Улыума пед лекция

 

Puxaraliq ha’m miynet ta`rbiyasi 

JOBA` 

1.  Shaxsti  qa`liplestiriw  kamal  taptiriw  protsessinde  puxaraliq  ta`rbiyasinin` 

waziypalari ha`m mazmuni. 

2.  Watang`a  berilgenlik  ha`m  milletler  araliq  tatiwliq  -    puxaraliq  ta`rbiyasinin` 

tiykarlari. 3. Huqiqiy ta`rbiya beriw puxaraliq ta`rbiyasinin` quramliq bo`limi sipatinda 

4. Miynet ta`rbiyasinin` waziypalari ha`m mazmuni. 

 Shig`is oyshillari miynet ta`rbiyasi haqqinda. 

 

                              Ozbekstan Konstitutsiyasina insan xukiklari ham erkinliqlerine en joqari 

qadiriyat  sipatinda  kepilliq  berip  qoyilgan.  Konstitutsiyanin  qe  stat`yasinda  «Ozbekstan 

Respubliqasinda  demOqratiya  uliwma  insaniyliq  printsiplerge  tiykarlanadi,  olarga  bola  insan, 

onin  omiri,  erkinligi,  hur-meti,  qadir-qimbati  ham  basqa  qol    qoyilmaytugin  xuqiqlari  joqari 

qadiriyat esaplanadi» dep belgilep qoyiladi. 

Ozbekstan  Respubliqasi  aymaginda  jasawshi  puharalar  turmistin  barliq  tarawlarinda 

ekonomikaliq,  siyasiy  jamiyetlik,  madeniy  xuqiyqiy  ham  basqa  qatnaslardin  bir  biri  menen  ten 

xuqiqqa iye ekenligi de belgilep qoyilgan. 

Sonday  aq  har  kim  jasaw,  bir  jerden  ekinshi  jerge  koshiw,  soz  ham  isenim  erkinligi 

huqiqina iye, bul mamleket tarepinen qorgalatuginligida  korsetilgen Ozbekstan Respubliqasinin 

xujdan erkinligi ham diniy sholkemler haqqindagi nizaminda puqaralardin qalegen dinge iseniwi 

yamasa hesh bir dinge isenbewshiliq huqiqi menen belgilep qoyilgan.  

«Ozbekstanda insan huqiqinda belgilengendey miynet ham kasipti erkin tanlaw, bilim aliw, 

jamiyetlik qorganiw t.b. huqiqlari nizam menen qorgaladi. 

Puqaralar  jamiyetliq  siyasiy  turmisqa  belsene  qatnasip,  jamiyetliq  ham  mamleket  islerin 

basqariwga,  yaki  oz  wakilleri  arqali  basqariwga  siyasiy  partiyalar  ham  jamiyetliq  birlespege 

qatnasiw  huqiqina  iye.  Har  bir  puqara  mulk  iyesi  boliwga  miynet  etiw  kasipti  erkin  tanlaw 

huqiqina iye. 

1990  jili  14  dekabr`de  Qaraqalpaqstan  Respubltkasi  Joqari  Sove-tinin  IV  sessiyasinda 

«Ozbekstan  Respubliqasi  quraminda  Qaraqalpaqstan  Respubliqasi  Mamleket  suvereniteti 

haqqinda Deklaratsiyasi» qabil etildi. 

Ol  1991  jili  31 avgustta  «Ozbekstan  Respublikasi  Mamleketlik  garezsizligi  tiykarlari 

haqqinda» nizamda ozinin huqiqiy tiykarin tapti. 

 Qaraqalpaqstan  Respubliqasinin  Joqargi  Soveti  ozinin  XII  sessiya-sinda  1992  jili  5 

aprel`de  Qaraqalpaqstan  Respbuliqasinin  Konstitutsiyasi  qabil  etildi.  Qaraqalpaqstan 

Respubliqasinin  Joqargi  Sovetinin    1997  jili  14  dekabr`de  bolip  otilgen  XI  sessiyasinda 

Qaraqalpaqstan  Mamleketliq  bayragi,  1992  jili  Mamleketliq  Gerbi,  1992  jili  4  dekabr`de 

Mamleketliq Gimni tastiyiqlandi.  

