Turkiy xalqlar tarixini o`rganishda xitoy manbalarining o`rni

I BOB. TURKIY XALQLAR TARIXI, MADANIYATI, SIYOSATI VA IQTISODIYOTI
1.1 O‘zbek xalqi etnik tarixini o‘rganishda xitoy manbalarining ahamiyati
O’zbek xalqining kelib chiqishi (etnogenezi)ni o’rganish masalasi ko’pdan beri olimlar e’tiborini jalb qilib kelmoqda va bu orada ancha ishlar ham qilindi. Ammo ushbu masalani mukammal holda yechish nihoyatda murakkab bo’lmoqda. Bizning fikrimizcha, buning sababi, quyidagilardan iborat.
1) Hozirgi o’zbek xalqi ko’p komponentli bo’lib, uning aksariyat qismi turkiy qabilalar va avlodlardan tashkil topgan. Buning isbotini o’zbeklarning «92 urug’» tarkibiga nazar tashlaganimizda ham sezib olamiz. Turkiy qabilalar esa, nihoyatda ko’p nufuzli bo’lib, ular sharqda Koreya chegaralaridan boshlab g’arbda Qora dengiz qirg’oqlarigacha, shimolda sovuq joylardan boshlab janubda Kavkaz, Eron tepaligi, janubiy Afg’oniston va Himolaygacha bo’lgan ulkan hududda hayot kechirgan. Ular hayotida ko’p marta birlashish va parchalanish yuz berganligi va goh u, goh bu qabilarning kuchayishi natijasida turkiy qabilalar orasida joydan-joyga ko’chish, o’zga avlodlar bilan aralashish, avlodlar va qabilalar birlashish yoki, aksincha, bo’linib ketish holatlari ko’p kuzatilgan.
2) Hozirgi o’zbeklarning asosiy qismi O’zbekistonda yashasa ham o’zbek xalqining shakllanish jarayoni faqatgina respublikamiz hududi bilan cheklanmagan.
3) Ma’lumki, O’zbekiston hududi ming yillar davomida Buyuk ipak yo’li deb atalmish savdo yo’lining chorrahasi hisoblanib kelgan. Shu bois ushbu hudud nafaqat diplomatik, savdo va madaniy aloqalar, balki etnik aloqalar chorrahasi sifatida ham xizmat qilgan. Tarixda bunga misollar ko’p topiladi.
4) O’zbekiston hududida yozuv ko’p marta o’zgargan. Qolaversa, hozirgi davrgacha saqlanib kelgan mahalliy yozma manbalarning eng kadimgisi IX–asrga taaluqlidir. Undan oldingilar saqlanmagan, har holda topilgani ham ayrim so’z va yuluq iboralardan nariga bormaydi. Xalqimizning qadimgi zamon tarixiga oid ayrim ma’lumotlar eron, yunon, arman va xitoy manbalarida saklanib kolgan.
Shuning uchun o’zbek xalqining etnik tarixini atroflicha va batafsil tiklash arxeologik qazilmalar natijalariga bog’liq bo’libgina qolmay, balki turli davrlar va tillarda yozilgan manbalarni o’rganishni hamda chuqur va keng doirali ilmiy tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi. Bu dolzarb va murakkab vazifani amalga oshirishda xitoy yozma manbalari benihoya ahamiyatlidir. Ayniqsa, o’rta asrlar va undan avvalgi davrlardagi ajdodlarimizga aloqador ma’lumotlar qadimgi xitoy manbalarida ko’p uchraydi. Shunday ekan, xitoy manbalari xalqimizning etnik tarixini o’rganishda qanday masalalarga oydinlik kiritib berishi mumkin, degan savolning kelib chiqishi tabiiydir.
Bu masalada fikr yuritar ekanmiz, avvolo ta’kidlab o’tish lozimki, xitoylar ming yillar davomida o’zining shimoliy va g’arbiy tomonida yashagan xalqlar bilan jiddiy siyosiy va iqtisodiy aloqalar o’rnatgan va ular hududidan o’tgan savdo yo’llarini o’z nazorati ostiga olishga harakat qilgan. Buning uchun atrofdagi xalqlar hayotini, ular orasidagi munosabatlarni o’rganishga harakat qilgan. Bu harakat mazkur xalqlarga elchilar, sayyohlar va savdogarlar yuborish, kelgan elchilar va tijoratchilardan ma’lumot olish hisobiga amalga oshirilgan. Shuning uchun xitoy manbalarida savdo yo’llariga, atrofdagi mamlakatlarga va ulardagi shaharlarning mudofaa ahvoliga, davlatlararo munosabatlarga tegishli, qabilalar va ular orasidagi munosabatlarni aks ettiradigan ma’lumotlar ko’p uchraydi. Albatta, bizgacha saqlanib kelgan xitoy manbalarining aksariyat qismi rasmiy manbalar hisoblanadi. Shuning uchun ularda ayrim kamchiliklar yo’k emas. Shunga qaramasdan xitoy manbalaridagi amaliy ma’lumotlardan to’la foydalanish o’zbek xalqining etnik tarixi, ayniqsa ushbu tarixning kadimgi zamon davri va bu borada biz uchun jumboq bo’lib kelayotgan ayrim masalalarni aniqlash masalasi uchun axamiyatlidir.
