TÜrkməN ŞEİRİ antologiyasi (XVII – XIX əsrləR) Bakı – 2011

DÖVLƏTMƏMMƏD BALQIZIL

(1854 – 1912)
Türkmən ədəbiyyatı tarixində iki Seydinin başına gələn bir-birinə qarışdırma olayı Dövlətməmməd Balqızıldan da yan keçməmiş, onun şeirləri səhvən Dövlətməmməd Azadinin adı­na çıxılmış­dır. A.N.Samoyloviç 1930-cü ildə işə qarışana qədər Balqızıl kölgədə qalmışdır.

Türkmənlərin yomud boyunun qızıl tayfasına mənsub olan Dövlətməm­məd 1854-cü ildə Əsənqulu bölgəsində dünya­ya gəlmişdir. Yomudlarda «ballı» sözü qardaş deməkdir. Şair öz təxəllüsünü bu sözlə tayfasının adının birləşməsindən almış­dır. Bə­zi şeirlərində təxəllüsü ilə birlikdə adını da göstərmişdir.

Balqızıl 1912-ci ildə Əsənqulunun Qurbansaz kəndində vəfat etmişdir. Yaxın bir keçmişdə yaşamasına baxmayaraq bi­zə şairin vur-tut otuza qədər şeiri gəlib çatmışdır. Bunun əsas səbəbi o dövrdə baş verən dağıdıcı savaşlar, yağmalama, talan etmə olaylarıdır. Ona görə də onun ədəbi irsinin çox böyük bir qismi itib-batmışdır.

Dövlətməmməd Balqızılın yaradıcılığında lirika mühüm yer tutur. Şair türkmən qızlarının misilsiz gözəlliyini, ismətini, saflığını parlaq boyalarla təsvir etmişdir. Onun bəzi əsərləri isə sosial məsələlərə, kasıbların acınacaqlı halına, varlıların aman­sız­lığına, zəmanənin qəddar­­lığına həsr olunmuş şeirləri də var.

Balqızılın türkmən ədəbiyyatı qarşısındakı əsas xidməti dilinin canlı xalq dilinə yaxın olmasıdır. O, Məxdumquludan sonra ən xəlqi şairlərdən biri sayılır.

XIX əsr türkmən ədəbiyyatının son azman şairi Dövlət­məmməd Balqızılın yaradıcılığı ilə klassik dövr başa çat­ır.

KÖNLÜM SƏNİ
Qərib könlüm, məlul olma,

Şad edərəm, könlüm səni.

Məlul namərdin işidir,

Xoş edərəm, könlüm səni.

Aşiq isən, söylə cavab,

Mehrin yoxdur, halım xarab,

Altın kasa, gülgün şərab,

Nuş edərəm, könlüm səni.

Qarışma rəzil, rüsvaya,

Bulaşma sən bivəfaya,

Dünyadakı dilrübaya

Baş edərəm, könlüm səni.

Dövlətməmməd, könül xoşum,

Yara qurban olsun başım,

Axsa giryan gözdə yaşım,

Bəxş edərəm, könlüm səni.

ARANIZDA
Qara gözlü, qaşı kaman,

Əzizim yox aranızda.

Mələksima, sahibcamal,

Əzizim yox aranızda.

Qızlar yığnaqda cəm olub,

Giryan ağlaram, qəm olub,

Sevdiciyim harda qalıb,

Əzizim yox aranızda.

Siz bir maral, o bir sona,

Bənzəyərmi başqasına,

Salamımı deyin ona,

Əzizim yox aranızda.

Yar-yar deyib ötən dillər,

Yar bağında qönçə güllər,

Qəddi şümşad, incə bellər,

Əzizim yox aranızda.

Dövlətməmməd yara bəndə,

Cəfasın çəkdim hər gündə,

Xəbər üçün gəldim mən də,

Əzizim yox aranızda.

GƏLİN
Ağ üzünə çəkib pərdə,

Yaxma şirin canı, gəlin,

Gül istəsən, gül verərəm,

Qurban beşi-onu, gəlin.

Adının bir hərfi be-dir,

Önü əlif, sonu te-dir,

Bu süfrəyə bir mey gətir,

Geyib yaşıl donu, gəlin.