Prezidentimiz  mamlekettin  ishki  siyartqi  siyasatin  bekkemlewde  adalatli  qarar    taptiriw 

jollarin amelge asiriwdan ibarat. Xaliqtin jumis penen  bant etiliwi, jumissizliqti joq etiw, miynet 

penen  insan  jekeligin  amelge  asiriw,  onin  ekonomikaliq  sotsial  ham  ruwxiy  iqtiyatlarin 

qanaatlandiriwdagi  hal  etiwshi  ahmiyetin  asiriw,  jamiyette  jaslar,  balalar,  hayal  qizlar  huqiqin 

---

aniq koteriwdin ameliy shara usillarin koriw, meditsina jardeminin hamme ushin maqul turlerin 

iste qollaniw, jamiyette sotsial qorgaw ilajlarin amelge asiriwdi jaratiw. 

Bulardin  barligin  jamiyettegi  sotsial  ham  milletler  araliq  birliqti  bekkemlewdin  aniq 

ilajlarina  aylandiriw  sotsial  munasibetlerdi  insanliq  tiykarlarda  rawajlandiriwdin  zanli  huqiqli 

fundamenti birotala  jaratiw hamde rawajlandirip bariwdi amelge asiradi. 

 Erkin  puqara  Basqasha  etip  aytqanda,  biz  oz  haqimizdi  huqiqimizdi  taniytugin,  oz  kush 

imkaniyatlarina tayanatugin, atirapinda payda bolip atirgan, waqiya hadiyselerge oz betinshe  is 

alip  baratirgan,  bugingi  kuni  shaxs  maplerin  mamleket  ham  xaliq  mapleri  ten  koretugin  erkin, 

har tarepleme jetilisken insanlardi tarbiyalawimiz kerek. 

Ozbekstanda puqaraliq jamiyet kuriw tiykargi maqsetlerden biri, biraq ol birden bolmaydi, 

adep  huqiqiyliq  boladi.  Siyasiy  partiyalarda  puqaraliq  Ozbekstan  respubliqasi  1991 yil  21 

avgusta  Oliy  majilistiq  sessiyasinda  SSSR  quraminan  shiqti  dep  dagazalap  ham  ozin  garezsiz 

mamleket  dep  jariyalandi.  Solay  etip  totalitar  sistemadan  bas  tartip,  huqiqiy,  demOqratiyaliq 

mamleket  duzdi.  Bazar  ekonomikasi  arqali  ham  adil  puqaraliq  jamiyet  qurmaqshi.  Puqaraliq 

jamiyettin  maqseti  ilimiy  texnikani  rawajlandirip  materialliq  bayliqti  bayitip  har  bir  adamnin 

uylesimli rawajlaniwin tamiyn etiwden ibarat. 

Jeke  adamda  erkin  oylawdi  qaliplestiriw.  Prezidentliq  basqariw  sistemasi  barligin 

basqaradi.  Totalitarizm  tutasi  menen  partiyaliq,  hakimshiliq,  buyriqpazliq  sistemasinin 

hukimshiliq  mamleket  edi.  Bizde  jariyaliq  kop  pikirliliq,  filliralizm  pikir  ham  koz-qaraslardin 

turlishe boliwi. Bul masele boyinsha qanshadan qansha pikirler aytilsa sonsha bayidi. Nizamnin 

artiqmashligi,  nizam  hamme  ushin  bir,  bizin  barliq  hareketimiz  nizamga  tiykarlangan  boliwi 

kerek. 

 Hujdan  haqqindagi nizamnin oy stat`yasinda dinshillerdin huqiqi mamleket qadagalawin 

kusheytiw, qaysi dinge isenemen desede, isenbeymen desede, puharanin erki bar. 

Mamleket ham hakimiyat organlarinin juwapkershiligi zarurligi  artip, jergiliqli organlarga 

basqariwdi beredi. Sebebi jergiliqli awhaldi kvartkomlardan artiq biletugin adam joq. 

Balalardin huqiqiy sanasin asiriw, huqiqiy sanani madeniyatti asiriw ushin huqiqiy iliminin 

jetiskenliqlerin,  shigargan  nizamlardi  basqalardin  sanasina  jetkeriw  teren  engiziw  iske  asirip 

bariw zarur. 