Masalan, dunyo adabiyotida o’zbek xalqi turkiy xalqlarning bir qismi ekanligi e’tirof etiladi va bu haqda ko’p tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ammo turklar qachon paydo bo’lgan degan masala hanuzgacha munozarali bo’lib kelmoqda. «O’zbekiston tarixi» nomli jurnalning 2003 yil birinchi sonida va «O’zbekiston o’rta asrlarda: tarix va madaniyat» nomli to’plamda e’lon qilingan maqola[1] aynan shu masalada xitoy manbalari qanday ma’lumot beradi degan savolga javob berishga harakat qilindi. Tadqiqot natijasi ko’rsatishicha, turk atamasining xitoy manbalarida paydo bo’lganiga 3,5-4 ming yildan oshgan. Demak turk xalqi xitoylarga ma’lum bo’lishdan oldin mavjud bo’lgan va ular xitoylarning shimolii va g’arbiy tomonlarida yashagan.
Qadimiy turklar nomini xitoylar avvaliga tuyik, tuauk (hozirgi o’qilishda di, ti), keynchalik dili, tili, dingling, tele deb talaffuz etishgan. Ushbu xitoycha atamalar turk va turklar atamalarining xitoycha transkripsiyasidir. Shuning bilan birga xitoylar qadimda turklarni umumiy holda rung (jangchilar yoki odamlar), beyrung (shimollik jangchilar), rungdi (turk jangchilari), kuyrung (kun tomon, ya’ni sharq tomonli jangchilar) deb xam atashgan. Ushbu atamalar turklarga xitoylar tomonidan qo’yilgan nomlardir. Ularni turk so’zining transkripsiyasi emas, balki sinonimlari deb aytish mumkin. Xitoy manbalarida ko’p uchraydigan «Siyuy’ («G’arbiy mamlakatlar») topinimi aslida sirung (g’arbiy tomonli jangchilar yoki odamlar) so’zidan transformatsiya kilgan.
Tarixiy adayotlarimizda yukorida tilga olingan qadimiy turklar bilan Oltoyda paydo bo’lgan turk qabilasi o’rtasidagi munosabatlar ham noanik qolgan masalalar qatoriga kiradi. Bu masalaga oid xitoy manbalarini o’rganganimizda shunisi aniq bo’ldiki, qadimiy turklar tarkibida Ashina avlodi bo’lmish turk deb nomlangan qabila ham mavjud bo’lgan. Bu qabilani xitoylar avvaliga turuxe deb atashgan. Keyinchalik ushbu qabila ichki kurashlar natijasida vayronagarchilikka uchrab, Oltoyga qochib borgan va u yerda kuchayib, ulg’ayib, qaytadan tarixiy sahnaga kirib kelgan. Shunda xitoylar ushbu qabilani tukivet, hozirgi zamon talafuzida tujyue deb atashgan. Turuxe turk, tukivet, turk—ut (ut ko’plikni bildiruvchi ko’shimchadir), ya’ni turklar so’zining xitoycha transkiripsiyalaridir. Turk qabilasi kuchayib barcha qardosh qabilalarni birlashtirish asosida Turk hoqonligi tashkil topgandan so’ng tukivet, ya’ni turk—ut (tujyue) barcha turkiy qabilalarning umumiy nomiga aylandi.
Turk xoqonligining Sharqiy va G’arbiy turk xonliklariga bo’linib ketishi jarayonida va ular yemirilgan davrida turkiy qabilalarning joydan joyga ko’chish, parchalanish va ayrim qabilalarning birlashishi tufayli yangi qabilar ittifoqining yuzaga kelishi hamda shu asosda yangi etnonimlarning paydo bo’lishi kuzatilgan.