Siyah zülfün töküb üzə,

Görüb aşiq olduq sizə,

Can gözüylə bir bax bizə,

Gəlinlər sultanı, gəlin.

Sanki görkün Şahigülzar,

Üzünə aləm intizar,

Hüsni-ruyin Bilqeyscə var,

Gəlinlərin xanı, gəlin.

Dövlətməmməd aşiq gülə,

Məqsədin Allahdan dilə,

Ağ qolun boynuma dola,

Ötdü beş gün fani, gəlin.

YAŞ GƏTİRDİM
Ey yaranlar, müsəlmanlar,

On dörd-ob beş yaş ötürdüm,

Məclis ilə mərəkədə

Yaş üstünə yaş gətirdim.

Dünya kimə verdi vəfa,

Bir dəm kədər, bir dəm səfa,

Dütar çalınca hər dəfə

Ağıl-huşumu itirdim.

Heyif, zehnim avam oldu,

Avamlıqla davam oldu,

Ötən günə salam oldu,

Gözlərimə yaş gətirdim.

Ey yalançı fani, sənin...

Sən hamıya oldun qənim,

Hanı siyah zülfüm mənim?

Düşündüm, durdum-oturdum.

Gəzərdim yarın bağında,

Bülbül kimi budağında,

Ötərək səhər çağında

Gülü bülbülə yetirdim.

Deyər Dövlətməmməd dəli,

Azdırar dünyanın malı,

Dünya bir mehman misalı,

Bilmədim, nə iş bitirdim.

LÜĞƏTÇƏ
A
Abdal – dərviş, qələndər; Allah bəndəsi.

Abnus – qara rəngli bir ağacın adı. Bu ağac yandıqda xoş iy verir.

Abtər – gözü yaşlı, nəmli.

Adəm –yoxluq, yox olma; Adəm peyğəmbər.

Afaq – dünya, aləm, cahan; üfüq.

Afəriniş – yaradılış, yaratma, varlıq, dünya.

Aftab (afitab) – günəş. Afitabi-aləm ara – aləmi bəzəyən günəş; Mə­həmməd peyğəmbərin epiteti.

Ağaz – başlanğıc, ön. Ağaz eyləmək, qılmaq – başlamaq.

Ahənrüba – maqnit; özünə cəzb edən.

Ahi-dil – ürək naləsi, qəlb ağrısı.

Altın qabaq – qədim bir oyun. Toyda və bayramlarda mey­dan­ça­nın ortasına uzun bir ağac basdırılır, onun başına qızıl bi­lər­zik və ya üzük bərkidilirdi. İgidlər at çapa-çapa gələrək əvvəlcədən müəyyən edilən məsafədən ona ox atır­dılar. Kimin oxu halqanın (üzüyün) or­tasından keçsə, həmin bilərziyi, yaxud üzüyü nəmər olaraq alırdı.

An – o. An su – o tərəf.

Aram – dinc, rahat, arxayın.

Aramgah – dincəlmə yeri; düşərgə; məzar, qəbristan.

Ariz – üz, yanaq; ərizə verən, şikayətçi.

Asa – rahat, dinc; bənzər, oxşar.

Asib – bəla, müsibət, ziyan, zəlil; məşəqqət, külfət, xorluk.

Astan(a) – işıq, dərgah, qapının önü, girəlgə; şah guşəsi.

Asi – üsyan edən, üsyankar; tabe olmayan, boyun əyməyən.

Aşüftə – özünü itirmiş, həyəcanlı; qarışıq; dəlicəsinə vurğun, aşiq.

Aşub – qovğa, gurultu, çaxnaşma; fitnə.

Avam – qara kütlə, cahil, savadsız.

Avazə – şan, şöhrət; şayiə; mahnı.

Ayaq – piyalə, kasa, qədəh, içki içilən cam.

B

Ba – ilə.

Ba xud – özü ilə, öz yanı ilə.

Bad – yel, hava, külək. Badi-xəzan – xəzan yeli, soyuq payız yeli, badi-səba – sərin səhər yeli.