Ozbekstan  mamleketi  baskariw  hakimiyatliq  boliniwi  1.Nizam  shigariwshi  2.Atqariwshi 

3.Biygarez sud sistemali (parlament oliy m1jilis, ministrler kenesi, sud organlari) Nizam aldinda 

hamme bir, Ozbekstan puxaraligina otiw 16 jastan amelge asiriladi. 

(Pasport qy jasta beriledi.) Oz-bekstanda mamleket Prezidentliq basqariw sistemasi, orayliq 

jergiliqli  atqariw  organlari.  Prezidenttin  wazaypasi    nizam  qabil  etedi  ham  parman  shigaradi, 

atkariwshilardin ministrler kabinetinen qadagalaydi, xakimlerge, qorganiwga basshiliq etedi.  

Insan  xuquqi-konstitutsiya,  notariwslardin  tastiyiqlawi  menen  bekitiledi.  Insan  xuquqi 

bizde birinshi orinda turadi. 

Ozbekstan  garezsizliq,  demOqratiyaliq,  xuqiqiy  mamleket  adamgershiliqli  qagiydalarga 

tiykarlangan,  milleti,  dini,  sotsial  awhali,  siyasiy  sheshimlerinen  qaramstan  puqaralardin 

xuqiqlari ham erkinlerin tariplep beretugin mamleket. Mektepte oqitilatugin har bir pannin, ozine 

tan  tarbiyaliq  ahmiyeti  ham  imkaniyatlari  bar.  Hazirgi  kunde  mektep  oqiw  bagdarlamalarinda 

jurgizip  atirgan  «Jamaat  taniw»,  «Tariyx»,  «Mamleket  ham  huqiq  tiykarlari»,  «Geografiya» 

sabaqlarinda klassta ham klasstan tisqari tarbiyaliq islerinde ken paydalaniw zarur. 

Ospirimler  ozlerine  ayriqsha  baha  beriw  kushli  boladi.  Olar  ozlerin  tutiw,  mamle,  kaddi 

hareketlerinde  ulkenlerdey  boliwga  umtiladi,  ozlerinin  garezsizliqlerin  sheklep  qoyiwga 

qaratilgan  har  qanday  uriniwga  qatan  sezgir  boladi.  !dette  qr-qt  jaslarda  erk  qaliplese  baslaydi. 

Bunday  jasta  ospirimler  ozlerin  adewir  jetisken  dep  sezip  kushli  erikli  adamlarday  boliwga 

hareket  qatnasti  basqariw  bir  qansha  mushkil  is  ekenligin  sezine  baslaydi.  Olar  kobinese  otirik 

dosliq,  juzeki  «qaharmanliq»  formalarin  ozine  qabil  etiwi  mumkin.  Turmistin  ozi  olar  ushin 

oyinday  korinedi.  Ospirimler  ozlerinin  qaddi  hareketlerin  tuwri  bahalay  aliw  olshemin  umitip 

qoyadi.  Bunin  natiyjesinde  tartip  buziwshiliq  haywanlarga  azap  beriw  siyaqli  qiliqlar  apiwayi 

adetke  aylanip  qaladi  ham  olar  miyrimsizliq  birewdin  basina  tusken  baxitsizliqqa  biyparwa 

---

qaraw  t.b.  xususiyatlari  payda  boladi.  Jeke  jetilisiwi  ogada  quramali  bolip,  ol  kuta  qiyinshiliq 

penen otedi. Konligip qalgan geypara adetlerden waz keshiwge de tuwra keledi. 

Shanaraqtagi  ham  mekteptegi  baqlawdin  bosligi  natiyjesinde  xuqiqiy  tarbiyada  adewir 

kemeyedi.  

Bazi  shanaraqlarda  ospirimlerdi  erkeletip  osiriw,  qolin  suwiq  suwga  urmasliq  siyaqli 

adetler ahwalga kritikaliq baha bere almasliqqa alip keledi. 

Nizamnin  aldinda  hamme  birdey  juwap  beretugin  bolsa  nizamda  bizin  aldimizda  juwap 

beriwi kerek. 

Adette  qy  jasqa  tolgan  shaxslar  jinayatqa  qol  ursa,  jinayi  juwapker-shiliqke  tarbiyalanadi. 

