Tursunov javohirbek

Jarangsiz undoshlar ovoz mutlaqo qatnashmaydigan, faqat shovqindangina iborat bo‘lgan tovushlardir. 
JARANGLILAR 
b 
d 
g 
 j 
j 
(dj) 
v z 
g` y 
l 
m 
n 
r 
ng - 
- 
JARANGSIZLAR 
p 
 t 
k 
ch sh 
f 
s 
x 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
q 
h 
Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko`ra : 
Undosh tovushlar tarkibida 
shovqin miqdori ovozga nisbatan ko‘p bo‘lsa
 yoki ovoz mutlaqo qatnashmasa, 
bunday tovushlar shovqinlilar deb nomlanadi. Agar ovoz miqdori ustunlik qilsa, bunday tovushlar
sonor (ovozdor) dir. 
OVOZDORLAR (SONORLAR) 
l, m, n, ng, r 
1. Burun tovushlari 
m , n, ng
2. Yon tovushi 
l 
3. Titroq tovushi 
r 
SHOVQINLILAR 
Sonorlar (m, n, ng, l, r) dan boshqa barcha undoshlar 
Tarkibiga ko`ra : 
Fonemalar tarkib jihatdan ham ikki turga ajraladi : sof va qorishiq. O`zbek tilida bitta qorishiq fonema 
mavjud – ch. Uning qorishiq deyilishiga sabab – lotin tilidagi „c“ va o`zbek tilidagi „h“ harflarining 
birikuvidan hosil bo`lganligidir. 
SOF UNDOSHLAR
Qorishiq undosh (ch) dan tashqari barcha undoshlar 
QORISHIQ UNDOSH 
ch 
Undoshlar tasnifini ushbu jadval bo`yicha yodlash tavsiya qilinadi. 
Fonema 
Hosil bo`lish o`rniga 
ko`ra 
Hosil bo`lish usuliga 
ko`ra 
Tovush paychalarining 
ishtirokiga ko`ra 
Ovoz va shovqinning 
ishtirokiga ko`ra 
B b 
Lab-lab 
Portlovchi 
Jarangli 
Shovqinli 
D d 
Til oldi 
Portlovchi 
Jarangli 
Shovqinli 
F f
 
Lab-tish 
Sirg`aluvchi 
Jarangsiz 
Shovqinli 
G g 
Til orqa 
Portlovchi 
Jarangli 
Shovqinli 
H h 
Bo`g`iz undoshi 
Sirg`aluvchi 
Jarangsiz 
Shovqinli 
J j 
Til oldi 
Portlovchi 
Jarangli 
Shovqinli 
J (dj) 
Til oldi 
Sirg`aluvchi 
Jarangli 
Shovqinli 
K k 
Til orqa 
Portlovchi 
Jarangsiz 
Shovqinli 
L l 
Til oldi 
Sirg`aluvchi 
Jarangli 
Sonor 
M m 
Lab-lab 
Portlovchi 
Jarangli 
Sonor 
N n 
Til oldi 
Portlovchi 
Jarangli 
Sonor 
P p 
Lab-lab 
Portlovchi 
Jarangsiz 
Shovqinli 
Q q 
Chuqur til orqa 
Portlovchi 
Jarangsiz 
Shovqinli 
R r 
Til oldi 
Sirg`aluvchi 
Jarangli 
Sonor 
S s 
Til oldi 
Sirg`aluvchi 
Jarangsiz 
Shovqinli 
T t 
Til oldi 
Portlovchi 
Jarangsiz 
Shovqinli 
V v 
Lab-tish 
Sirg`aluvchi 
Jarangli 
Shovqinli 
X x 
Chuqur til orqa 
Sirg`aluvchi 
Jarangsiz 
Shovqinli 
Y y 
Til o`rta 
Sirg`aluvchi 
Jarangli 
Shovqinli 
Z z 
Til oldi 
Sirg`aluvchi 
Jarangli 
Shovqinli 
G` g` 
Chuqur til orqa 
Sirg`aluvchi 
Jarangli 
Shovqinli 
Sh sh 
Til oldi 
Sirg`aluvchi 
Jarangsiz 
Shovqinli 
Ch ch 
Til oldi 
Qorishiq-portlovchi
 
Jarangsiz 
Shovqinli 
Ng ng 
Til orqa 
Portlovchi 
Jarangli 
Sonor 

---

TURSUNOV JAVOHIRBEK 
QATOR VA QO`SH UNDOSHLAR
Nutqda har xil undosh tovushlarning qator
 
