Uliwma psixologiya kk

Ta`kirarlaw ushin sorawlar. 
 
•
Sezim haqqinda tu`sinikW 
•
Emotsiya degenimiz neW 
•
Emotsional jag`daylardin` tu`rleriW 
•
“Affekt”- so`zinin ma`nisiW 
•
Moralliq, intellektualliq, estetik sezimlerdin` tu`sinigiW 
•
Erk haqqinda tu`sinikW 
•
Eriklik ha`rekettin` du`zilisiW 
•
Shaxstin` eriklik sipatlariW 
 
 
A`debiyatlar. 
M.G.Davletshin, S.M.Tuychieva. «Umumiy Psixologiya», T. 
«Psixologiya» Tekst lektsii T- 2002, 
«Sposobnost` i sklonnost`» Kadirov 1990. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

90
E R K 
J o b a s i: 
1.Erk xakkinda uliuma tusinik 
2.Erktin fiziologiyalik tiykarlari 
3.Erktin jamiyetlik tariyxiy sharayatka baylanisliligi 
4.Erkli xareketlerdi tallau jasau 
5.Shaxstin erklilik sipatlari 
5.Balalarda erkti tarbiyalau xam rauajlandiriu 
 
 
1.Adam jedelli (aktiv) makluk retinde tek dogerek atiraptagi dun`yani kabil etip, tek ogan kanday 
da bir katnas jasap gana kalmastan, al onin tasiyrine juuapta beredi, dogerek atiraptagi dun`yaga 
tasiyrin tiygizip, oni oz maksetlerinde janartip,ozgertip turadi. Bunday uakitta adam ozi azli-kopli 
angaratugin belgili bir maksetlerdi gozleydi. 
Geyde maksetke erisiu kiyinshilik tuudirmaydi xam kush saliudi talap etpeydi(maselen kitap 
tekshede jatkan bolsa makset kitap okiu boladi jane t.b.). Birak kobinese maksetke erisiu kiyinshi-
liklardi xam toskinliklardi jenip shigiu menen baylanisli boladi. Kiyinshiliklar menen toskinliklar eki 
turli-sirtki xam ishki boladi. 
Usi koz-karastan eki misaldi salistirip koreyik. Bir jagdayda okiushiga uy tapsirmasin orinlau 
ushin ozinde jok bolgan kitap kerek bolip kaladi. Ol kitapxanaga barsa, kitap ol jerde de jok bolip 
shikti. Ol birinshi,ekinshi,ushinshi joldaslarina barip jolikti, birak olarda da bul kitap jok eken. Sonday 
okiushi mugallimnin uyine bardi xam kalay bolsa da kitapti tauip aldi. Baska bir jagdayda okiushida 
talap etilgen kitap bar edi, birak onin dim sabak tayarlagisi kelmedi, al balalarda oni barinsha shakirip 
xam eliktire bergenlikten terezenin aldinda turip,futbol tobinn korsetip,imlap shakira bergenlikten onin 
futbol oynauga bargisi keldi. Birak okiushi karama-karsi tileklerin jenip shigip, ozin uyde kaldiriuga 
xam otirip alip, sabak tayarlauga majbur etti. Anau jagdayda da, baska bir jagdayda da toskinliklar 
bolgani anik, birak, olar putkilley baska-baska xarakterge iye boldi. 
Sirtki toskinliklar-bul adamnin garezsiz emes sirtki toskinliklar, sirtki karsilik baska adamlardin 
karsilik korsetiui, tabiyiy karsiliklar boladi. Ishki toskinliklar adamnin ozinen garezli boladi, bul kerek 
narseni isleudi kalemeushilik,karama-karsi niyetlerdin boliui, adamnin uyanligi, jaman keyip, oysizlik 
penen xareket etiu adeti, jalkaulik,korkinish sezimi, jorta menmenshilik etiui xam t.b. boladi. 
Adamnin erki ol maksetke jetiu jolinda toskinliklardi xam kiyinshiliklardi jenip shigiuga 
kanshama ukipli ekenliginde, oz minez-kulkin kanshama mengerip ozinin xizmetin belgili bir uaziypa-
larga kanshama bagindira aliuinin ozinde bilinedi. «Erk-adamnin kiyinshiliklardi xam toskinliklardi 
jenip shigiuina baylanisli bolgan maksetli xareketlerin jane kiliklarin belgileytugin onin psixikalik 
xizmeti boladi». 
Toskinliklardi xam kiyinshiliklardi jenip shigiu erkli xam kush saliu dep atalatugin, adamnin 
dene (fizikalik), intelektuallik xam morallik kushlerin jumsauga bagdarlanatugin nervlik-psixikalik 
katti kush jumsauinin ayiriksha xalatin talap etedi. 
Erk tek maksetke erise aliu ukibinda gana emes, al bir narseden ozin tiya aliu ukibinda da juzege 
keledi. 
«Kushli erk-bul tek bir maksetti gozleu xam ogan erise aliu ukibi gana emes, al kerek bolip 
kalganda kiziktirgan, ozine tartkan narseden uaz keshe biliu (beze biliu,bas tarta biliu) boladi». 
Adam erkinin ob`ektivlik korsetkishi-ol jene alatugin toskinliklardin kolemi boladi. Ozbekistan 
Respublikasinin tinishligin korgau uaktinda elimizdin abadanligi ushin xadal miynet etip atirgan 
kaxarmanlarimizdin erki ulli(kushli). 
Erk tek ulken islerdi gana emes,al kishigirim islerde de juzege kele aladi. Karshaday bala ushin 
kishigirim iste de jigerlilik korsetiu-erkli kiliklardi xam is-xareketlerlerinin jaksi mektebi boladi. 
Tayarlap atirgan sabaklarin shala taslay sala, balalar korsetiuin koriu ushin televizorga karay juuirik 
kumarliginan ozin sanali turde irkip kalgan birinshi klass okiushisi usinin menen ozinin erkin 
shiniktiradi. 