Bal – qanad.

Baliğ – yetişən, yetkinlik yaşına çatan; layiq, münasib.

Barlas – türk boylarından biri.

Baş – baş, kəllə; yara.

Beyt – ev, yer. Beytül-əqsa – ən uzaq ev (Qüdsdəki məşhur cami, Məkkədən uzaqda yerləşdiyi üçün belə adlanmışdır). Beytül-mü­qəd­dəs–Qüds, Yerusəlim. Beytül-hərəm–müqəddəs ev, yer, Məkkə. Bey­tullah – Allahın evi, Kəbə.

Bəççə/beççə/beçə – çaga, uşaq, bala, oğlan.

Bəhr – dəniz, ümman. Bəhrü bərr – dəniz və quru yer.

Bərdar – dardan asılmış.

Bərhəqq – doğru, həqiqət, gerçək.

Bərhəm – dağınıq, qarışıq, pozulmuş.

Bərcəstə – məşhur, görkəmli, ali dərəcəli.

Bərkamal – bütünlüklə, nöqsansız, qüsursuz.

Bərna – cavan, gənc, igid.

Bərq – ildırım, parıltı.

Bərr – quru, yer.

Bəsi – çox, kifayət qədər.

Bəstər – döşək, yorğan-döşək.

Bəşir – müjdəçi, muştuluq gətirən.

Bədxu – pisxasiyyət.

Bəzm – toy, məclis, keyfi-səfa. Bəzmara – toy-məclisin bəzəyi.

Biəba – laqeyd, cəsur, qoçaq, qorxu bilməyən.

Biövni – yardımı ilə, köməyi ilə.

Bibax – bahadır, igid, qorxu bilməyən.

Biğəş – xalis, saf, təmiz, pak, qatışıqsız.

Biqiyas – misilsiz, tayı-bərabəri olmayan; çox, hədsiz çox.

Bixar – tikansız.

Bihədd – saysız, çox.

Bikəran – saysız, çox; sahilsiz.

Bilqeys – rəvayətə görə, Yəməndəki Səba şəhərinin qadın şahı. Sü­leyman peyğəmbər ona aşiq olub evlənmişdir.

Bim – qorxu, vahimə, xof.

Bimar – naxoş, sayru, xəstə.

Bina – göz, görmə, qəlb gözü açıq; ayıq-sayıq; bina.

Binagah – qəfil, qəflətən, birdən.

Binəva – biçarə, fağır, qərib.

Birivar – Allah.

Biriya – riyasız, üz görməyən, doğruçul.

Bistam – şəhər adı.

Biyaban – çöl, səhra, susuz yer.

Bivüzu – dəstəmazsız, abdəstsiz.

Budü nəbud – olmaq və olmamaq, varlıq və yoxluq.

Bukrat – Hippokrat (e.ə. 460-377); Loğman.

Bulğar – türk boylarından biri.

Bünyad – dib, özül, kök, təməl.

Büryan – bişirmə, qovrulan.

C

Ca(y)– yer, məkan.

Cabbar – Allah, tanrı, xuda.

Caddə – geniş yol, prospekt.

Cah – mərdəbə, dərəcə.

Cahan – dünya, aləm.

Cahangir – dünyanı alan.

Camə – əyin-baş, geyim, üst-baş.

Canfəza – cana can qatan, ləzzət verən, ruhunu coşduran.

Cəfər-Təyyar – həzrət Əlinin qardaşı. 627-ci ildə bi­zans­lılarla sa­vaş­da şəhid olmuşdur. Vuruşmada iki əli çapılıb üzülsə də, bayrağı yı­xılmağa qoymadığı üçün ona «təyyar zülcinaheyn» (iki qa­na­dıyla uçan) ləqəbi verlimişdir.

Car(i) – elan etmək, car çəkmək.

Cavidan – həmişəlik, əbədi.

Cazim – qəti, kəskin qərar.

Cəbrayıl – Allah kəlamını Məhəmməd peyğəmbərə yetirən mələk.

Cəla – şölə, nur, parlaklıq; görk, görmək.

Cəla – yurdu tərk etmək, vətəndən ayrı düşmək, köçüb getmək.

