Улыума пед лекция

 

---

Estetikaliq ha’m dene ta`rbiyasi 

Jobasi 

1. Estetikaliq ta`rbiyanin` maqseti ha`m waziypalari. 

2. Mektepte estetikaliq ta`rbiyanin` mazmuni, forma ha`m metodlari.  

3.  Oqitiw  protsessinde  ha`m  klasstan  tis  shinig`iwlarda  estetikaliq  ta`rbiya  beriw 

sistemasi 4. Dene ta`rbiyanin` mazmuni, formasi ha`m metodlari.  

5. Oqiwshilardi fizikaliq jaqtan ta`rbiyalaw sistemasi. 

 6. Dene ta`rbiyanin` tu`rleri ha`m tiykarg`i qurallari 

 

Tayanish tusinikleri. 

Estetikaliq  ta`rbiya,  ko`rkemlik  ta`rbiya,  iskusstvo,  muzika,  a`debiyat,  estetikaliq  sezim, 

estetikaliq sana, ko`nlikpe. 

 

Ku`ndelikli  turmisimizda  biz  miynet    islep  atirg`an,  dem    alip  atirg`an,  ketip  baratirg`an  

yamasa  kiyatirg`an,  bir  na`rse  satip  atirg`an  yamasa  alip  atirg`an,  qosiq  aytip  atirg`an  yamasa 

jilap  otirg`an    adamlarg`a  dus    kelemiz.  Biz   barliq    wakitta xa`m  barliq  jerde  iqtiyarsiz,  sanali 

yamasa  sanasiz  tu`rde  a`tirapimizdag`i  adamlarg`a,  buyimlarg`a,  ta`biyat  xa`diyselerine    xa`m  

waqiyalarg`a  gozzalliq kriteriyasinan qaraymiz. Buyimnin` qolaylilig`i, paydalilig`i, qimbatlig`i 

xa`m arzanlig`i xaqqindag`i adamlardin` xarakterli yaki a`dep-ikramlilig`i  xaqqindag`i pikirleri 

menen  bir  qatarda  bizde  olardin`  estetikaliq  a`xmiyeti  xaqqindag`i  pikirlerde  payda  boladi.  Bir 

qatar na`rseler bizdi kuwandiradi, al geyparalari qapalandiradi, geyparalari ku`ldirse, geyparalari 

jilatadi. 

Adamnin`  o`z  a`tirapindag`i  turmis  waqiyalarina  baxa  bere  biliwi,  olardi  gozzal  yaki 

su`ykimsiz, joqari yaki to`men, qayg`ili yaki ku`lkili dep esaplaw uqiplilig`i-olarg`a baxa beriw 

arqali belgili da`rejede ta`sirleniw estetikaliq sezim dep ataladi. Al berilgen baxalar xa`m bastan  

keshiriwlerdin` o`zi-estetikaliq zeyin, estetikaliq sezgirlik dep ju`rgiziledi. 

Adamlar  o`z  a`tirapinda  payda  bolg`an  gozzalliqti  tu`siniw  menen  sheklenip  qalmaydi. 

Olar gozzalliqti o`zleri do`retiwge umtiladi. Bunday aktivlikti, estetikaliq xizmetti turmistin` xa`r 

qiyli  tarawlarinan  ko`riwge  boladi.  Adamnin`  estetikaliq  ma`deniyati  adamlardin`  gozzalliqti  

xa`m  basqa  estetikaliq  bayliqlardi  qalayinsha  elesletiwi,  atqariwi  xa`m    baxa  beriwlerinen,  o`z 

qiyallarin turmisqa qalayinsha usiniwlarinan quraladi. 

Adam  suliw,  gozzal  bolg`isi  keledi.  Bul  onin`  pravosi,  onin`  quwanishi.  Biraq,  adam 

gozzalliqti  tu`siniwde  tek  gozzalliq  xaqqinda  o`z  qara  basinin`  jekke  tu`siniklerine  tiykarlaniw 

menen  sheklenbeydi.  Gozzalliqti  tu`siniw  usi  adam  bir  bo`limi  bolg`an,  basqalar  menen  birge, 

bir  wa`kili  bolg`an  klasstag`i,  ja`miyettegi  estetikaliq  ko`z-qaraslar  xa`m  sezimlerge    pu`tkilley 

baylanisli boladi. 