kelishi yoki birga bir xil undoshlarning qator qo’shaloq holda 
qo‘llanishi uchraydi. O‘zbek tilida so‘z tarkibida tovushlarning qo‘shaloq qo‘llanishi asosan o‘zlashma so‘zlar
ta’sirida paydo bo‘lgan hodisadir. Chunki o‘zbek tilidagi so‘zlar tarkibida tovushlar aksariyat hollarda
unli+undosh 
yoki aksincha 
undosh+unli 
tarzida joylashadi. Xususan, o‘zbek adabiy tilida undoshlarning 
qator hamda qo`shaloq holda kelishi, asosan, so‘z o‘zlashtirish orqali vujudga kelgan bo‘lib, quyidagicha 
kombinatsiyalarda uchratish mumkin. 
So`z boshida 
So`z o`rtasida 
So`z oxirida 
Ssuda 
Katta 
Kongress 
Traktor 
Do`stlik 
Qirq 
Qator undosh 
Qo`sh undosh 
Bir bo`g`in tarkibida yonma-yon kelgan har xil 
undoshlar. 
So`z tarkibida yonma-yon kelgan bir xil undoshlar. 
So‘z boshidagi qator undoshlar o‘rtasiga yoki oldiga 
bir qisqa unli qo‘shib talaffuz qilinsa ham, bu qisqa 
unli yozilmaydi.Masalan : stol (istol tarzida talaffuz 
qilinadi) 
Ikki, chaqqon kabi so‘zlarda qo‘sh undosh qismlari 
aniq talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. 
Go‘sht, do`st, barg kabi so‘z oxirida kelgan qo‘sh 
undoshlardan biri talaffuzda tushib qolsa ham, 
yozuvda ifodalanadi. 
Million, artilleriya kabi so‘zlarda kelgan qo‘sh 
undoshlar bir undoshdek talaffuz etiladi, lekin qo‘sh 
undosh bilan yoziladi. 
Paxta, nimcha, o'simlik so‘zlarida ham yonma-yon 
kelgan ikki undosh bor, lekin bu undoshlar bir 
bo‘g‘inda bo‘lmaganligi uchun qator kelgan 
undoshlar hisoblanmaydi. 
Gramm, metall kabi so‘zlar oxirida kelgan qo‘sh 
undosh- lardan biri talaffuzda tushirib qoldirilsa ham, 
yozuvda hamisha ifodalanadi. 
Gramm, metall, ball kabi so‘zlarga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qo‘shimchalar, egalik 
qo`shimchasi va boshqa qo`shimchalar qo‘shilganda, qo‘sh undoshning biri yozilmaydi.
Masalan, metall+lar = metallar, gramm+i = grami, ball +im = balim, metall + ing = metaling.
Ushbu holatlarda ham qo`sh undoshlik xususiyati saqlanadi. 
O`zbek alifbosida maxsus belgilar orqali berilmaydigan bitta undosh mavjud – ng. Ushbu harf birikmasi 
ba’zida bitta tovushni (ng), ba`zida esa ikkita tovushni (n,g) ifodalab kelishi mumkin.
Shunga ko`ra, “ng” harf birikmasi qatnashgan barcha so`zlar ham qator undoshli so`zlar hisoblanmaydi. 
Masalan, singil, dengiz, ko`ngil so`zlarida qator undosh mavjud emas. Shtanga, kongress, langar kabi 
so`zlarda esa qator undosh mavjud, chunki bu yerda n va g harflari alohida tovushlarni ifodalab kelgan.
Ng tovushini n va g tovushlaridan farqlash uchun quyidagi qoidaga amal qiling. 
Bir asos tarkibida yonma-yon va ikki unli o`rtasida kelgan n va g harflari sof o`zbekcha so`zlarda 
har doim „ng“ tovushini ifodalaydi. Bo`g`inga ajratilganda esa ikkinchi unli bilan birgalikda ajratiladi. 
Masalan, ko`/ngil, si/ngil, de/ngiz. Chetdan kirib kelgan so`zlarda n va g harflari alohida-alohida 
tovushlarni ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, kon/gress, lan/gar kabi.
 
 

Qo‘sh undoshlar, odatda, o‘zbek tilida so‘z o‘rtasida keladi: malla, shovvoz, tizza, do‘ppi kabi. 
Rus tili orqali o‘zlashgan so‘zlarda esa so‘z oxirida ham qo‘llanadi: gramm, metall, kilovatt kabi. 
Talaffuzda qo‘sh undoshlardan birini aytmaslik adabiy talaffuz maromiga ziddir, ayniqsa, o‘zbek tilida 
bu holat ma’no farqlashga ham xizmat qiladi: sodda – soda, modda – moda, billur – bilur (bilar ma’nosida) 
kabi. O‘zbek tilida qo‘sh undoshlar o‘zak oxiridagi undoshdan keyin shunday undosh bilan boshlanuvchi 
qo‘shimcha qo‘shish (eshit+tir, es+siz, gul+lar kabi), o‘zak oxiri va qo‘shimcha boshidagi tovushlarning

---

TURSUNOV JAVOHIRBEK 
o‘zgarishi (bir+ta–bitta, vatan+ni – vatanni, ek+gin – ekkin,chiq + guncha – chiqquncha kabi), sifatning 
kuchaytirma shakli yasalishi (oppoq, soppa-sog‘, chippa-chin kabi) bilan hosil bo‘ladi.