Bul jastagi ospirimler kelip shiqqan jinayattin  qawipliq darejesin aniqlap jetken boladi, islegen 

jinayati ushin juwap-kershiliqke tartiliwi mumkin ekenligin biledi. 

Qastan yamasa iqtiyatsizliqtan adam oltiriw, qastan yamasa iqtiyatsiz-liqtan denege jaraqat 

etip,  adamnin  sawligina  ziyan  jetQiziw,  namisqa  tiyiw,  basqinshiliq,  urliq,  qawipli  azar 

beriwshiliq,  mamleket  yaki  jeke  mulkti  qastan  wayran  etiw  natiyjesinde awir aqibetlerdin kelip 

shigiwi,  atiwshi  qurallar,  oq  darilerdi  qollaniw    arqali  avariyaliq    jagdaylarga  alip  keliwshi 

jinayatlar ushin qr jasqa tolganlar juwapkershiliqke tartiladi. 

Adebi  buzilgan  oqiwshilar  menen  daslepki  isler  adep  xaliq  talim  bolimleri,  jamaatshiliq 

tarepinen alip bariladi. 

Uliwma  majburiy  talimge  boysindiriw,  kuni  uzaytirilgan  toparlarga  jaygastiriw,  ata-

analardin xuqiq ham burishlari tuwrali sawbetlesiw, joldasliq sudlarga qatnasiw jinayatinin aldin 

aliw. 

Jinayattin aldin aliw ushin tomendegilerge itibar beriw` 

1.  Uliwma  talim  mekteplerinde  huqiqiy  bilimlerdi  amelge  asiratugin  xanalar 

sholkemlestiriw~ 

2.  Barshe  mekteplerdin  sud,  prokaratura,  advokatura,  boyga  jetkenlerdin  inspektsiyasi, 

komissiyalar menen baylanisti bekkemlew~ 

3. Turaqli rawishte jaqsi tajiriybeni uyreniw, uliwmalastiriw, olardi turmisqa asiriw. 

Toplangan    ilimiy  bilimlerden,  pedagogikaliq  tajiriybelerden  aqilga  muwapiq  paydalaniw, 

ospirimlerimizge  mamleketimizdin  nizamlari  ham  qagiydalarina  mudami  itibar  beriw 

konlikpelerin sindiriw huqiqiy tarbiyani tabisli amelge asiriwdin guwasi. 

     Miynet insan omiri, onin  baxitli omir keshiriwi ushin barhama  tiykar bolip kelgen. 

 Adamlardin  qanday  da  bir  maqset    ushin  sariplagan  waqiti,  aqil  ham  fizikaliq  kushi 

yamasa zarurli  xizmeti miynet  bolip tabiladi. Miynetsiz jasaw mumkin emes. 

  Miynet  jamiyettegi  materialliq  ham  ruwxiy  bayliqlardin  deregi,  diqqat  itibardin  basli 

olshemi, onin adiwli kaliplestiriwdin negizi boladi.  

Miynet  tarbiyasi  maseleleri  mektepke  shekemgi  tarbiya  kontseptsiyasinan,  «Xaliq 

bilimlendiriwi  xakkinda»gi  Nizaminin  Qaraqalpaqstan  Respubliqasi  Konstitutsiyasinin  orayliq 

orindi iyelep turgani tosinnan bolgan narse emes. 

V.A.  Suxomlinskiydin`  «Miynetten  sirtta  ham  miynetsiz  tarbiya  bolmaydi  ham  boliwda 

mumkin  emes.  Oytkeni  ogada  kuramali  ham  kop  kirli  miynetsiz  adamdi  tarbiyalau  mumkin 

emes»,  -  degen  pikiri  juda  adil  turde  aytilgan  (Suxomlinskiy  V.A.  garmoniya  trex  nachal. 

«Jurnalist» 1978 god. N 8). 

Qaraqalpaqstan  Respublikasin  mektepke  shekimgi  balalar  mekemelerinde  balalardi  ozine-

ozi  xizmet  korsetiw  konligiwlerin  tarbiyalaw  balalardi  gedeylerge  jardem  korsetiw  boyinsha 

miynetke,  toparga  tartipti  jonge  saliwga,  ospirimlerdi  ham  xayuanatlardi  tarbiyalaw,  kurallardi, 

oyinshiklardi,  bezeu  buyimlarin  jasaw,  miynetke  uyretiw  boyinsha  belgili  darejede  jumis 

jurgizilip atir.  

