U. T. Berdiev

Rostlash xarakteristikasi. Bu xarakteristika U U_N = const, cos = const va f  f_N = sonst bo‘lganda, I_qo’z (I₁) bog‘liqlikni ifodalaydi. 20.2-rasmda SG ning uch xil xarakterli yuklamaga tegishli cos qiymatlari uchun rostlash xarakteristikalari ko‘rsatilgan.
Aktiv-induktiv ( > 0) xarakterli yuklamada I₁ tokning ortishi bilan yakor reaksiyasining mashina bo‘ylama o‘qi bo‘yicha magnitsizlovchi ta’siri oshadi, sof aktiv (  0) yuklamada ham, tashqi xarakteristikaning tahlilida ta’kidlanganidek mashinaning bo‘ylama o‘qi bo‘yicha nisbatan kam miqdorda magnitsizlovchi ta’sir qiladi va SG ning chiqish klemmalaridagi kuchlanish pasayadi, shartga ko‘ra esa, U₁ const bo‘lishi uchun qo‘zg‘atish tokini oshirish zarur bo‘ladi. Aktiv-sig‘imiy ( < 0) xarakterli yuklamada yakor reaksiyasi magnitlovchi ta’sir qilishi tufayli kuchlanish ortadi, bu holda U₁  const bo‘lishini ta’minlash uchun esa qo‘zg‘atish tokini kamaytirish kerak bo‘ladi.
Nazorat savollari
1. SG salt ishlash xarakteristikasining ahamiyati nimadan iborat?
2. Yakor reaksiyasi nima va u SG xarakteristikalariga qanday ta’sir qiladi?
3. SG ning I.Y.X-si nima uchun SIX dan pastda joylashadi?
4. Qisqa tutashuv nisbati nima va u qanday aniqlanadi?
5. SG ning induktiv qarshiliklari tajribada qanday aniqlanadi?
* * *

21-Bob. Sinxron generatorning nosimmetrik ish rejimlari
21.1§. Nosimmetrik yuklamada sinxron generatorning ishi
Sinxron generator energiya bilan ta’minlayotgan elektr tarmoqqa simmetrik yuklamadan tashqari bir fazali yuklamalar (masalan, elektr chiroqlari, bir fazali tokda ishlaydigan elektr transporti, elektr pechlari va elektr yoyi bilan payvandlash transformatorlari va boshq.) ham ulanganda yoki bir fazali va ikki fazali qisqa tutashuv rejimlarda fazaviy toklarning nosimmetrikligi vujudga kelib, bunda faza toklarining orasidagi siljish burchagi 120 elektr burchakka teng bo‘lmaydi. Bunday nosimmetrik rejimni tahlil qilish uchun uch fazali transformatorlardagi nosimmetrik tizim tahlil qilinganidek simmetrik tash kil etuvchilar usulidan foydalaniladi. Bunda I_A, I_B, I_C – uch fazali nosimmetrik toklar tizimini to‘g‘ri I₁, teskari I₂ va nol I₀ ketma-ketlikli simmetrik toklar tizimiga ajratadilar (8.1-banddga qarang).

