U хudoyberdiev, B. Aliev

6.4. Tanlab kuzatish natijalarini baholash va
ularni bosh to‘plamga yoyish 

Tanlama kuzatish bosqichining eng so‘ngi bosqichi bo‘lib,

kuzatish natijasida olingan natijalarni bosh to‘plamga yoyish bo‘lib
hisoblanadi.
Biroq, ijtimoiy-iqtisodiy xodisalarni o‘rganishda, ko‘p hollarda bu
jarayondan ilgari olingan natijalarni bosh to‘plamga yoyish mumkinligi
nuqtai nazaridan kuzatish natijalari baholanadi.
To‘plamga yoyish to‘g‘risidagi hulosa ma’lum darajada tanlab
kuzatishning sifatiga, uning eng avvalo to‘liq qamrab olinganligiga
bog‘liqdir.To‘liqligi esa bosh to‘plam tiplari yoki guruhlarining birliklari
qay darajada qamrab olinganligiga bog‘liq.
Lekin, faqatgina tanlash uchun olingan ma’lumotlarning sifatini
tahlil qilish bilangina chegaralanib qolinmaydi, balki to‘plangan
ma’lumotlarni bosh to‘plamga yoyish mumkinligini asoslab berishda
nisbiy xatoni ham e’tiborga olish muhimdir. Nisbiy hato quyidagicha
aniqlanadi:
o‘rtacha uchun:
%,
100
%
⋅
∆
=
∆
Х
х

Hissa uchun esa,

%,
100
%
⋅
∆
=
∆
Р
w

Formulalardagi ∆% - tanlashning nisbiy chegaralangan xatosi;

∆x va ∆w ga – mos ravishda o‘rtacha qiymatning yoki belgi
hissasining chegaralangan xatosidir.
X
va
Р
- mos ravishda bosh to‘plam o‘rtachasi va hissasidir.
Nisbiy xatoning miqdori shu kuzatish uchun oldindan belgilangan
chegaradan oshib ketmasa, u holda olingan natijalarni bosh to‘plamga
yoyish mumkin.
Bosh to‘plamga yoyishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qayta hisoblash yoki
koffitsiyentlar usullaridan foydalaniladi.
Birinchi usulning mohiyati, tanlab kuzatish natijasida aniqlanilgan
belgining o‘rtacha qiymatini bosh to‘plam xajmiga ko‘paytirishdan
iboratdir.
Koeffitsent
usulini
qo‘llashda
esa
quyidagi
formuladan

---

70
foydalaniladi:

0
1
0
1
у
у
У
У
=

U
1
- hisobga olinmagan tuzatma e’tiborga olingan to‘plam soni; 
U
0
- tuzatma e’tiborga olinmagan to‘plam soni: 
u
0
- boshlang‘ich ma’lumotlar bo‘yicha nazorat nuqtalariga to‘plam 
soni; 
u
1
– nazorat tadbirlari asosida olingan ma’lumotlar bo‘yicha nazorat 
nuqtalaridagi to‘plam soni. 
Yalpi kuzatish ma’lumotlarining to‘g‘riligini tekshirib tanlash
imkoniyatlaridan to‘liq foydallanilmaydi. Shu bilan birga bozor
iqtisodiyoti sharoitida bu usul, masalan moliya organlari tomonidan
tijorat korxonalari faoliyatini nazorat qilishning muhim vositalaridan biri
bo‘lishi mumkin.
Yalpi kuzatish ma’lumotlarining to‘g‘riligini nazorat qilishda
hisobga olaninmaganligi uchun tuzatma tushunchasidan foydalaniladi.
Uni hisoblash usuli nisbatan kichik to‘plamlarni kuzatishda qo‘l
keladi.
5- misol. Shahardagi tijorat do‘konlarini hisobga olishda
quyidagilar aniqlandi.
Siyob bo‘limida - 2000:
Bog‘ishamol bo‘limida - 1500:
Temir yo‘l bo‘limida – 750.
Yalpi hisob ma’lumotlarining to‘g‘riligini tekshirish maqsadida
kuzatilgan bo‘limlarini qisman tekshirib ko‘rildi. Uning natijalari
quyidagi jadvalda keltirgan (4-jadval).