---

91
Erk adam xizmetinin barlik turlerinde juzege keledi. Maselen erklilik jaginan kush saliusiz, 
maksetti angariusiz,ob`ektivlik kesentlerdi, xarip-sharshaudi jene aliusiz miynet bolmaydi. Jiger 
okiushinin talim aliu xizmetinde mudami juzege keledi. Xar bir sabakta uyge berilgen tapsirmalardi 
orinlagan uakitta mektep okiushisina en xar kiyli kiyinshiliklardi jenip shigiuga, ozin bekkem tutiuga 
tuura keledi. Talim aliu jigerlilik jaginan pikirdi bir jerge jamleudi,tiyanakli turde maksetti 
gozleudi,ozin tiya aliudi talap etedi. 
Maksetti belgilep aliu anau yamasa minau jigerlilik xareketti iske asiriu neden garezli boladi ozi? 
Adam putkilley erkin xam darkan keuline kelgenin isley alatuginday, bilay da, baskasha da isley 
alatuginday bolip koriniui mumkinU` barligi tek onin xesh kanday sebepsiz xesh narseden kelip 
shikpaytugin tileklerinen garezli boladi. Ayirim psixologlar tap usi jigerdin tolik erkinligi tuurali 
aytadi. 
Ilimiy psixologiya jigerdin bunday erkinligin moyinlamaydi. Adamnin xar kanday xareketinin 
daslepki sebebi onnan sirtta boladi, jigerlilik kiliklari adam turmisinin sirtki xam ishki sharayatlarinan 
tolik garezli boladi. 
Erkli xizmet adamnin sezimleri menen bekkem baylaniskan. Adam xar kanday iske kumarlilik 
penen umtilar eken, ol koyilgan maksetke jetiu,niyet etiu,niyet etilgen narseni orinlau ushin xar 
kanday kiyinshiliklardi,mashakat xam kanashiliklardi jeniuge ilayik boladi. Atiraptagi turmiska 
biyparua karaytugin adam maksetke erisiude oz erkine ush saliuga iye emes. 
Erkli (erki kushli) adamdi sezimler baskarmaydi,mumkin ol mudami oz sezimlerin baskaradi. 
Adamnin belgili maksetke karatilgan xam sanali xizmeti bolgan erk oylau protsesslerine kashik 
boliui mumkin emes. Oylau erkli xareketler sanali turde makset belgileude de,sol maksetke erisiu ushin 
kurallar tanlauda da payda boladi. Adam iske kalay kirisiuden aldin, ozinin ne islemekshi xam ne ushin 
usi isti orinlaui kerekligin oylap koriui xam aniklap aliui, oz is-xareketlerinin natiyjelerin esapka aliui 
xam maksetke erisiu jolinda ushiraytugin karsilik (kiyinshilik)lardi kozde tutiui kerek. 
Putkil erkli xareketti orinlau protsessinde pikir jurgiziu zarur. Adam erkli xareket eter eken 
kobinese aldin ala kozde tutilmagan kop gana kiyinshiliklarga, ozgerip ketken sharayatka ushiraydi, 
bul jagday onnan ulken pikirleu jumisin, is xareketlerdin belgilep koyilgan jobasina kirgiziu kerek 