Adamnin`  gozzallig`i,  onin`  shirayi  nede-onin`  sirtqi        pishinindeme,  kiyim-

kensheklerindeme,  minez-qulqindama?  Adamnin`  gozzallig`i  usilardan  ko`rinip  turadi.  Biraq, 

adamg`a  baxa  beriwde  onin`  ruxiy  ta`repleri,  moralliq  artiqmashliqlari,  aqili  onin`  talantida 

u`lken  rol`  oynaydi.  Ma`selen;  a`sirler  dawaminda  adamlar  adamnin`  sirtqi  xa`m  ishki 

gozzallig`in  sa`ykeslestiriwge  urinip  ko`rgen,  sa`ykes  formada  ko`remiz  dep  xa`reket  jasag`an. 

Adam  gozzallig`i,  onin`  estetikaliq  ko`rinisi  xa`m  ma`deniyati  xaqqinda  so`z  bolg`anda  sha`rtli 

tu`rde  onin`  sirtqi  xa`m    ishki    gozzallig`i  arasindag`i  baylanis    so`z  boladi.  Xaqiykatinda, 

qanday baylanis bar. 

Tariyxqa  na`zer    taslaytug`in  bolsaq,  ol  bizge  minaday  a`psanani  qaldirg`an.  Bir  xayaldi 

sudlaytug`in  bolipti.  Ol  aqlanipti.  Sebebi  onin`  sirtqi  gozzallig`in  ishki  gozzallig`inin`  tikkeley 

ko`rinisi  dep  esaplag`an  eken.  Biraq  sirttan  suliw  bolip  koringen    adamnin`    ishki    du`n`yasida 

suliwma,  jaqsi  qa`siyetlerge,  ken`  peyilli,  miyirman  adamlarg`a  ta`biyat  sa`ruidey  boy,  qa`ddi-

qa`wmet, suliwliq bereme? Biz adamnin` ishki qa`siyetlerinin`, onin` sirtqi  gozzallig`ina sa`ykes  

kelmeytug`inlig`i xaqqinda ku`ta` ko`p misallardi bilemiz. 

Ms;1. Sovet da`wirinde suliw qizlar  dokladshi edi. 

2. Qonaq ku`tiwge suliw  qiz  yamasa  kelinshekler tan`lanildi. 

---

3. Tek suliw bolg`ani ushin u`yleniwshiler boldi. 

4. Jasi u`lkennin` qizina  u`yleniwdi ha`wes etiwshiler boldi. 

Demek, suliwliqti adamlar xa`r tu`rli da`rejede qabillaydi degen so`z. Estetikaliq ta`rbiya-

bul xa`zirgi milliy ta`rbiya sistemasindag`i en` quramali xa`m a`xmiyetli, qiyin ta`rbiya. Bunday 

ko`rinislerdin` barlig`ida ya kewlin`di ko`teredi, yamasa kewil xoshin`di tu`siredi. Na`rselerdin` 

barlig`in  duris  tu`siniw,  seziw,  qabillaw  og`ada  u`lken  estetikaliq  talg`amdi,  estetikaliq 

ta`rbiyalang`anliqti talap etedi. 

Basqa  pedagogikaliq  protsess  siyaqli  estetikaliq    ta`rbiyada  da  ishki  xa`m  sirtqi  qarama-

qarsiliqlar  bar.  Olar  bir-birleri  menen  baylanisli.  Olardin`  ja`rdeminde  balalarda  estetikaliq 

tu`sinik,  sezim,  ko`rkemlik    talg`am,  biybastaqliqlarg`a  jek  ko`riwshilik  qa`liplesedi,  bizdi 

qorshag`anlardi  duris  qabillaw  xa`m  turmista,  iskusstvoda  suliwliqti    jaratiw  uqiplilig`i  payda 

boladi.  Al  suliwliqti  baxalaw,  adamdi  su`yiw  bul  tuwma  qa`siyet  emes.  Bala    ta`biyat    penen 

qatnas  jasaw,  adamlar  menen  so`ylesiw,  iskusstvo  shig`armalarin  qabillaw,  miynette  xa`m 

ko`rkem xa`weskerlikte qatnasiwi arqali   estetikaliq jaqtan ta`rbilanip baradi. 

Adamlardin`  tariyxiy  rawajlaniwina  na`zer  salip  qarasaq    ja`miyetlik  sananin`    xa`r  qiyli 

formalarinin`  islengenliginin`    guwasi  bolamiz.  Solardin`  ishinde  a`yyemgi  zamanlardan  baslap 

adamlarda qa`liplesken sezimler-qapalaniw, ashiwlaniw xa`m basqalar. 

Estetikaliq sezim xa`m estetikaliq talaplar miynet  protsesinde, adamlardin` ta`biyat penen 

gu`resi  na`tiyjesinde  payda  boldi  xa`m  rawajlandi.  Miynet  arqali  adam  o`zine  suliwliqti  jaratti. 

