Учебное пособие по курсу "Электрические измерения и инструменты" написано по типовой программе разработанной на основе Государственных

 
9.5. Radioizotopli, radioto‘lqinli va akustik sath o‘lchagichlari 
Boshqa rusumli asboblar bilan taqqoslanganda radioizotopli sath o‘lchagichi 
eng universallardan hisoblanadi. Ular sathni ham diskretli va ham uzluksiz 
nazorat qilish imkonini beradi; ochiq va yopiq sig‘imlarda har qanday suyuqlik
va to‘kiluvchan(donador) muhitlar uchun foydalanilishi mumkin; kontaktsiz 
ishlaydi, demak, nazorat qilinadigan yoki atrof muhitning agressivligiga sezgir 

---

148 
emas. Ular ko‘rsatkichlarining aniqligi va stabilligi muhit holatining(temperatura, 
namlik, elektr o‘tkazuvchanlik, zichlik, bosim va boshqa fizichesk xossalar) 
o‘zgarishiga bog‘liq emas. Radioizotopli sath o‘lchagichlar ishlash asosida 
radioaktiv nurlanishni qaydlash tamoyili yotadi, turlicha yutuvchanlik(yutilish) 
xossalariga ega ikkita muhit orqali o‘tadigan va ushbu muhitlarning bo‘linish 
chegarasi siljitilganida o‘zining intensivligini o‘zgartirishi yotadi[16]. 
Nurlanishning manbaalari sifatida 
γ
– nurlatgichlar, kobalt-60, seziy-137, 
selen-75 va boshqalar.; iste’molchilar sifatida – Geygerning hisoblagichlari, 
ssinsillyasionli hisoblagichlar, yoki yarimo‘tkazgichli detektorlar qo‘llanadi. 
9.4-rasm. Maxsus sath o‘lchagichlarning strukturali sxemalari. 
Sathning radioizotopli indikatori strukturali sxemasi (9.4-rasm, a) rasmda 
keltirilgan. Asbob 1 radioaktivli nurlanish manbaasi va 2 hisoblagichlar blokidan 
iborat. Hisoblagichlar 
γ
- kvantlar sonining o‘zgarishini fiksatsiyalaydi, agarda
granitsa razdela muhitlar bo‘linish chegarasi sathning berilgan qiymatidan pastda 
yoki yuqorida joylashsa. Radioaktivli nurlanish impulslari 3 multivibrator 
yordamida fiksatsiyalanadi va 4 hisobning tezligini o‘lchagichgi kelib tushadi. U 
tomonidan ishlab chiqilayotgan kuchlanish, 5 elektronli kuchaytirgich bilan 
kuchaytiriladi, kning yuklamasi sifatida ikkilamchi asbob yoki signal(xabar) jihozi 
qaraladi. Bir qator radioizotopli sathning indikatorlari ishlab chiqilgan, nurlanish 
manbaasi va detektorlar oralig‘i 6 m gacha bo‘lganida signal berish(xabar 
berish)ning aniqligini ±20 mm chegarasida ta’minlanadi. Radioizotopli sath 
o‘lchagich, suyuq yoki to‘kiluvchan(donador) materiallarning sathini uzluksiz
o‘lchash uchun mo‘ljallangan, kuzatuvchi tizimdan iborat bo‘ladi, unda manbaa 

---

149 
va iste’molchi sathning o‘zgarishi oqibatida o‘zgartgich darhol siljiydi. Asboblar, 
mana shunday sxema bo‘yicha ishlashga mo‘ljallangani uchun, o‘lchash sathning 
diapazoni(poyoni) 0-2 m dan 0-10 m gacha bo‘lganida, mazkur holatda asosiy
xatolik ±0,5-1,0 % dan ortmaydi.