Cəmşid – İran şahı, Təhmurəsin oğlu. Əsatirə görə, bir camı var­mış, onun içində dünyanin hər yeri görünürmüş.

Cənnət – behişt, uçmaq. Cənnətil-məva – cənnət evi, asudə cənnət.

Cəfaeyn – cəbr-cəfa etməyi özünə peşə edən.

Cərahət – yara.

Cəridə – yalnız; nizə; dəftər; qəzet.

Cəzbə – həvəs, özünə çəkmə, cazibə.

Cərcis – Müqəddəs Georgi, dini rəvayətə görə, kəramətli peyğəm­bərlərdən biri olmuş, düşmənləri onu yüz para edib öldürsələr də o hər dəfə dirilirmiş. Məzarı Azərbaycandadır.

Cında – cır-cındır, dərvişlərin geyimi.

Cöv – arpa.

Cuşü xüruş – coşma, qaynama, canlanma.

Çuçi – Çingiz xanın oğlu.

Cünun – dəlilik, divanəlik.

Cuybar – axar su, arx.

Cüz(v) – bölüm, hissə; az, azacıq.

Cünab getmək – yüyürmək, uğramaq, yola düşmək.

Cüstəcu etmək – gözləmək.

Ç

Çah – quyu.

Çahar (çar) – dörd.

Çakər – xidmətçi; şagird.

Çaki-giriban – yaxa yırtmaq, yaxa yırtıb ağlamaq.

Çarlatmaq – çağırmaq, çağırtdırmaq.

Çəlipa – dörd qat hörük. Zülfi-çəlipa – dörd hörük saç.

Çəndan – çox, güclü, artıq.

Çərik –qoşun, ləşkər, ordu.

Çün – səbəbilə, üçün.

D

Dad – ədalət.

Dadxah – ədalət istəyən, haqqını arayan.

Dağal – qəlp; cığal; hiylə, məkr.

Dam – duzaq, tələ.

Damad – kürəkən.

Damağ (dimağ) – beiyn, ilik, burun.

Damən – ətək.

Daniş – elm, ağıl.

Dar – ev, yer. Darül-fəna – yoxluq evi, bu dünya, fani dünya.

Dara – Kəyan şahı Darabın oğlu, 12 yaşında şah olmuşdur.

Dariğ – heyf, vah.

Daşbağa – tısbağa.

Davər – hakim, qazı; şah; Allah, tanrı, xuda.

Davud – yəhudi padşahı və peyğəmbəri, Süleyman peyğəmbərin atasıdır. E.ə. 1033-962-cı illərdə yaşamışdır. Gəncliyində çobanlıq etmişdir. Boyca kiçik, lakin çox qüvvətli olmuşdur. On beş yaşında ikən zalım padşah Cəlludu öldür­mək şərtilə Təllud şahın qızına ev­lənmişdir. Beytül-müqəddəsi kənan­lılardan (fələstinlilərdən) alaraq paytaxt etmiş və ona Urşalim (Ye­rusəlim) adını vermişdir. Qırx ilə ya­xın padşah və peyğəmbər olmuş­dur. Çox gözəl səsi varmış.

Dey– kimi, təki, tək.

Deyr – bütxana, məbəd; meyxana; dünya, aləm.

Dəbistan – məktəb.

Dəkən – Hindistanda bir yer adı.

Dəmsaz – yaxın dost.

Dəniz – bu söz Əndəlibdə çay mənasında işlənir.

Dər an – bir dəmdə, dərhal.

Dərgah – qapı, işıq; qəbul edilən yer.

Dərməndə – aciz, haldan düşən.

Dəstgir olmaq – dəstəkləmək, yardım, kömək etmək.

Dəşt – çöl, səhra; geniş meydan.

Dəhr – dünya, aləm, cahan.

Didə – göz. Didə pürnəm – gözü yaşla dolu.

Dil – ürək, qəlb.

Diləfkar – ürəyi yaralı.

Dilxah – sirdaş, könüldaş.

Dilxəstə – ürəyi yaralı.

Dilkəş – özünə çəkən, könül cəlb edən.