bolgan barlik ozgerislerdi abden oylap shigiudi talap etedi. Gumansiz, oylau katnaspasa erkli xizmet 
sanaliliktan ayrilip kalgan bolar edi, xam adamdi aldina koyilgan maksetke alip barmas edi. 
Adamnin oz xizmeti xam minez-kulkin sanali turde tartipke saliuda, oz ustinen, ozinin is-
xareketleri ustinen xukimdarlikti sanali turde amelge asiriuda, oz tilekleri xam sezimlerin sanali turde 
akilli kabil etiuge boysindiriuda, oylau ayiriksha axmiyetli rol` oynaydi. 
Xarekettin maksetleri adamnin dun`yaga koz-karasi, onin turmislik maksetleri,mapleri,jeke 
kelbetinin ozgeshelikleri menen belgilenedi. Al siz bunin barligi sirtki tasiyirlerdin, adamnin turmisinin 
xam xizmetinin natiyjesi ekenin bilesiz. Solay etip, tikkeley emes jigerlilik xareketleri barxama sirtki 
tasiyirler menen belgilenedi. Birak adamnin psixikalik turmisinin kuramaliligi, uzak yamasa tikkeley 
emes boliui itimal bolgan sirtki tasiyirlerdin kuramaliligi adamnin anau yamasa minau erklilik xareket-
lerinin sebeplerin aniklauga kobinese imkaniyat bermeydi. Usinin ozi «erkin erk» adam kiliklarinin 
sirtki tasiyirlerden garezliligi tuurali push kiyaldi doretedi. 
2.Erktin fiziologiyalik mexanizmleri ele jetkilikli darejede uyrenilmegen xam aniklanbagan. 
Adamnin erkli xareketlerinin tek gana ayirim bir mexanizmlerin gana tusindirip beremiz. 
Adamnin barlik sanali xareketleri refleks tipinde payda boladi, demek sanali xareketler bolgan 
erkli xareketler fiziologiyalik tiykari jaginan xam bul xareketlerdin payda boliu tipi jaginan reflektor 
protsessler.Bunin manisi sonda barlik adamzat xareketlerinin birinshi sebebi adamnan tiskarida boladi, 
yagniy sirtki ortalikka baylanisli. 
Erkli xarekettin fiziologiyalik tiykari bas miy kabiginda payda bolatugin shartli baylanislardin 
kuramali sistemasi. 
Sirtki ortaliktan uzliksiz turde izbe-iz signallar kelip turadi xam adamnin analizatorlarina tasiyir 
etedi, birak bul tasiyirlerdin barligi da birdey retseptorlardi kozdira bermeydi, tek ayirimlari gana 
analizatorlarga tasiyir korsetedi xam koziuga sebep boladi. 
Bas miy kabiginda xar turli analizatorlardan kelip turgan impul`sler juda nazik darejede 
taliklanadi, bul impul`slerdin ayirimlari tormozlanadi, baskalari bolsa shartli reflektor baylanislarinin 
kuramali sistemalarin payda etip, birlesedi. Usi baylanislar kop marte bekkemlengennen keyin uakitsha 