Masalan, xitoy manbalarining guvohligiga ko’ra, qadim zamonda mavjud bo’lgan sir va tordush (se va yanto) qabilalari birlashib ketishi asosida sirtordush deb nomlangan qabilalar ittifoki yuzaga kelgan. Turk xoqonligi parchalanganda ushbu ittifoq uyg’ur deb nomlangan katta nufuzli qabilalar ittifoqi tarkibiga kirib ketgan. VIII-IX asrlarda mazkur uyg’ur deb nomlangan ittifoq tarkibida 22 qabila mavjud bo’lganligi kuzatilgan. Bular uyg’ur, buku, xun, bayirg’u, tungro, tilong’ut, izgil, chigil, chibni, basmil, qarluq, adiz, sirtordush, baysar, yog’liqor, qutrig’ur, buqosqir, ovchag’, hozar — qasar, xo’g’ursu, yog’ma, oyavir kabilardan iborat bo’lgan[2]. Qorluqlar mo’lo’, toshli, chiz (chisi) kabi 3 qabiladan tashkil topganligini inobatga olganimizda uyg’ur deb nomlangan qabilalar soni 24 tadan iborat bo’ladi. Ayni zamonda xitoy manbalarida tilga olinadigan turkiy qabilalarning umumiy soni 58 dan iborat bo’lgan[3]. IX asrning o’rtalarida Uyg’ur xoqonligining yemirilishi natijasida uyg’ur deb nomlangan qabilalarning katta bir kismi Turkistonda tarqalgan. Bularning ko’pchiligi o’zbeklar tarkibida mavjuddir.
Keltirilgan 22 qabila ichidagi odiz qabilasi aslida Sirdaryoning Yassi deb nomlangan bir irmog’i bo’yida yashagan bo’lib, keyin shimolga ko’chib borgan.
Dunyo adabiyotida xunlar kimlar, ular turklar tarkibidagi bir qabilami yoki turklar xunlar tarkibida bo’lganmi degan masala munazarali bo’lib kelmoqda. Xitoy manbalari asosida olib borgan tadqiqotlarimiz shuni ko’rsatadiki, bundan 3 ming yil muqaddam mavjud bo’lgan qadimiy turklar tarkibida xun deb nomlangan qabila ham bo’lgan. Ushbu qabilaning nomini xitoylar yun, shyun, shyunyun, xun deb transkripsiya qilishgan. Miloddan avvalgi III asrda xun qabilasi kuchayib barcha turkiy qabilalarni birlashtirgandan so’ng ushbu atama ularning umumiy nomiga aylangan. Bu hol milodiy II asrgacha davom qilgan. Xitoylar yuzaga kelgan keng ma’nodagi xun so’zini shyunnu deb transkripsiyalashtirishgan va shuning bilan xun deb atalgan bir qabila nomi bilan qabilalar ittifoqi nomini bir-biridan ajratgan. Xun imperiyasi yemirilgandan so’ng xunlar tarkibidagi qabilalarining aksariyat qismi o’z nomlarini qo’llay boshlagan.
Xitoy olimlarining tadqiqotlarida ko’rsatilishicha miloddan avvalgi III asrda xunlar hayotida dehqonchilik, xunarmandchilik chorvachilik bilan birga rivojlangan. Ko’p tarixiy asarlarda xunlar chorvachi xalq bo’lgan, degan fikr o’rnashib qolgan.
Xitoy manbalarida Xun imperiyasi yemirilgandan so’ng mavjud bo’lgan qabilalar va ularning joylashishi haqida ham ma’lumotlar mavjud. Masalan, Bey shi (Shimoliy sulolalar tarixi), Suy shu (Suy sulolasi tarixi) kabi manbalarda zikr etilishicha, milodiy III-V asrlarda g’arbda Qora dengiz bo’ylaridan sharqda Manchjuriyagacha bo’lgan hududda 44 turkiy qabila yashagan bo’lib, ular quyidagilardan iborat bo’lgan: buku (bug’u, buqu), tungro, uyg’ur, (uyxo’r), boyirg’u, bo’rkli, michin, (munchin, mchin), turog’ur (turoxo’r), hun, xog’ursu (xo’, sir), izgil, chibni (chevik, jabirqo), bo’rji, oziy, sig’nok, noq (ba’zilar supu bilan noxeni qo’shib sig’yonoq deb ataydilar), o’g’uz, qirg’iz, irtish, unig’ur (uryangxay), sirtordush, dler (jaruq), zabander (zabinder), turgesh (dachi), odiz, xozor, bulg’or, pecheneg, (bachaneg), to’g’oy (to’rg’oy, qo’g’oy), qipchoq (bosmil), bo’rtos, svor (sibir), yemak (yemok), got (goch), sarig’ur (sarougur), saksin (soksin), mokshos (moksho’s), cherkes, ongor (ong’or), qutrig’ur (qutrigur), olan (olan, oyrun), boshqird, voxun, ovorhun (ovorhun), tuvo (tubo)[4].