Biraq mektepke Oqiwga baraman degenshe balalardin hammesinde de miynetke adetleniw 

ham  zarurliq  payda  bola  bermeydi.  Balalar  miynet  operatsiyalarin  orinlawda  oz  betinshe  jumis 

jurgize almaydi, kobinese egedelerdin korsetpelerin kutip turadi. Balalardin barligi da xak keuili 

menen  miynet  ete  bermeydi.  Egedelerdin  tapsirmalarin  olar  kobinese  jazalaw  dep  biledi. 

Balalardin hammesi birdey oz miynetinin natiyjelerin lazzetlene bermeydi. 

---

Balalar  bakshalarinin  teoriyasi  menen  praktikasinda  miynet  tarbiyasinin  xazirgi  zaman 

talaplarina  saykes  kelmeytugini  tuurali  belgili  bir  juumaqlardi  jasawga  mumkinshiliq  berdi. 

Tiykargi maseleler  

a)  tarbiyashilar  menen  ata-analar  balani  kaliplestiriudegi  onin  turmisindagi  miynet 

tarbiyasinin rolin jetkilikli darejede baxalaydi. 

b)  miynet  tarbiyasinin  keuldegidey  natiyje  bermeytugin  turlerin,  metodlarin  ham  usillarin 

paydalanadi. 

v)  balalarda  miynet  ham  onin  jamiyetlik  ahmiyeti  tuwrali  tusiniklerdi  kaliplestiriude 

korkem onerdin xar kiyli turlerin jetkilikli darejede paydalanbaydi. 

g)  ata-analar  arasinda  agartiushilik    jumis  ham  balalardi  miynetke  uyretiu  boyinsha 

shanarakshilik  dasturler  tiykarinda  tarbiyalau  boyinsha  en  jaksi  tajiriybeni  uliumalastiriu,  ugit-

nasiyat etiu menen tomen darejede jurgiziledi. 

Mekteptke  shekemgi  jastagi  balalardi  miynetke  tarbiyalawi  tup-tamirinan  kayta  kuriw, 

miynet  tarbiyasin  sholkemlestiriwge  jana  qatnas  jasawdi,  balalar  menen  jumis  jurgiziwdin  jana 

normalarin talim-tarbiya beriwdin natiyjeli metodlari menen usillarin izlep tabiwdi amelge asiriw 

zarurligi tap mine usinnan kelip shikkan. 

Tarbiyashilardin ata-analar menen tigiz baylanista sheshiw tiyis bolgan waziypalar da mine 

usinnan kelip shigadi.  

Barinen  de  burin  balani  akilli,  adep-ikramliliq,  estetikaliq,    dene  shinigiw  jaginan 

tarbiyalawda  balalar  miynetinin  rolin  ham  ahmiyetin  arttiriw  zarur.  Usigan  baylanisli 

tarbiyashilar  tek  xazirgi  pedagoglar  menen  psixologlardin  miynetlerin  gana  emes,  al  xaliqtin 

uliwma  ruwxiy  madeniyatinin  ajiralmas  bolegin  kuraytugin  xaliq  pedagogikasinda  paydalaniwi 

tiyis.  Oytkeni,  miynetke  tarbiyalawdin  en  jaksi  dasturleri  bir  awladtan  ekinshi  awladka  miyras 

etip kaldirilip kelgen. 

Qaraqalpaq xaliq pedagogikasi   bala tarbiyasinda miynet etiudi juda jokari baxalangan erte 

bastan  miynet  suyiuge  tarbiyalamasa  xesh  uakitta  talim-tarbiyada  jaksi  natiyjelerge  erise 

almaysan degen danalik pikir aytilgan. 

Ulli  alim  Farabiy.  «Adam  dun`yaga  shikkanda  daslep  onda  kush  yaki  ukiplilik  payda 

boladi» 

Solay  etip,  bala  dun`yaga  shikkanda  miynet  etiwge  kupli  tuuiladi,  al  sana-sezimnin 

rawajlaniwina  ata-ana,  Tarbiyashi-mugallimlerdin  tasirinin  arkasinda  juzege  keledi  ham 

rawajlanip baradi eken. 

