Tuzlarning olinishi va xossalari

Reja asosida dars bosqichlari
Vaqt
1.	Tashkiliy qism, sinfda psixologik iqlim yaratish	3’
2.	Reja asosida yangi darsning borishi: Shu jumladan	35’
	Tuzlarning olinishi	10’
	Tuzlarning kimyoviy xossalari	15’
	Tuzlarning fizikaviy xossalari	10’
3.	Darsning samarasi haqida o’quvchilar bilan suhbatlashish savol – javob qilib ko’rish	5’
4.	Uyga vazifa topshirish, hayrlashish	2’

1. 
   Tashkiliy qism:
   

∙ O’quvchilar davomati;
∙ O’quvchilarning darsga tayyorgarligi;
∙ O’quvchilarning darsliklari, o’quv qurollari bilan ta’minlanganligi.

2. 
   O’tilgan mavzuni so’rash:
   

• 
  Tuzlar deb nimaga aytiladi?
  
• 
  Tuzlarning toifalanishi ( rasm ko’rsatiladi).
  
• 
  O’rta va nordon tuzlar deb nimaga aytiladi?
  
• 
  Asosli tuzlar deb nimaga aytiladi?
  
• 
  Qo’sh va aralash tuzlar deb nimaga aytiladi?
  
• 
  Kompleks tuzlarga misollar keltiring.
  
• 
  Kristallogidratlarga misollar keltiring.
  

3. 
   Yangi mavzu reja asosida tashkil etiladi.
   

Tuzlarni quyidagicha reaksiyalar asosida olish mumkin:

1. 
   Asoslar va kislotalar o’rtasida boradigan reaksiyalar asosida olinadi ( rasm ko’rsatiladi):
   

2NaOH + H₂SO₄ = Na₂SO₄ + 2H₂O

2. 
   Asoslarning kislotali oksidlar bilan ta’sirlashuvidan:
   

Ca(OH)₂ + CO₂ = CaCO₃ + H₂O
Ushbu reaksiya ham amalda, ham slayd orqali ko’rsatiladi.

3. 
   Tuzlarning kislotalar bilan ta’sirlashuvidan:
   

1. 
   Na₂CO₃ + 2HCl = 2NaCl + H₂O + CO₂ ;
   
2. 
   BaCl₂ + H₂SO₄ = BaSO_{4 (oq)} + 2HCl;
   
3. 
   3AgNO₃ + H₃PO₄ = Ag₃PO_{4 (sariq)} + 3HNO₃.
   

4. 
   Tuzlarning tuzlar bilan ta’sirlashuvidan:
   

Pb(NO₃)₂ + Na₂S = PbS _(qora) + 2NaNO₃
Ushbu reaksiyalar ham amlda ko’rsatiladi.

5. 
   Kompleks tuzlarning olinishi:
   

4FeCl₃ + 3K₄[Fe(CN)₆] = Fe₄[Fe(CN)₆]₃ +12KCl
Tuzlarning kimyoviy xossalari:

1. 
   Tuzlarning metallar bilan o’zaro ta’siri:
   

CuSO₄ + Fe = FeSO₄ + Cu

2. 
   Tuzlarning ishqorlar bilan o’zaro ta’siri:
   

CuSO₄ + 2NaOH = Cu(OH)₂ + Na₂SO₄

3. 
   Tuzlarning kislotalar bilan o’zaro ta’siri:
   

2NaCl_(q) + H₂SO_4(kons.) = Na₂SO₄ + 2HCl

4. 
   Tuzlar o’zaro almashinish reaksiyasiga kirishadi:
   

CaCl₂ + K₂CO₃ = 2KCl + CaCO₃

5. 
   Tuzlarning parchalanishi:
   

1. 
   2KClO₃ > 2KCl + 3O₂
   
2. 
   2KMnO₄ > K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂
   
3. 
   Turli g’ovakli pishiriq ( bo’g’irsoq, keks) tayyorlashda ichimlik sodasining parchalanishidan foydalaniladi:
   

2NaHCO₃ > Na₂CO₃ + H₂O + CO₂

4. 
   Kumush bromid yorug’lik nuri ta’sirida parchalanadi, uning shu xossasidan foydalanib oq – qora fotografiyada ishlatiladi:
   

2AgBr > 2Ag +Br₂
III. Darsni mustahkamlash maqsadida o’quvchilarga mustaqil ish beriladi. Quyidagi reaksiyalarda ishtirok etgan moddalarni aniqlab, tenglamalarni tugallang:

1. 
   ZnO + 2HCl = … + …
   
2. 
   … + H₂SO₄ = … + H₂
   
3. 
   … + … = Ca₃(PO₄)₂ + 6H₂O
   
4. 
   CuSO₄ + … = FeSO₄ + …
   
5. 
   … 2CuO + H₂O + CO₂
   

IV. Darsni yakunlash:
- O’quvchilarning baholari e’lon qilinadi.
- Uyga vazifa topshiriladi.
a) Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshirishga imkon beradigan reaksiya tenglamalarini yozing:
Ca(OH)₂ Ca(H₂PO₄)₂ CaHPO₄ Ca₃(PO₄)₂

3. 
   “ Tuzlarning ishlatilishi” mavzusiga tayyorgarlik ko’rish.
   