Toklar tizimining to‘g‘ri ketma-ketligi I_A1, I_B1, I_C1 uch fazali sinxron mashinada rotor bilan bir xil chastotada aylanadigan yakor MYuK ni hosil qiladi. Bu MYuK rotor chulg‘amlariga nisbatan qo‘zg‘almasdir. To‘g‘ri ketma-ketlikli toklar uchun yakor chulg‘amining induktiv qarshiligi x_d va x_q larga teng. Teskari ketma-ketlikli toklarning sinxron generator ishiga ta’siri. Toklar tizimining teskari ketma-ketligi I_A2, I_B2, I_C2 rotorning aylanish yo‘nalishiga teskari tomonga aylanadigan yakor MYuK ni hosil qiladi. Demak, teskari ketma-ketlikli toklarning hosil qilgan magnit maydoni rotordagi qo‘zg‘atish va tinchlantirish (dempfer) chulg‘amlarni kesib o‘tadi va ularda EYuK larni (demak, toklarni ham) hosil qiladi. Bu EYuK va toklarning (21.1,b-rasm) chastotasi yakor chulg‘aminikiga nisbatan 2 marotaba kattadir.
Teskari ketma-ketlikli toklar hosil qilgan teskari aylanma maydonga turbogeneratorlar nihoyatda sezgirdirlar, chunki ularning rotori massiv (quyma, ya’ni yaxlit) bo‘lgani uchun ularda isroflar katta bo‘lib, rotorning ortiqcha qizishi xavfli, mashinaning FIK ham kamayadi. Shu sababli nosimmetrik yuklamada turbogenerator quvvatini nisbatan kamaytirish lozim bo‘ladi. Qo‘zg‘atish chulg‘amida hosil bo‘ladigan, chastotasi esa 2 marotaba oshgan o‘zgaruvchan toklar, shu chulg‘amning o‘zgarmas tokiga ta’sir qilib (ya’ni qo‘shilib) 21.1,a-rasmdagidek o‘zgaradigan tokni hosil qiladi.

Qo‘zg‘atish maydonining stator teskari ketma-ketlikli maydoni bilan hamda statorning to‘g‘ri ketma-ketlikli maydoni va chastotasi 2 marotaba oshgan rotor tokining maydoni bilan o‘zaro ta’sirlari natijasida mashinada tarmoq chastotasidan ikki karra katta bo‘lgan o‘zgaruvchan ishorali pulslanuvchi momentlar tangensial kuchlar paydo bo‘lib qo‘shimcha titrash sodir bo‘ladi. Rotor chulg‘amlaridagi EYuK va tokning chastotasi yakor chulg‘aminikiga nisbatan 2 marotaba katta bo‘lgani uchun, teskari ketma-ketlikli toklarni hisoblashda o‘ta o‘tkinchi (yoki o‘tkinchi) induktiv qarshiliklardan foydalanish tavsiya qilinadi. Boshqacha aytganda, teskari ketma-ketlikli oqimlar uchun qisqa tutashgan tinchlantirish (dempfer) chulg‘ami, xuddi asinxron mashinalardagi qisqa tutashgan rotor chulg‘amining stator aylanma magnit oqimiga ta’siri kabi vazifani o‘taydi.

Ayon bo’lmagan qutbli sinxron generatorda teskari ketma-ketlikli maydonga massiv rotorda induksiyalanadigan uyurma toklar aks ta’sir ko‘rsatib, uning ta’sirini ancha susaytiradi.
Ayon qutbli sinxron generatorda teskari ketma-ketlikli oqim dempfer chulg‘amida EYuK ni (demak, toklarni ham) hosil qilib, ular o‘z navbatida Lens qoidasiga binoan, bu oqimga magnitsizlovchi ta’sir qiladi va mashinaning teskari ketma-ketlikli natijaviy oqimi kamayadi. Teskari ketma-ketlikli oqim rotorning goh bo‘ylama va goho ko‘ndalang o‘qlarini kesib o‘tadi. Shu sababdan teskari ketma-ketlikli toklar uchun mashina induktiv qarshiligining o‘rtacha qiymatini quyidagiga teng deb olish mumkin:
x₂ = 0,5 ( + ), (21.1)
agar dempfer chulg‘ami yakor aylanasi bo‘ylab joylashgan bo‘lsa, unda
x₂   . (21.2)
Teskari ketma-ketlikli induktiv qarshilik x₂ ni tajribada olish uchun sinxron mashina stator chulg‘amini o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga ulab, uning rotorini maydonning aylanishiga teskari tomonga sinxron chastota bilan aylantirish kerak bo‘ladi (bunda qo‘zg‘atish chulg‘amiga ulangan voltmetr katta kuchlanishni ko‘rsatadi).
Dempfer chulg‘ami bilan ta’minlangan ayon qutbli sinxron generatorlarda teskari ketma-ketlikli induktiv qarshilik x*₂ = 0,15  0,35, turbogeneratorlarda esa dempfer chulg‘ami vazifasini rotor massivi bajaradi va ularda x*₂ = 0,12  0,25.