Al, suliwliq adamda suliwliqtan zawiqlaniw uqiplilig`in rawajlandirdi.. 

Estetikaliq ta`rbiyani a)ja`miyet turmisi ushin suliwliqtin` a`xmiyeti, b) iskusstvonin` jeke 

adam turmisina ta`siri xa`m t.b. dep qaraw mu`mkin. 

Estetikaliq ta`rbiyanin` pu`tin bir kompleksi, balalarda estetikaliq qabillaw xa`m sezimlerdi 

rawajlandiriw,  oqiwshilardi  tiykarg`i  estetikaliq  bilimler  menen  qurallandiriw,  oqiwshilarda 

estetikaliq  tallaw  xa`m  talg`amdi  rawajlandiriw,  ko`rkemlik  xizmet  uqipliliqlarin  qa`liplestiriw 

xa`m do`retiwshilik uqipliliqlarin qoshametlewlerden ibarat. 

Oqiwshilardi  u`yreniw  xa`m  olardin`  xizmetlerin  baqlaw    balalardin`  estetikaliq  sezimleri 

menen  moralliq  sezimlerinin`  bir  ekenligin  ko`rsetpekte.  Balanin`  sanasindag`i  saqiyliq  xa`m 

jaqsiliq ko`p ta`repinen gozzalliq tu`sinigine sa`ykes keledi. Oqiwshilardin`  miynetke estetikaliq 

qatnasi  onin`  aktiv  xizmeti  menen  baylanisip  ketken  boladi.  Bala  ushin  ma`sele  sheshkende 

yamasa  bir  na`rsenin`  suwretin  suliw  etip  salg`anda  estetikaliq  zawiqlaniw  boladi. 

Oqiwshilardin`  oqiw  miynetin  estetikaliq    qoshametlewshi  qural    sipatinda  paydalaniw  ushin 

balalardin`  aktiv,  tiyanaqli  xizmetin  sho`lkemlestiriw,  olardin`  tabisqa  erisiwi  ushin  ja`rdem 

beriw kerek. Usinday jag`dayda  olarg`a estetikaliq zawiq bag`ishlanadi xa`m olardin` estetikaliq 

keshirmeleri rawajlanadi. 

 Oqiwshi  ko`binese  o`zi  tayarlag`an  na`rselerge  baxa  beriwde  sub`ektivlikke  jol  qoyadi. 

Olardin` o`zleri en` suliw na`rselerdi jasawg`a  qizig`adi. Jaqsi na`rseler qatarinan orin almasa da 

bala o`zi tayarlag`an na`rsege ma`s boladi. Sebebi balada  formalarg`a, siziqlarg`a, boyawlarg`a 

ob`ektiv  baxa  beriwge,  o`zi  sarplag`an  miynetke  beriletug`in  na`rse,  o`zinin`  jasag`an  isine 

qumarlaniwda  qosilip  ketedi.  Mug`allim  balalardin`  islerin  salistiriw,  ko`rgizbeler 

sho`lkemlestiriw  joli  menen  olardin`  o`zleri  tayarlag`an  na`rselerge  baxa  beriwde 

sub`ektivizmnen qutiliwina ja`rdem ko`rsetiwleri kerek. 

Estetikaliq  sezim  adamlar  turmisinda  og`ada  u`lken  rol`  oynaydi.  Gozzalliqti  ko`re  biliw, 

oni tu`siniw xa`m jarata aliw adam turmisin bay, qiziqli etip, og`an en` joqari sezim  zawiqlaniw, 

ra`xa`tleniw imkaniyatin beredi. Balani estetikaliq jaqtan  ta`rbiyalaw-estetikaliq  bo`leklerge iye 

bolg`an  xa`r  qiyli  turmis  qatnaslari  xa`m  ta`sirleri  arqali  a`melge  asirilatug`in  protsess.  Balalar 

mektepke    shekemgi    ta`rbiya    jasinda-aq  na`rseler,  wakiya  xa`m  xa`diyseler  xaqqinda  o`z 

estetikaliq  pikirlerin  bildiredi  xa`m  sol  qatnas  penen  estetikaliq  sezimlerin  basinan  keshiredi. 

Jan`a  bolg`an  kollektiv  turmisina kirip kelgen, jan`a bilimler xa`m jan`a qatnaslar ta`jiriybesin 

tez iyeley baslag`an oqiwshinin` estetikaliq rawajlaniwi tez pet penen osedi.