Tuzlarni ko’p usullar yordamida olish mumkin.

1. 
   Metallarni metalmaslar bilan ta’sirlashuvidan:
   

Fe + S = FeS

2. 
   Metallarning kislota bilan ta’sirlashuvidan:
   

Zn + 2HCl = ZnCl₂ + H₂
3. Metallarning tuz bilan ta’sirlashuvidan:
Cu + Hg(NO₃)₂ =Cu(NO₃)₂ + Hg
4. Amfoter oksid hosil qiluvchi metalning ishqorlar bilan ta’sirlashuvidan:
Zn + 2NaOH= Na₂ZnO₂ +H₂
5. Asosli oksidlarning kislotalar bilan ta’sirlashuvidan:
CaO + 2HCl = CaCl₂ + H₂

6. Asosli oksidlarni kislotali oksidlar bilan ta’sirlashuvidan:

MgO + SiO₂ = MgSiO₃
7. Asoslarning kislotalar bilan ta’sirlashuvidan:
KOH +H₂SO₄ =K₂SO₄ +2H₂O; KOH +H₂SO₄ = KHSO₄ + H₂O
Bi(OH)₂ +HCl = Bi(OH)₂Cl +H₂O
8. Asoslarning kislotali oksidlar bilan ta’sirlashuvidan:
NaOH +CO₂ = NaHCO₃; 2NaOH + CO₂= Na₂CO₃ +H₂O
9. Ishqorlarning tuzlar bilan ta’sirlashuvidan:
CuCl₂ + NaOH = Cu(OH)Cl +NaCl; CuCl₂ +2NaOH = Na₂CO₃ +H₂O
10. Ishqorlarning tuzlar bilan ta’sirlashuvidan:
2NaOH + Cl₂ = NaCl + NaClO +H₂O
11. Tuzlarning kislotalar bilan ta’sirlashuvidan:
BaCl₂ + H₂SO₄ =BaSO₄ +2HCl
12. Tuzlarning kislotali oksidlar bilan ta’sirlashuvidan:
Na₂CO₃ +SiO₂ =Na₂SiO₃ + CO₂; CaCO₃ + CO₂ + H₂O = Ca(HCO₃)₂
13. Tuzlarning tuzlar bilan ta’sirlashuvidan:
Ba(NO₃)₂ +Na₂SO₄ =BaSO₄ +2NaNO₃
14. Tuzlarning metalmaslar bilan ta’sirlashuvidan:
2KJ +Cl₂ = 2KCl +J₂

Fizik xossalari:

Tuzlar- kristall tuzilishdagi qattiq, turli rangdagi moddalar bo’lib , suvda har xil erish qobiliyatiga ega. Tuzlar tarkibida
kristallizatsion suv tutishi mumkin.

Kimyoviy xossalari:

1. 
   Tuzlar ishqorlar bilan ta’sirlashadi:
   

MgCl₂ + 2NaOH = Mg(OH)₂ + 2NaCl; MgCl₂ + NaOH = Mg(OH)Cl + NaCl

2. 
   Tuzlar kislotalar bilan ta’sirlashadi:
   

Ba(NO₃)₂ + H₂SO₄= BaSO₄ + 2HNO₃

Nordon va o’rta tuz hosil bo’ladi:

Ca₃(PO₄)₂ + 2H₂SO₄ = Ca(H₂PO₄)₂+ 2CaSO₄
Faqat nordon tuz hosil bo’ladi:
Na₂S + H₂S = 2NaHS

3. 
   Tuzlar o’zaro ta’sirlashadi:
   

AgNO₃ + NaJ = AgJ +NaNO₃

4. 
   Tuzlar metallar bilan ta’sirlashadi:
   

CuSO₄ + Fe = FeSO₄ + Cu
Hg(NO₃)₂ + Cu = Cu(NO₃)₂ + Hg

5. 
   Ba’zi tuzlar qizdirilganda parchalanadi:
   

CaCO₃ = CaO + CO₂
Laboratoriya ishi: Tuzlarning xossalaridan 2-xossani bajarib, o’quvchilarga cho’kma tushishini ko’rsatiladi.

Mavzuni mustahkamlash:

Bilim bo’lsa mustahkam,
Hech kimdan bo’lmaymiz kam.

136-bet 2-misolni yechish

Darsni yakunlash:

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   I.R.Asqarov, N.H.To’xtaboyev, K.G’.G’opirov “Sharq ”nashriyot matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent-2022 yil
   

2. 
   “Maktabda kimyo” jurnali-2022 yil