---

92
baylanislardin kuramali, turakli bolimleri juzege keledi, usi bolimler jalgiz sistema sipatinda xareket 
ete baslaydi. 
Xareket orinlangannan son xareket organlarinan bas miy kabigina orinlangan xareket xakkinda 
signallar keledi. Bul xabar oraylik nerv sistemasina keledi, ol jerden impul`sler jane miy kabiginin 
xareketlendiriushi oraylarina xam retseptorlarga joneledi. Xareketler xizmetinin ozgergen sharayatlari 
xakkinda alingan signallarga muuapik ozgere beredi. 
Bul oz-ara baylaniskan eki tarepleme nerv baylanisi adamnin xareketin tartipke saladi xam 
baskaradi. 
Solay etip, xareketler baskarilatugin xam koyilgan uaziypalarga juuap beretugin xareketlerge 
aynaladi. 
Jagdayga beyimlesiu refleksi yamasa «Bul ne?» dep atalgan janalikka tiyisli refleks, xareket 
baslaniuinan burin-ak juzege keledi.Jagdayga beyimlesiu refleksi juzege kelgennen son, nerv sis-
temasina jollar ashiladi-nerv impul`sleri jakinda bolatugin xizmet ushin kerek bolatugin jollardan otedi, 
yagniy nerv sistemasinin jakinda bolatugin xizmetine tap usi jolda xareket etiu mumkinshiligi xam 
maksetke muuapikligi yamasa mumkinshiligi jokligi aniklanadi. Mine solay etip daslepki jagdayga 
beyimlesiuden keyin ya is-xareket baslanadi yamasa is-xareketten uaz keshiledi birak ayrim uakitlari 
adamda gumanlaniu jagdayi-xareket etiu kerek yamasa xareket etiu kerek emes degen xalat (yagniy 
motivler guresi) payda boladi. 
Daslepki xizmet tiykarinda burin payda bolgan uakitsha nerv baylanislari bul tayarlik dauirinde 
jedellesedi (janlanadi). Jakinda bolatugin is-xareketlerdi anlau xalati payda boladi. Is-xareketke 
tayarlik karsiliklardi jeniuge tayarlik xalati juzege keledi, bul xalat adamnin erkine kush saliuina sebep 
boladi. 
Bas 
miy 
kabigindagi 
tormozlaniu 
protsessleri 
erkli 
reaktsiyalardin 
fiziologiyalik 
mexanizmlerinde ulken rol` oynaydi. Kop kozdiriushilar arasinda en axmiyetli bolgan kozdiriushilar 
ajiraladi, biyparua kozdiriushilar xam organizm ushin axmiyetin jogaltkan kozdiriushilar bolsa 
tormozlanadi. 
Bir kiyli reflekslerdin tormozlaniu protsessi xam sol munasibet penen baska reflekslerdin 
kusheyiui erkli xareket ushin ulken axmiyetke. Kerekli bolmagan xareketti toktatip kaliu, shidamli 
(sabirli) boliu, bulardin xammesi sirtki kozdiriushilardin tanlanba tormozlaniui yamasa sirtki tasiyirge 
juuap retinde xareket reaktsiyalarinin tormozlaniui menen baylanisli. 
Tanlanba tormozlaniu kansha tezirek payda bolsa, adamnin xareketin toktatip kaliu ukibi 
sonshelli ansatirak juzege keledi, impul`siv xareketlerge toskinlik etedi. Bul jagday soni korsetedi, 
adam asigislik penen kararlar kabil etpeydi, ozinin is-xareketi xam kiliklarin oylap koredi, impul`siv 
xareketlerdi toktatadi. 
Adamnin erkli xareketlerinin payda boliuinda ekinshi signal sistemasinin(yagniy soz soyleu) 
axmiyeti juda ulken. 
Soz benen makullaudin unamli roli xammege malim. Kobinese is-xareketti maktau, makullau 
adamnin ulken karsiliklardi jenip otiuine jardem beredi. Is-xareketti xoshametleu, makullau sebepli 
adamda erkke kush saliu juzege keledi, sol sebepli ol kiyinshiliklardi jeniu ushin kushinin artip 
baratirganligin sezedi. 
Erkke kush saliular uaktinda nerv sistemasinin zorigip isleui ushin nerv kuuati rezervinen-
retikulyar sistema dep atalatugin sistema yamasa retikulyar formatsiyadan kosimsha kush-kuuat alip 
turadi. Jakinda nerv kletkalarinin shinjirlari oylap tabildi, bul shinjirlar miy sabi xam aralik miy 
boleginde jaylaskan. Xar kiyli formada xam ulken-kishi bolgan kletkalar ozine tan nerv turin jamlesti-
redi, bul kletkalar tiykargi nerv sistemasi kletkalarinin toplamlari ortasina jaylaskan, bul kletkalar 
oraylik nerv sistemasinin ane sol ozine tan bolimleri ortasindagi araliklardi toliktiradi. 
Ilimpazlardin tekseriuleri retikulyar formatsiya oraylik nerv sistemasinin barlik bolimleri, yagniy 
arka miyden baslap, bas miy ulken yarim sharlarinin kabigina shekemgi bolgan bolimleri xalatina xam 
xizmetine ulken tasiyir korsetetuginligin aniklagan. 
Koziu protsessinin retseptorlarinan keletugin nerv impul`sleri eki jol menen: tuuri ozine tan jol 
menen xam retikulyar formatsiyaga baratugin tarmak jollar menen otedi. Bul impul`sler retikulyar 
sistemanin xizmetin tamiyinleydi xamde oraylik nerv sistemasi xar kiyli bolimlerdin kozgaliu xam 
tormozlaniu darejeleri xalatina tasiyir korsetedi. 

