U хudoyberdiev, B. Aliev

dinamika qatorlari deyiladi. Ma’lum sanadagi aholi soni, tovar -
moddiy boyliklar qoldiqlari, mavjud korxonalar soni va shu kabilar payt
dinamika qatorlariga misol bo‘la oladi. Demak, payt dinamika qatorlarda
o‘rganilayotgan xodisaning ma’lum bir sanaga, paytga holatini
(miqdorini) ifodalaydi, ularning darajalarini qo‘shib bo‘lmaydi, chunki
takroriy hisob bo‘ladi, ya’ni keyingi sanadagi miqdor to‘liq bo‘lmasa
ham oldingi sanadagi miqdorni o‘z ichiga oladi. Demak, dinamika
qatorlarni davriy yoki payt holatda tuzish ixtiyoriy emas, balki raqamlar
tavsiflaydigan hodisalar mohiyatidan kelib chiqadi.
Ko‘pincha mutloq miqdorlardan tashkil topgan dinamika qatorlari
asosida, o‘rtacha va nisbiy miqdorlar hisoblanib, ularning dinamika
qatorlari tuziladi. Bunday mutloq miqdorlar asosida hisoblab topilgan
o‘rtacha va nisbiy miqdorlar qatorlari hosilaviy dinamika qatorlari
deyiladi.

8.2. Dinamika qatorlarining o‘rtacha darajasini 
hisoblash va tahlil ko‘rsatkichlari 

Dinamika qatorlarda ham umumiy tasvirini berish uchun ularning

o‘rtacha darajalari hisoblanadi. Dinamika qatorlarda o‘rtachani
hisoblash, ularning xususiyatiga, qator turiga bog‘liq. Davriy dinamika
qatorlarida teng oraliq davrlari berilgan bo‘lsa, o‘rtacha mutloq darajani
hisoblash uchun oddiy arifmetika o‘rtacha formulasidan foydalanamiz.

n
Д
ёки
Д
Д
Д
∑
+
=
2
2
1

Misol: korxona, 2007 yilda 4560,0 ming so‘mlik, 2008 yilda

5400,0 ming so‘mlik mahsulot ishlab chiqargan bo‘lsa, o‘rtacha ushbu
yillarda

---

91
0

,
4980
2
0
,
5400
0
,
4560
=
+
=
Д
ming so‘mni tashkil etadi.
Payt dinamika qatorlarda darajalarning soni va oraliqlarga bog‘liq
holda o‘rtacha quyidagicha hisoblanadi.
1) Dinamika qatorlar darajasi 3 va undan ko‘p bo‘lib, qator
oraliqlari teng bo‘lsa, ularning o‘rtachasi xronologik o‘rtacha
formulasidan foydalanib topiladi.
;
1
2
1
...
2
1
2
1
−
+
+
=
n
Д
Д
Д
Д
n

2) Dinamika qatorlar darajasi 3 va undan ko‘p, lekin qator

oralig‘idagi vaqt teng emas, bu holda tortqichli arifmetik formuladan
foydalanib, qatorlar o‘rtachasi topiladi:
;
...
...
2
1
2
2
2
2
1
∑
∑
=
+
+
+
+
+
=
t
Д
t
t
t
t
t
Д
t
Д
t
Д
Д
n
n

3) Agarda payt dinamika qatorda faqatgina 2 ta ma’lumot,

boshlang‘ich va oxirgi miqdor aniq bo‘lsa, u holda oddiy arifmetik
o‘rtacha formulasidan foydalanamiz.
2
2
1
Д
Д
Д
+
=

Statistika

eng
muhim
vazifalaridan
biri,
o‘rganilayotgan
hodisalarning o‘zgarishlarini, o‘zgarish yo‘nalishlari (trendlarni)
aniqlashdan iboratdir. Shuning uchun ham statistikada dinamika
qatorlarni tahlil qilish uchun qator darajalari o‘zgarishining quyidagi
ko‘rsatkichlari aniqlanadi:
- mutloq o‘sish yoki kamayish ((D);
- o‘sish yoki kamayish sur’ati (O‘zgarish sur’atlari);
- qo‘shimcha o‘sish yoki kamayish sur’ati;
- bir foiz qo‘shimcha o‘sish yoki kamayishning mutloq qiymati.
Dinamika qatorlarning bu ko‘rsatkichlari ikki darajalarni
(miqdorlarni) biri - biriga taqqoslab olinadi.
Qator darajalari ko‘p bo‘lganda taqqoslashda zanjirsimon va
bazisli usular bilan ko‘rsatkichlar hisoblanishi mumkin. Agarda har bir
miqdor (daraja) o‘zidan oldingi miqdor (daraja) bilan navbatma - navbat
taqqoslansa zanjirsimon ko‘rsatkich olinadi. Agarda keyingi har bir
daraja oldingi bitta (har doim) daraja asos (bazis) qilib olinib, o‘shanga
nisbatan taqqoslansa bazis ko‘rsatkichi olingan bo‘ladi.