URG`U YORDAMIDA MA’NO FARQLANISHI Fe’l so`z turkumida Ot so`z turkumida B o g`lar Bog`l a r K o` zlar Ko`zl a r G u llar Gull a r O lma Olm a Q a yish Qay i sh (taom nomi) T u gma Tugm a S u zma Suzm a Ot so`z turkumida Sifat so`z turkumida Akad e mik Akadem i k Bot a nik Botan i k Et i k E tik L i rik (lirik asar yozadigan shoir) Lir i k L o gik (mantiqshunos) Log i k (mantiqiy) Sin o ptik Sinopt i k Atl a s (geografik karta) A tlas (mato turi) Ravish so`z turkumida Sifat so`z turkumida H o zir Hoz i r Y a ngi Yang i
TURSUNOV JAVOHIRBEK Ot so`z tukumida Ot so`z turkumida Ch o ra (imkon) Chor a (idish) O rgan (davlat tashkiloti) Org a n (musiqa asbobi) Moda (odat) Moda (hayvonlarning urg`ochisi) S o ya (o`simlik turi) Soy a (ko`lanka) Ot so`z turkumida Ravish so`z turkumida Shaharch a (kichik shahar) Shah a rcha (shaharliklarga xos) Bog`ch a (bolalar bog`chasi) B o g`cha (bog` kabi kattalikda) Yigitch a Yig i tcha (yigit kabi) Chetdan o`zlashgan ayrim so`zlarda urg`uning o`rnini aniqlash usullari Urg`u olmagan bo`g`indagi
“o” unlisi
“a” ga
monand talaffuz qilinadi. Natijada, asliga muvofiq
talaffuz qilinuvchi unli tovushga urg`u tushgan
bo`ladi.
Mot o r (mator), font a n (fantan), rom a n (raman).. Urg`u olmagan bo`g`indagi
“e” unlisi
“i” ga
monand talaffuz qilinadi.
Telef o n (tilifon),telev i zor (tilivizir)... Urg`u olmagan bo`g`indagi
“o” unlisi
“i” ga
monand talaffuz qilinadi.
R e ktor (rektir), dir e ktor (direktir), tr a ktor (traktir), d o ktor (doktir)... Izoh : Ayrim hollarda (
“o” unlisi
“o`” unlisi kabi talaffuz qilinganda) chetdan o`zlashgan so`zlarda
yozilishi bilan talaffuz qilinishi farqlanuvchi bo`g`inlar urg`u olgan bo`ladi. Masalan, Vodor o d (vadaro`d), astron o miya (astrano`miya), audit o riya (audito`riya), sanat o riya (senato`riya)… Urg`u olmaydigan shakllar 1. Sof ko`makchilar. Bilan, uchun, sari, sayin, singari, kabi, tufayli, uzra, qadar, yanglig`, haqida. 2. Bir bo`g`inli so`zlar Bor, ber, kel, yer... 3. Qo`shimcha yuklamalar -mi, -chi, -a, -ya, -u, -yu, -da, -ku, -gina, -oq, -yoq, -dir, -ki. 4 Shaxs-son qo`shimchalari -man, -san, -dir, -miz, -siz. 5. Fe’lning bo`lishsizlik shaklini yasovchi qo`shimchalar -ma, -may, -mas, -masdan, -maslik. 6. Faol fe’l yasovchi ayrim qo`shimchalar -la, -lar. 7. Son turini hosil qiluivchi ayrim qo`shimchalar -ta, -tacha, -lab, larcha.
8. Ravish yasovchi ayrim qo`shimchalar -dek, -day, -cha. 9. Buyruq-istak maylini hosil qiluvchi qo`shimchalar -sin, -gin, -y(-ay), -ylik, (-aylik), -(i)ng, -(i)ngiz, -inglar, -sinlar 10. Familya hamda otasining ismini hosil qiluvchi qo`shimchalar -ov, -ova, -yev, -yeva, -ovich… 11. Fe’lning zamon qo`shimchalari -di, -gan, -yapti, -ar… 12. Gumon olmoshini hosil qiluvchi qo`shimcha -dir 13. Fe’lning shart mayli qo`shimchasi -sa. Izohlar : 1. Sof ko`makchilar bilan birga kelgan mustaqil so`zning oxirgi bo`g`ini urg`u oladi: Osm o n uzra. 2. Bir bo`g`inli so`zlar sof ko`makchilar bilan qo`llansa, urg`u oladi : Y e r uzra. 3. –gina qo`shimchasidan keyin qo`shimcha qo`llansa, urg`u oladi : Bola gina +m mening… 4. Qazilma, qurilma, qazilma, qo`llanma, qurama kabi so`zlarning oxirgi bo`g`ini urg`u oladi,
chunki ularning fe`l shakli yo`q, ular ot so`z turkumida.