---

93
Erkke kush saliu bas miy kabiginin isinde zor gayrat korsetiudi talap etedi, erkli xizmet nerv 
bolimlerinde tez kayta ozgeristi kosimsha nerv oraylarinan protsesske kirgiziudi talap etedi. Bas miy 
kabigi ozinin jedelligin xam iskerlik darejesin tamiyinleytugin bul kuuatti retikulyar sistemanin 
kosimsha rezervlerinen alip turadi.Eger retikulyar sistema signallari bolmay kalsa, shartli reflekslerdin 
payda boliui toktap kaladi: demek miy kabiginin xar kanday erkli xareket ushin zarur bolgan jedelliligi 
pasenleydi. 
3.Erkli xareketler tek adamga tan xareketler.Xayuanlar adamnan ozgeshe bolip, olar tek gana 
tabiyatka, dogerek-atiraptagi ortalikka beyimlesediU` olar maksetti anlap xareket ete almaydi, oz is-
xareketlerinin natiyjelerin aldinan kore almaydi, olarda erkli is-xareketler jok xayuanlardin xareketlerin 
koyilgan makset emes, mumkin tap usi jagday, tap usi sharayat belgileydi. Demek xayuanlarda erk 
bolmaydi. Tek adam gana belgili bir maksetti gozlep, erkli xareket etedi. 
Adamnin erki miynet protsessinde jetilisken. Algashki adamnin miynetinde-ak belgili makset 
kozde tutilgan. Ol auga(anga) shigiu aldinda kural, xar kiyli uskeneler tayarlaganU` anga shigiu 
aldinda jabayi xayuandi aydap kirgiziu ushin adamlardi jaslestirgen xam jumislar bolistirilgen-demek 
adamnin xizmeti anga shigiudan aldin-ak belgili maksetke karatilgan. 
Anga shigiu protsessinde adamnin erkli ozgeshelikleri jetilisken, sebebi onin koyilgan maksetke 
erisiu ushin ulken kiyinshiliklardi jeniuine xam oz xizmetin sol maksetke ilayik tartipke saliuga tuuri 
kelgen. 
Erkli xareketler adam turmisi protsessinde, adamlardin otken auladlari jaratkan narselerdi 
ozlestiriu protsessinde jetilisedi. Adamnin erki sirtki tasiyirlerge xam dogerek atiraptagi ortaliktin 
tasiyir etiuine baylanisli. 
Erkli xareketler jamiyetlik miynet protsessinde juzege keledi, adamlardin jamiyetlik 
munasibetleri protsessinde rauajlanip baradi xam belgili nizamliklarga boysinadi. 
Adamnin erki dun`yanin nizamlarina baylanisli, birak adam oz minez-kulki jolin ozi belgileydi 
xamde oz is xareketleri xam kilmis isleri ushin ozi juuapker boladi. Adam tabiyat xam jamiyetlik 
turmis nizamliklarin biliuge tiykarlangan xam amelge asirilatugin anik maksetlerdi oz aldina koya 
aladi. Tabiyat xam jamiyetlik turmistin ob`ektiv nizamliklarin biliu adamnin malim maksetke muuapik 