Insan  ham  jamiyettin  jasawi,  kamal  tabiwi  ushin  miynet  etiw,  miynetti  suyiw  adam 

kamalinin  mapi  boldi.  Miynetke  qatnasiw  salamatliqtin  sostav  bolegi  esaplanadi.  Bul  ideya 

xaliqtin doretken «Is - insannin gauxari» «Darak japiragi menen, adam miyneti menen korkem», 

«Adamdi  miynet  bezeydi»,  «Miynet  xurmettin taji»,  «Jer  gaziyne,  miynet  gilti»,  «Jigittin  xusin 

jamali miynette» siyakli nakillarda ozinin manisin tapkan.  

Miynet  adamdi  ush  baleden  saklaydi`  zerigiwden,  adep-ikramliliq  jaktan  buziliwdan, 

mutajliqten. 

Mine usigan baylanisli geypara jaman islerden aulak boliw ushin ul balalar u-i jaslarinan-

ak ata-analarina dixanshiliq jumislarinda, dakildi jiyip terip aliwda, mal bagiwda jardem beredi. 

Qizlar 7-2 jaslarinan mal sharuashiligi onimlerin kaita islew menen shugilanadi, uydegi mallarga 

karaydi, urshik iyriwdi, toqiwdi, pishiwdi, kiyim tigiwdi, keste saliwdi, galli palas toqiwdi, kiyiz 

basiwdi  uyrenedi.  Usigan  baylanisli  xaliq  kosiqlarinda`  «Qiz  degenin  altin  takta  jasta  oynar, 

kuuirshakti» dep jirlanadi. «Qizdin kozi Qizilda», «Qiz minez», «Qiz osse, eldin korki», «Atadan 

ul tuumas bolar ma, ata jolin kuumas bolar ma» dep maqtaniwlari tek azapli miynetlerdin jemisi 

bolip tabiladi.  

Xaliqtin  miynetti  baxalawi  har  qiyli  dauirlerdegi  ham  xaliqlardagi  progressiv  jaziwshilar 

menen  shayirlardi,  agartiwshiliq  pikirleri  menen  unles  bolip  keledi.  Maselen`  Stendel`  «Miynet 

bul raxattin akesi» dese, V.G.Belinskiy  sozine karaganda «Tek miynet adamdi baxitli ete aladi», 

al, ulli Berdak shayir «Jigerli bol jastan balam» dep jar saladi. 

---

Al,  danishpan  L.N.Tolstoyda  baxitti  miynette  dep  bilip,  bizge  minaday  sozlerdi  mangige 

esteliq  etip  kaldirgan`  «Miynet  etken  uakitta  men  ozimdi  kanshama  baxitli  sezemen»  ol  «Uris 

ham  paraxatshiliqti»  9  marte  kayta  jazip  otirganda  kempiri`  «sori  kaynagan-au,  olip  kalasan-

goy»- degen eken. Mine sol azapli miynettin arkasinda genial kudiret shigarma dun`yaga keldi. 

«Miynet dun`yadagi en xasil narseni - adamdi jaratti» - deydi. Miynetsiz ondiris ham turmistagi 

nagisli buyimlardi, korkem-oner shigarmalarin doretiwge bolmaydi.  

Xar  kanday  talanttin  99%  miynet  deydi.  Birak  «mashkalalar  albiratkan  mutaj  adam  xatte 

gozzal  korinistide  tusine  almaydi».  Miynet  adamnin  dinkesin  kurtadi  ham  sonin  menen  birge 

ogan  baxit,  estetikaliq  kanaatlaniwshiliq  alip  beredi,  miynetti  balanin  jasayirmashiligina  karay, 

ukibina, kushine karay bolistiriw shart... 

