Учебное пособие по курсу "Электрические измерения и инструменты" написано по типовой программе разработанной на основе Государственных

 
9.2. Mexanik sath o‘lchagichlari 
Mazkur guruh sath o‘lchagichlari va signalizatorlari(xabar bergichlari) 
o‘zlarining soddaligi(oddiyligi), ishonchliligi va narxining arzonligi uchun ishlab 
chiqarishda keng tarqalgan. Mexanik asboblar guruhiga o‘lchanayotgan 
materialning sezgir elementga mexanik ta’sirdan foydalanib ishlaydigan jihozlar 
kiradi. Mexanikliga qalqovichlilar kiradi – eng keng tarqalganlari - membranali 
asboblar, shuningdek, lotoli aylanma va boshqalar. 
Qalqovuchli(buyokli) sath o‘lchagich. Qalqovuchli va buyokli sath 
o‘lchagichlarning (RM-51, UDU-10, DUJE-200M, UB-P va boshq. rusumli) 
ishlash tamoyili suyuqlikka botirilgan qalqovich (buyok)ning itarib chiqaruvchi 
kuchlar ta’siridan foydalanishga asoslangan. 
Bu kabi sath o‘lchagichlarning sezgir elementi bo‘lib(9.1-rasm,a) suyuqlikka 
botirilgan qalqovich (buyok) 1 hisoblanadi.
9.1-rasm. Qalqovuchli(a) va kontaktli-mexanik(b) 
satho‘lchagichlarning tamoyilli sxemasi. 

---

142 
Sathni o‘zgartirib qalqovich (buyok), siljish o‘zatish tizimi 2 orqali
o‘zgartiruvchi element va o‘lchagich asbob bilan qabul qilinadi. Qalqovich 
(buyok) kontryuk(aksilyuk) 3 bilan muvozanatlanadi. Qalqovich(buyok)ning 
siljishini signal(xabar)ga o‘zgartirish “kuch-bosim” va “kuch-tok” unifitsirlangan 
o‘zgartirgichi - axborot o‘lchagichi yordamida amalga oshiriladi. Buyokli 
(qalqovichli) vositalar o‘lchashlarni sathning ishchi muhit harorati -40 dan to 
+400 
o
C gacha va ishchi muhit bosimi 16 MPa gacha, aniqlik sinflari1,0 va 1,5 
bo‘ladi. 
Sathning membranali signalizatori(xabar bergichi), rezina singdirilgan 
matodan tayyorlangan, markazida qattiq metalli disk mavjud, egiluvchan 
membranadan iborat. Materialga ta’sir etuvchi bosim kuchi egiluvchan 
membranani siljitadi. Bu siljish mikropereklyuchatelning elektrli kontaktlarini 
qayta uzib-ulanishiga olib keladi. 
Keng poyonda – bir necha o‘nlab metrgacha o‘zgaradigan kontaktli – 
mexanik(lotovoy) sath o‘lchagich sathning to‘kiluvchan(donador) materiallarning 
sathini o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Lotovoy jihozlarda sath uzluksiz yoki 
davriy nazorat qilinadi, materialning sirtida joylashgan yuk(lota) yordamida. Sath 
o‘lchagichning asosiy qismi bo‘lib 1 elektromexanik lebyodka (9.1-rasm,b), 2 
elektrotormozli, aylanishi elektr yuritkich bilan yurgiziladigan. 
Silindrsimon lebyodkaning barabaniga, o‘zida yuk (lot) 4 osilgan tros 
o‘raladi. Val bilan baraban orqali mexanik reduktor, 5 selsin-datchik, selsin-
iste’molchi bilan elektrli ulangan 6 ikkilamchi asbob ham ulanadi. O‘zida yuk 
osilgan tros, yo‘naltiruvchi roliklar orqali o‘tadi, shuningdek, qurilmaning sezgir 
elementi bo‘lgan trosning 3 rolik-relesi orqali ham o‘tadi. Boshqarish o‘zida 
boshqarishning barcha to‘gmachalarini(releyli sxema, vaqt relesi, shuningdek, 
signalli(xabar beruvchi) armatura) joylashtirgan 7 boshqarish bloki orqali amalga 
oshiriladi. Do nachala o‘lchash boshlanguniga qadar yuk bunkerda yuqorigi 
belgilangan holatda bo‘ladi. Zarurat bo‘lganida o‘lchash “Pusk” (“Yoqish”) 
tugmachasini bir karrali bosish orqali bajariladi. So‘ngra to‘liq davr davomida
o‘lchash avtomatik tarzda amalga oshiriladi.

---

143 
O‘lchashda lebyodka ulanadi, yuk sathning materialigacha tushiriladi va 
uning ustida yotqiziladi. Trosning salqilanishi tros relesining ishga tushishini 
keltirib chiqaradi, u o‘z vaqtida elektr yuritkich zanjirini uzadi, va lebyodka 
to‘xtatiladi. Bir necha soniya vaqtni hayallatish orqali, kuzatuvchi tomonidan 
asbobning shkalasidagi sathning raqamlarni ko‘rib olish uchun zarur bo‘lgan, yuk 
ko‘tarish lebedkasi ulanadi. Dastlabki holatiga etishi bilan, tugash joyida 
o‘rnatiladigan 8 uzgich yordamida lebyodka to‘xtatiladi. So‘ngra yangi o‘lchash 
davri boshlanadi.