xareket etiuine, turmis uakiyalarinin barisin jollauga, eger kerek bolsa bul uakiyalardi ozlestiriuge 
mumkinshilik beredi. Adam keleshekti aldinan korip xam otmishti esapka alip, xazirgi uakit 
shenberinen shetke shigatugin maksetlerdi oz aldina koyadi. 
Adam jamaatlik miynette katnasar eken, ozinin is-xareketlerin bilip alingan tabiyat nizamliklari 
menen sonday-ak jamaattin miynet sharayatindagi miynet munasibetleri natiyjesinde juzege keletugin 
talaplari menen birlestirip bariuga umtiladi. Bul jagday adamdi oz is xareketlerin jamaat umtilip atirgan 
maksetke boysindiriuga majbur etediU` bul maksetti ol ozi ushin kabil etedi xam oni oz is-
xareketlerinin maksetine aylandiradi, usi maksetke erisiu ushin ol kiyinshiliklardi jenedi, oz is-
xareketlerin usi maksetke erisiu talaplarina boysindiradi. 
Jokari adep-ikramlilik motivler sebepli is-xareket etiushi adam oz xareketlerinde xujdanlik 
minnet sezimine, uatan suyiushilik, joldaslik sezimleri xam baska jokari adeplilik motivlerge amel kilar 
eken, onin shaxsiy umtiliulari jamiyetlik umtiliular menen birlesip adepli tarbiyalangan erkke iye 
boladi. 
Adep-ikramlilik jaktan tarbiyalangan erkli adamnin erkli is xarketi kiyinshiliklardi jeniude erkke 
kush saliu menen, erkli xareket etiu menen xarakterlenedi xam belgilengen maksetke erisiuge 
mumkinshilik beredi. 
Makset koyiu-erkli xarekettin axmiyetli baskishi, birak makset ele adamnin erkli sipatlarin 
belgilemeydi. Sonday adamlar bar, olar juda jaksi maksetler koyadi xam sogan erisiu jollari xakkinda 
kop aytadi, birak sogan karamay is-xareketke kirispey kala beredi. Bunday adamlardin jamiyet ushin 
xesh kanday paydasi tiymeydi. 
Erkli adamda mudami uzak motivizatsiyalau payda boladi. Ol eger sharayat talap etetugin bolsa 
erkli xareketti darxal orinlamay mumkin tek xazirgi payitti gana emes, keleshekti de nazerde tutip, bir 
kansha uakittan keyin orinlaui mumkin. 
4.Xar bir erkli xarekette eki baskishti ayirip shigariuga boladi. Birinshisi-bul tayarlik koriu 
baskishi, oydan xareket etiu, oylap shigiu baskishi bolip, bunda makset angariladi, maksetke erisiudin 
jollari xam kurallari belgilenedi jane sheshim kabil etilediU` ekinshisi atkariu baskishi bolip, bunda 
kabil etilgen sheshim orinlanadi xam orinlangan xarekettin ozine baxa beriledi. 