Sonliqtan  da  mugallimler  oyshillardin,  ilimpazlardin,  jaziwshilar  menen  shayirlardin  usi 

pikirlerin  tek  ozlerin  terennen  gana  uyrenip  kalmastan,  ata-analar  arasinda  harip-talmay 

agartiwshiliq  jumisin  jurgize  otirip,  olarga  balalardi  miynetke  uyretiwdin  duris  jollarin  izlep 

tabiwda jardem beriwi tiyis. Jiynalislar, gurrinler, lektsiyalar, korgizbeli ugit-nasiyat siyakli ata-

analar menen jurgizilgen islerdin formalarin paydalaniw, galaba malimleme kurallari arkali ata-

analardin en jaksi tajiriybesin taratiw zarur. Bundayda har bir shanarakta ozinin miynet dasturleri 

kaliplesken usillardin tiykarinda balalarin, tarbiyalaytuginin esaplamauga bolmaydi.Bul kobinese 

har  qiyli  xaliqlardin  miliy  dasturleri  ham  urp-adetleri,  turmis  ham  madeniyatinin  ozgesheliqleri 

menen baylanisli boladi. 

Shanarakliq miynet dasturlerine suyene har qiyli xaliqlardin madeniyati, urp-adetleri tuurali 

balalardin tusiniklerin adeuir keneytedi ham bayitadi.  

Usinin menen birge xak keulli miynetkeshlerdi tarbiyalaw ushin bir bilimnin ozi jetkiliqsiz 

boladi. Balalardin praktikaliq isin sholkemlestiriw zarur. Usigan baylanisli mektepte ham mektep 

atirapinda maydanshalardi abadanlastiriw, interierdi bezeu, korgizbeli kurallardi, mirat biletlerin, 

oyinlaar ham instsenirovkalardin asbap-uskenelerin jasaw boyinshatek mugallimlerdin miynetin 

sholkemlestirip gana koymastan, al usi miynetke balalardi tartiw, olarga doretiwshiliq miynetinin 

natiyjelerin  kuuaniw  ham  lazzetleniw  mumkinshiligin  beriw  zarur.  Bul,  kiyaldi,  logikaliq  oydi 

rawajlandiriwga turtki boladi.  

Adam  kanshelli  akilli  bolsa,  onin  juregi  sonshama  bay  ham  kushli  boladi,  ondagi  miynet 

isinin  har  qiyli  turlerine  bolgan  biyimliliq  sonshama  aykin  korine  beredi.  Sonliqtanda  da  V.A. 

Suxomlinskiydin mina pikiri ogada adil aytilganin angaramiz. «Miynet suygishliqtin tek bir gana 

sozler  arkali  tarbiyalaw  mumkin  bolmagani  siyakli,  oni  parasatli  akilli  sozlersiz  de  tarbiyalaw 

mumkin emes». 

Sonliqtan usi maseleni sheshiw ushin balalardi miynetke tarbiyalawda korkem onerdin har 

qiyli  turlerin  paydalaniw  tiyis.  Oytkeni  korkem-oner  xakiykatliqtin  insanlar  turmisinin 

sauleleniwi boladi.  

Ata-analardin  balalardi  miynetke  tarbiyalawga  tartiw  zarurligi  xalkinin  dasturleri  ham  urp 

adetleri  menen  tanistirip,  tariyx  tuurali  gurrin  etip  milliy  aukatlardi  tayarlaw,  nagis  saliw,  uy-

ruzigershiliq  buyimlarin  bezeu,  har  qiyli  oyinshiklarin  jasaw  ukibin  iyelep  aliwda  jardem  bere 

aladi. 

Bul balalar menen ata-analardin birliqtegi tvorchestvosinin korgizbesinin en jaksi jasalgan 

buyimlarin, tanlawlar sholkemlestiriwge mumkinshiliq beredi, al olarga balalar  egedeler menen 

tendey  bolip  jyuri  agzalari  retindegi  qatnasadi.  Respubliqamizdin  balalar  bakshalarinda 

«Nawriz»,  «Zuraat  bayrami»,  «Xayt  bayrami»  siyakli  bayramlar  kennen  belgilenedi.  Birak 

xazirshe  olarga  balalar  miynet  protsesslerinin  teperish  qatnasiwshilari  emes,  al  tek  uyan 

baklawshilari retinde gana qatnastiriladi. Bul ulken katege jol koyiw boladi. Balalardi kalayinsha 

miynet protsesslerinin teperish qatnasiwshilari etiw ustinde bas katiriw zarur. 