Xitoy manbalarida ushbu qabilalarning joylashgan hududlari ham ko’rsatilgan[5].
«Tang shu» (Tang sulolasi tarixi) ning 144-bobida keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, 612626 yillarda turklar o’zining oldingi qudratini yo’qotib, bir necha guruhlarga bo’linib ketgan. Bulardan sirtordush (seyan’to), chibni (chibi), uyg’ur (veyxe), tuva (dubu), quvurqon (guligan), tilang’ut (dulange), buku (pugu), bayirg’u (boyegu), tungro (tunglo), hun (hun), izgil (sije), xosheut (xushe), chigil (shije), adiz (ode), bo’lsar (baysi) kabi qabilalar g’arbdan Mo’g’ilistondagi cho’lning shimoliga ko’chib borganligi ko’rsatiladi. Ushbu ma’lumotdan ma’lum bo’ladiki, VII asrda turk qabilalari hayotida katta ko’chish va qaytadan guruxlarga ajralish yuz bergan.
O’zbeklar tarkibida qangli (kangli) deb nomlangan avlod borligini 92 o’zbek urug’lari qatoridan topishimiz mumkin. Xitoy manbalari ushbu avlodning tarixiga, ayniqsa uning kelib chiqishiga oid qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Binobarin, qang’li (aravaliklar) xitoy manbalarida gaoche (baland aravalilar ma’nosini anglatadi) deb nomlanadi.
Xitoy manbalarida ko’rsatilishicha, gaoche 18 qabiladan iborat bo’lgan. Bularning bir qismi chifuli (chipuli), tulu (tur), ijan (iljon, ilxon), dalyan (tarlan), kuxe (qug’a), dobugan (tarboqon, davgon), olun (oyrun), moyun (muyen, bayen), sifen (irkin), fufulo (bo’rklik), chiyun (qiyun, kiyen, kiyu) va yushupi (yusib, yushib) kabi 12 qabiladan tashkil topgan[6]. Gaochelarning ikkinchi bir qismi turk (tiuk, di), uyg’ur, xo’g’ursu, chibni, qirg’iz va iltekin (ichijin) kabi 6 qabiladan iborat bo’lgan[7]. Shundan ma’lumki, qang’li atamasi katta bir gurux qabilalarning umumiy nomi. Uni bir urug’ yoki qabila deb bo’lmaydi.
O’zbeklar tarkibidagi bir qator avlodlarni XIII asrlardagi mo’g’ullar (rus adabiyotida mongol, xitoy manbalarida mengu) tarkibida uchratamiz. 92 o’zbek urug’lari orasida jaloir, nayman, kirait, totor va boshqalar kabi avlodlar ana shular jumlasidandir. Sababki, Mongol (Mo’g’ul) deb nomlangan etnos ko’p kompanentli bo’lib, uning aksariyat kismi Oltoy, hozirgi Mongoliya va ichki Mongoliya hududlarida qadimdan yashab kelgan turkiy qabilalar va qabilalar ittifoqlaridan tashkil topgan. Aynan shunday ma’lumot buyuk tarixchi Rashid ad — Dinning «Jomiy at-tavarix» nomli asarida ham uchraydi[8]. Binobarin, olim asarining ikkinchi bobi «Ayni zamonda mo’g’ul deb ataladigan turk qabilalari haqida» deb nomlangan[9]. Bundan tashqari Mongol imperiyasi davrida va ushbu imperiya yemirilgandan so’ng Markaziy Osiyoda katta migratsion jarayon yuz bergan. Shunda ayrim avlodlar Mongoliya hududini tark etib Turkistonga ko’chib kelgan. Keyinchalik ular ushbu mintaqadagi xalqlar, jumladan o’zbek xalqi tarkibiga kirib ketgan.
Yuqorida tilga olingan xabarlar xitoy manbalarida keltiriladigan ma’lumotlarning ayrim bir qismidir. Shunday bo’lsa ham ular o’zbek etnosining shakllanishini o’rganishda xitoy manbalarining ahamiyati naqadar muhim ekanligini anglatadi. Ushbu manbalardagi ma’lumotlar chuqur va atrofli o’rganilsa xalqimizning kelib chiqishi tarixiga oid ko’p noma’lum va kam ma’lum bo’lgan masalalarga aniqlik kiritish mumkin bo’ladi.