyoslang: boshqird tilida III shaxs kesimlik affiksi o`rnida ul kishilik olmoshi qo`llanadi: Xәsәn yazыusы ul. Shubhasiz, bu o`rinda ul olmoshi affiks sifatida emas, balki mustaqil so`z sifatida qo`llanadi. Bu xususiyatni tatar tilida ham ko`rish mumkin: Dѳresen әytkәndә xalыk zur ul, kѳchlul, dәrtle ul, mѳңli ul, әdip ul, shag‘ыyr ul kabi. Deyarlik barcha turkiy tillarda kesimlik affiksining III shaxsi sifatida -dir bog‘lamasi qo`llanadi. Umuman, turkiy tillarda kesimi ot bilan ifodalangan sodda gaplarda bog‘lamalar va kesimlik affikslari quyidagilar bo`lgan: 1) kishilik olmoshlari: tuva. ajildaar kiji men (men ishlayapman); 2) bog‘lama tur//dur//turur: qozoq. ol studentdur; 3) egalik affikslari: gagauz. ilikchi adamsыn; 4) bar, yok so`zlari: tuva. sug bar; 5) bol//ol yordamchi fe’li: gagauz. deniz olur kap-kara; 6) tuva tilida kiji oti: cherle ыndыg shыңgыnы kiji (u doim shunday qatiy odam) kabi. Kesimi fe’l bilan ifodalangan sodda gaplar Kesimi fe’l va fe’l shakllari bilan ifodalangan sodda gaplar barcha turkiy tillarda gap qurilishining ikkinchi, asosiy, keng tarqalgan turidir. Sodda qilib aytganda, hamma turkiy tillarda fe’lning hamma zamon shakllari sodda gapning kesimi bo`lib kela oladi, lekin shuni aytish kerakki, hamma turdagi fe’l kesimlar qadimturkiy tilda mavjud bo`lmagan bo`lib, bir tomondan, ularning ayrimlari til taraqqiyotining keyingi davrlarida shakllangan bo`lsa, ikkinchi tomondan, kesimlik vazifasini bajaradigan ba’zi shakllar hamma turkiy tillarga xos bo`lmasligi mumkin. Hozirgi turkiy tillardagi kesimi fe’l va fe’l shakllari bilan ifodalangan sodda gaplarni qiyoslashda asosan shunga e’tibor beriladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, turkiy tillarning ilk taraqqiyot davrlarida sodda gaplar yakka hokim holatda bo`lgan. Tarixiy manbalar ko`rsatishicha, turkiy tillarda sodda gaplarning murakkablashishi boshqacharoq tarzda yuz bergan. Masalan, hind-yevropa tillarida qo`shma gaplarning kelib chiqishi ikki sodda gapning bog‘lovchilar vositasida qo`shilishidan hosil bo`lgan bo`lsa, turkiy tillarda aksincha, ikki sodda gap birikib, bir murakkab gapni hosil qilgan. Bu birikishda mantiqiy jihatdan tobe bo`lgan gap transformatsiyalanib, qayta qurilgan. Transformatsiya natijasi – bog‘li transformalar gap shaklini yo`qotgan. Har qanday transformatsiyada ergash gapga aylanish uchun potensial imkoniyatga ega bo`lgan gaplar ergash gapga aylanish xususiyatini yo`qotgan. Turkiy tillarda bunday transformatsiyaning maxsus usullari bo`lgan. Bular quyidagilar: 1. Fe’lning shaxsli shaklining aniqlovchi ergash gap shakliga aylanish imkoniyatiga ega bo`lgan gapning uning semantik ekvivalenti bo`lgan sifatdosh konstruksiyaga aylanishi: boshqird. Min ѳylәngәn yil kuңilli ini (Men uylangan yil ko`ngilli bo`lgan edi) Bunda “Men uylangan yil” “Men uylangan yilim” sifatida sifatdosh oborotga aylangan. Ozarbayjon. Men yazan qag‘ыzыn belә dә javabы olar kabi. 2. Fe’lning shaxsli shaklining to`ldiruvchi ergash gap imkoniyatiga ega bo`lgan gapning shunga muvofiq keladigan to`ldiruvchili sifatdosh shakliga aylanishi: tatar. sug‘shnң bitkanin ul hәzirginә aңlad; turk. Ne yapajaыmы da hech dushunmedim. Bu yerda “yapajaыmы” bo`lagi to`ldiruvchili ergash gap imkoniyatiga ega bo`lsa ham, “yapajaыm” sifatida sifatdosh oborotga aylangan. 3. Ergash gap bo`lish patensial imkoniyatiga ega bo`lgan birikmalarning ravishdosh konstruksiyasiga aylanishi: tatar. Sug‘ыsh bitgach, yal iter biz; Karlar irip, agashlar bѳrilәndi; uyg‘ur. Ular ѳylarigә ketiship uch ishtin ziyan tartt kabi. 4. O`rin kelishigidagi so`zlarning sifatdoshga bog‘lanib, harakatning bajarilish paytini anglatishi: o`zbek. Qishlog‘imga borganimga rosa bir yarim yil bo`ldi; tatar. Uq’tush’ sѳylәch ende ig‘tibar bilәn tыңlarga kirek; qozoq. Kereyxon ornnan trgan soң basqalar da t’rd kabi. Qo`shma gaplar tarixiy taraqqiyotining ilk davrlarida kommunikativ vazifani asosan sodda gaplar bajargan bo`lib, murakkab fikrlarni ifodalashda sintaktik aloqaning eng qadimgi turi bo`lgan bitishuv yo`li bilan o`zaro bog‘langan konstruksiyalardan foydalanilgan. Taraqqiyotning keyingi davrlarida sodda gap qo`shilmalarining yana ikki tipi maydonga keldi: 1. Turkiy tillar agglyutinativ qurilishiga xos bo`lgan sodda gaplardan birining shaxssiz fe’l shakllari bilan ifodalangan kesimi orqali. 2. Bog‘lovchi va bog‘lovchi vazifasidagi so`zlar orqali. Qo`shma gaplar taraqqiyoti jarayonida bu ikki usuldagi bog‘lanishga doimiy ravishda alohida sintaktik kategoriya sifatida bog‘li transformalar raqiblik qilib kelgan. Sodda gaplar o`rtasidagi tobe bog‘lanishning kelib chiqishiga, bir tomondan, sodda gaplar ifodalagan ma’nolarning zidligi bo`lsa, ikkinchi tomondan, sodda gaplar qurilishiga xos sistema – tizim sabab bo`lgan. Sodda gaplar o`rtasidagi o`ziga xos sistema bog‘li oborotlar – transformalarni keltirib chiqargan bo`lsa, semantik kontrast, zidlik dastlab yuklamalar xarakterida bo`lgan bog‘lovchi va bog‘lovchi vositalarni shakllantirgan. Tobelanishning bu ikki usuli (transformatsiya va bog‘lovchilar) ning doimo bir-biriga zid kelishi ularning bog‘lovchilar va bog‘li transformalar hamda bog‘lovchi vazifasidagi yuklamalar va bog‘li transformalar sifatida birikishiga sabab bo`lgan. Shunday qilib, turkiy tillarda tobelanishning bog‘lovchilar vositasidagi usuli bog‘li transformalar bilan birga taraqqiy etgan. Turkiy tillarda ergash gapli qo`shma gaplar ma’lum miqdordagi bog‘lovchi va bog‘lovchi vositalariga ega. Bulardan ayrimlari quyidagilar: Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|