Dilnəvaz – ürək açan, xoşagələn; sevgili.

Dilrüba – gözəl, könül alan; sevgili.

Divanəvar –dəli kimi, dəlicəsinə.

Doxtər – qız.

Dur – uzaq, uzaqlıq.

Dustan – dostlar.

Dürrac – turac.

Dürud – salam, salam vermə.

Dürc – sandıqca, qutu, mücrü; məc. sevgilinin ağzı.

Düruğ – yalan, qəlp, saxta, aldatma.

E

Elkən – pəltək.

Eyş – yaşayış, həyat, şadlıq, kef, nəşə.

Ey yuhənnas – ey insanlar, ey camaat.

Ecaz– möcizə, kəramət.

Ə

Ədn – cənnət, behişt; Yəməndə bir şəhərin adı.

Əbr – bulud, duman. Əbri-neysan – yaz buludu, yaz yağışı.

Əbru – qaş.

Əda – tərz; işvə, naz; davranış; həlak etmə, fəda olma; ödəmə; bə­yan; kömək, yardım; yerinə yetirmə.

Ədu – düşmən, yağı.

Əlam – elmli, çox bilən; Allah, tanrı, xuda.

Əhəd – bir, tək, vahid; Allahın adlarından biri.

Əhbab– (təki: həbib) dostlar, sirdaşlar, yaxınlar; sevimli, istəkli.

Əhməd-muxtar – Məhəmməd peyğəmbərin bir adı.

Əhmər – qızılı, qırmızı, al.

Əhməd – Məhəmməd peyğəmbərin bir adı.

Əhzan–(təki: hüzn) qayğı, qəm, kədər. Beytül-əhzan – qəm evi; Yusifdən ayrı düşəndən sonra Yaqubun çəkilib oturdğu külbə.

Əhzər – yaşıl, göy (bitki barədə); göy, mavi.

Əcəm – ərəb olmayanlar; iranlılar.

Əli – Əli ibn Əbutalib (600-661). Məhəmməd peyğəmbərin əmisi oğ­lu və kürəkəni, dörd səhabədən biri. Peyğəmbərdən sonra dördün­cü xəlifə (656-661). Şahimərdan (mərdlərin şahı), Əsədulla (Allahın şiri), Mürtəza (razı olunan), Səftər (səfpozan) kimi ləqəbləri var.

Əfğal – niyyət.

Əfkar – fikir, qayğı.

Əlan – indi, bu anda.

Ələm –əzab, qayğı, kədər, qəm, qüssə.

Əlfaz (ləfz) –söz demə, danışma. Ləfzi şəkər–şirin sözlü.

Əndəlib asa – Əndəlibə bənzər, bülbül kimi.

Ərbədə – dava, qalmaqal, mərəkə, gurultu.

Ərş – asiman, göy, asimanın ən uca yeri, yuxarı qatı; ucalıq, bö­yük­­­lük; təxt. Ərşi-əzəm – böyük ərş.

Ərz – yer, torpaq; ölkə, diyar.

Ərzurum – Kiçik Asiyada bir şəhər.

Əsvəd – qara, qara rəng.

Əltaf – lütf sözünün cəmi, rəhimlilik, mehribanlıq.

Əmri-məhal – mümkün olmayan iş.

Ənbiya – nəbilər, peyğəmbərlər.

Ənbuh – çox, saysız-hesabsız.

Əndək – az, azacıq,

Ənduh – qəm-qüssə.

Ənfas – nəfəs, dəm.

Əngiz – cazibə, özünə çəkmə; -lı, -li, -lu, -lü.

Əncüm – ulduzlar.

Əncümən – məclis, yığınaq, yığıncaq.

Ərk – qala, köşk, qəsr, qalanın içi.

Əsb – at, madyan, ayğır.

Əsədulla –Əlinin ləqəbi; Allahın şiri deməkdir.

Əsər –üz, nişan, əlamət, təsvir; əsər, kitab, yazılı abidə.

Əshab(ə) – səhabələr, Məhəmməd peyğəmbərin yaranları.

Əsrar – sirr, gizlin.

Əsru – çox.

Əsrükginə – sərxoş, kefi kök.