Xaliq  pedagogikasinda  jaslardi  azelden  ak  tabiyatti  korshagan  ortaliqti  suyiwge 

tarbiyalagan.  Tunlerde  juldizlar  arkali  (kus  joli  arkali)  uzak  manzillerge  sapar  shegiwge 

sayaxatshil  romantik  boliwga  Qiziktirgan.  Juldizlardin  atin,  sanin,  jaygasiw  orinlarin  aniklaw 

arkali  esap-sanakti  ham  turlerde  tinimsiz  juldizlarga  karap  juriw  arkali  adaspastay  karay  xaua 

rayinin  ozgertetuginin  baklaganє  Mis  «Ay  karalansa  arbandi  sayla»,  (suuik  boladi),  «Kun 

---

karalansa guregindi ayda» (kar jauadi) dep atizdi tayarla, karindi art, dep xabarlandirilgan boladi. 

Kar  kop  bolsa,  jer  kar  jamilip  dem  aladi,  jer  kanik  boladi,  dakil  mol  boladi.  Sharuaga  otlak 

boladi  dep  tusindirilgen.  Uliwma  alganda  ata-babalarimiz  jaslardi  tabiyattin  mazi  baklawshilari 

bolmauga  onnan  iriskisin  uqipliliq  penen  alip  jeuge,  diyxanshiliq  etiwge,  sharuashiliq  eiwge, 

kakpan-duzak, au aulawga, kaza kuriwga orak, bel, ketpen, arba, kara uy, gunde-pazna sogiwga, 

kozi menen kolin uyretiwge shidamliliq penen tinimsiz uyretilip barilgan.  

Xaliq balalar oyinlarin barhama olardin osiw-rawajlaniw ham qaliplesiw faktori dep biledi. 

«Ananin  keuli  balada,  balanin  keuli  dalada»  deydi.  Xaliq  biypayda  oyinin  izine  tusip  ketken 

balalarga karata «Asiq oynagan azar, top oynagan tozar, berinen de koy bagip kuyrik jegen ozar» 

deydi. 

Dana garrilarimiz patiya bergende` 

-A qudayim pana ber, ala qasqa tana ber, sol tanini baqqanday, tal tayagi qolinda tay taylap 

turgan bala ber, dep tilek tileydi.  Eger de miynet isi oyin isi menen biriktirip jurgizilse, balalar 

miyneti de  miynet konligiwlerinin qaliplesiwine de ogada ulken tarbiyaliq tasir jasay aladi. Mis: 

dasturxanga  har  qiyli  aukatlardi  dizip  koya  otirip  balalar  ofitsiantkaga  aylana  aladi,  al  atel`e 

oyinin  oinay  otirip  buyirtpashi,  kabillawshi,  shishiwshi,  kiyim  tigiwshi  rollerin  oz-ara  bolisip 

aladi,  al  usi  jerde  kiyim  tigiwshi  adamlardin  miyneti  tuurali  olardin  tusinigi  ogada  teren 

rawajlanadi. Balalar xudojnikler bolip oynaganda katti Qizigip ketedi, bala bakshasinin inter`erin 

bezeydi,  har  qiyli  korgizbeliqlerdi,  oyinlar  instsenirovkalar  ushin  asbap-uskenelerdi  doretedi. 

Olar  shanarak,  dukan,  emlewxana  oyinin  katti  inta  menen  oynaydi.  Bundayda  tek  miynet 

konligiwlerin  gana  iyelep  kalmastan,  al  qatnas  jasaw  madeniyatin  de  jetilistiredi.  Sonday-ak 

tabiyiy  materiallardan  sogilgan  en  jaksi  buyimlar  tanlawin  otkeriwge  de  boladi.  Bunin  barligi 

balalardin  kiyalinan  ham  doretiwshiliq  initsiativasinan  garezli  boladi,  al  usi  doretiwshiliq 

initsiativasi tarbiyashilar menen ata-analar sheberliq penen kollapkuuatlaydi ham rawajlandiradi. 

Balalar miynetin sholkemlestiriwdin har kanday  formasi eger de ol balalar Qizigiwshiliq penen 

bagdarlangan bolsa, keuilli konimli bolip shigadi. 

 Tarbiyalaw  –  uzaq  ham  kop  kirli  protsess  eken  xaliq  barxa  yadinda  sakladi.  Eger  de 

tarbiyani baslaw uakti otip ketken yamasa tarbiyalaw naduris jurgizilgen bolsa, adamdi kaytadan 

tarbiyalawga tuwri keledi, al bul ogada kiyin waziypa boladi.