TURSUNOV JAVOHIRBEK Shakldosh qo`shimchalar 1. -gina Erkalash-kichraytirish Erka gina qiz. (urg`uli) Ayiruv-chegaralov yuklamasi Zumrad gina kelmadi.(urg`usiz) 2. -lar Ko`plik shakli Bog`da gul lar ochildi. (urg`uli) Fe’l yasovchi Bu o`rik har yili qiyg`os gul lar di.(urg`usiz) 3. -miz Egalik qo`shimchasi Bizning talaba miz g`olib bo`ldi. (urg`uli) Shaxs-son qo`shimchasi Biz ADU talabalari miz. (urg`usiz) 4. -ma Sifat yasovchi Qaynat ma sho`rva. (urg`uli) Fe’lning bo`lishsizlik shakli qo`shimchasi Suvni ko`p qaynat ma. (urg`usiz) 5. -chi So`z yasovchi qo`shimcha Fermerga suv chi kerak. (urg`uli) So`roq yuklamasi Sen- chi , sen bormaysanmi?(urg`usiz) 6. -a So`z yasovchi qo`shimcha Tezlik bilan xonadagi o`quvchilarni san a . (urg`uli) So`roq yuklamasi Sen- a , sen Dubayga borib keldingmi? (urg`usiz) 7. -da O`rin-payt kelishigi Sumkam uy da qolibdi. (urg`uli) Kuchaytiruv-ta’kid yuklamasi Afsus, imtihondan o`ta olmabsan- da . (urg`usiz) 8. -oq So`z yasovchi qo`shimcha Dushmanlaring senga tuz oq qo`yishgan. (urg`uli) Kuchaytiruv-ta’kid yuklamasi Maktabdan kelib oq yonimga kel. (urg`usiz) 9. -siz Sifat yasovchi Suv siz cho`llar. (urg`uli) Shaxs-son qo`shimchasi Hayotimiz mazmuni siz siz . (urg`usiz) 10 -cha Erkalash-kichraytirish Kuchuk cha ning uyi bitdi. (urg`uli) Ravish yasovchi Erkakcha gapirdi. (urg`usiz) Quyidagi holatlarda urg`u oxirgi bo`ginga TUSHMAYDI 1. Ayrim olmoshlarda H a r kim, h a r nima, h a r narsa, h e ch kim, h e ch nima, h e ch narsa, k i mdir, b a ’zi, q a ysi, q a nday, h a mma, b a ri, b a rcha… 2. Ayrim bog`lovchilarda A mmo, l e kin, ch u nki, g a rchi, ag a rda, mab o do, bash a rti, y a ’ni… 3 Ayrim ravishlarda B a ’zan, t e zda, d o im, y a ngi, h o zir, a slo… 4 Ayrim modal so`zlarda Alb a tta, afs u ski, b a lki, z e ro, s o `zsiz, cham a si… 5 Ayrim so`z-yuklamalarda H a tto, z e ro, g o `yo… 6. Fe’lning II shaxs buyruq-istak shakllarida O` qi, g a pir, o` tir, t a shla, y a sha, i shla… 7. Qo`shma sonlarda O` n ikki, o` n to`qqiz, y i girma besh… 8. Qo’shma fe’llarda va ko`makchi fe’lli so`z qo’shilmalarida S o tib oldi, y o zib oldi, b e rib yubordi.. 9. Takroriy so`zlarda K a tta-katta, a sta-asta, y a m-yashil, q o p-qora, q i p-qizil. 10. Tarkibida sifatning darajasini ko`rsatuvchi so`zlar ishtirok etgan birliklarda N i mpushti, t i m qora, l a ng ochiq... 11. Ayrim o`zlashma so`zlarda Resp u blika, r u chka, gaz e ta, dir e ktor, f i zika, matem a tika, akad e miya Izoh: Juft so`zlarda urg`u 2-so`zning oxirgi bo`g`iniga tushadi. Masalan, kecha-kund u z, ota-on a , kiyim-kech a k…
TURSUNOV JAVOHIRBEK Gap urg‘usida asosiy vazifani so‘z bajarib, gapdagi so‘zlardan birining boshqa so‘zlarga nisbatan alohida
ta’kidlanib aytilishidir.
Gap urg‘usi yana
mantiqiy, ma’no, frazaviy, logik, ohang, intonatsion kabi nomlar bilan ham
ataladi. Gap urg‘usini olgan so‘z, odatda, kesimdan oldin joylashadi. Gap urg`usini ixtiyoriy ravishda ko`chirish
mumkin : 1. Biz kecha muzeyga bordik. (Biz bordik).
2. Biz kecha muzeyga bordik. (Kecha bordik).
3. Biz kecha muzeyga bordik. (Muzeyga bordik).
4. Biz kecha muzeyga bordik. (Bordik).
Ajratilgan bo`laklar har doim mantiqiy urg`u olgan bo`ladi: Men Azimova Shohista, bu yil albatta talaba bo`laman.