Əşbəh – bənzər, oxşar.

Əşk – göz yaşı. Əşki-qəltan – gözdən axan damla.

Əşkani – İranda pişdadilərdən və kəyanilərdən sonra hökm sürmüş üçüncü sülalə. Bunlar fars deyil, parfiyalı saka tayfasına mənsubdur.

Əşrəf(i) – pul vahidi, qızıl pul.

Əyyub –Yaqubun nəslindən olan peyğəmbərlərdən biri.

Əz – -dan, -dən, çıxışlıq hal şəkilçisi; istək, həvəs, arzu.

Əz-ah – vah, heyf.

Əzdad – rəqiblər, düşmənlər, zidd olanlar.

Əhli-ginə – varlı, zəngin.

F

Fatihə – Qurani-Kərimin 1-ci surəsi; dua etmək.

Fatimə – Məhəmməd peyğəmbərin qızı, Əlinin əyalı.

Fəna – yox olma, ölmə.

Fəraq – həsrət, ayrılıq.

Fərar eyləmək – qaçmaq, qaçıb getmək.

Fərib – aldatma, hiylə.

Fərhad – Şirinə aşiq olan daş ustası.

Fərrux – şad, şadyana, bəxtiyar; mübärək.

Fərruh bal – qəlbi rahat, qəlbi şad, bəxtiyar.

Fərş – döşək.

Fərzanə – ağıllı, fəhmli, alim.

Fəta – igid, bahadır.

Fəttan – özünə çəkən; fitnəkar.

Fil-fövr – dərhal.

Filhal – o vaxt, o zaman, o anda.

Fiqh – şəriət elmi.

Firqətzədə – ayrılığa düçar olan.

Fitrət – təbiət, yaradılış, xasiyyət.

Föhş – söyüş, pis sözlər.

Füruğ – nur, şölə.

Füsun – əfsun, sehr, cadu.

G

Geysu – saç, zülf.

Gənc – xəzinə, var-dövlət.

Gərdun – fələk, çərxi-fələk, təqdir.

Gilan – İranda bir şəhər.

Giryan – ağlar, ağlayan.

Gövhərpaş – gövhər saçan, gövhər səpən.

Gur – qədim bir şəhər, bir vilayət adı.

Gülbün – qönçə; qızılgül kolu.

Gülcəbin – gülüzlü, gözəl.

Güli-bixar – tikansız gül, tikansız çiçək.

Gülrux – gül üzlü, gözəl.

Gümrah – yolunu azan.

Güvah – şahid.

H

Hadi – doğru yol göstərən.

Hafiz – saxlayan, qoruyan, hifz edən, Allah, tanrı, xuda.

Hatəm – Hatəm ibn Abdulla ibn Səəd, ərəblərin tay qəbiləsindən olan tarixi şəxsiyyət, səxavət simvolu, 605-ci ildə vəfat etmişdir.

Həbib – yaxın dost, yaxın adam. Həbibi-haqq – haqqın dostu, Al­la­­hın dostu. Məhəmməd peyğəmbərin ləqəbi.

Həddad – dəmirçi; qapıçı, gözətçi; zindanban, zindan keşikçisi.

Həcər – daş, bərk cisim. İbrahim peyğəmbərin ikinci əyalının adı.

Həft puşt – yeddi arxa.

Həftüm rəvaq – göyün yeddinci qatı.

Həmra – qızılı rəng.

Həmra(h) – yoldaş.

Həsən – Əlinin oğlu, Məhəmməd peyğəmbərin nəvəsi.

Həşəm – nökər, yasavul, xanın yaxın adamları.

Həşmət – heybət; böyüklük.

Hidayət – haq yoluna gətirmək, doğru yola salmaq.

Hindu – Hindistanın müsəlman olmayan sakini; buddist; qarayanız adam; xal.

Hisar – bərkitmə; hasar, qala.

Hövzi-Kövsər –cənnətdə axan Kövsər çeşməsinin hovuzu.

Hüseyn – Əlinin oğlu, Məhəmməd peyğəmbərin nəvəsi.

Hüveyda – aydın, açıq-aşkar.