---

94
Tayarlik koriu baskishi. Xar kanday jigerli xareket maksetli xareket retinde barxama xarekettin 
maksetin belgileuden xam oni aykin angarip aliudan baslanadi. Xareket etiuden burin ne ushin xareket 
etiu kerek ekenin, xareket etiu natiyjesinde adam nege erisiuge umtilatuginin angariu tiyis. Sonday ak 
maksettin axmiyetin angariu ogada ulken axmiyetke iye boladi. Egerda adam ozinin aldina koygan 
makseti tek jeke axmiyetke emes, al ulken jamiyetlik axmiyetke de iye ekenin angarsa, ol aytarliktay 
kiyinshiliklardi jenip shiga alatugin bolip kaladi. 
Maksettin anikligin angariu da axmiyetli boladi. Usi adamnin kolinan kelmeytugin maksetlerdi 
alga koyiu baslangan isti akirina shekem jetkeriushilik adetin payda etedi. Birak ansat, erisiletugin 
maksetler erkti rauajlandiriudi, kiyinshiliklarga karsi gures jurgiziu, toskinliklardi jenip shigariu ukibin 
payda etpeydi. Xarekettin maksetleri adamga attan-anik boliui, birak ogan erisiu ushin ulken kush 
saliudi talap etetugin boliui tiyis. Tek usinday maksetler gana xakiykat erkti, minez kulikti belgileydi. 
Erk xareketti duris baxalau ushin usi maksetti gozleudi belgilengen adamga xareket etiuge 
kulshindirgan sebeplerdi, niyetlerdi de biliui tiyis. Adamnin xar bir xareketi kanday da bir narse 
ushin(makset) xam kanday da bir sebepke gore islenedi. 
3-klass okiushilarinan «Sizler ne ushin jaksi okip atirsiz?»-dep soradi. Berilgen juuaplar xar kiyli 
boldi. Bir okiushi «bul menin minnetim-akem menen anam jaksi jumis islegeni siyakli, men de jaksi 
okiuga tiyispen»-dep juuap berdi. Baska bir okiushi «Xayal mugallimnen maktau esitkim keledi»-dedi. 
Al ushinshi bir okiushi «Men xammeden jaksi bolgim keledi. Akem magan jaksi baxalar ushin kinoga 
bariuga aksha beredi»-dedi. Xizmetti bir turli, onin natiyjeleri de bir turli, birak xarekettin sebepleri 
xarkiyli. 
Keltirilgen misaldan sebepler xarkiyli-pas(ozimshillik niyetleri) xam jokari(jamiyetlik turdegi 
sebepler, minnet sezimi) darejeli bolatugini korinip tur. Albette adamnin xareketleri kara basinin 
sebepleri (ozinin aman esenligin tamiyinleuge umtiliu, bireuge jeke turde katti bauir basiu xam t.b.) 
menen de belgileniui mumkin, birak bizin adamlardin jeke sebepleri jamiyetlik maplerge kayshi 
kelmeydi. 
Jigerli xarekettin tayarlik koriu baskishinin mazmunin maksetke erisiuge maksetke erisiuge ishki 
yamasa sirtki toskinliklar bar ekenine karay xar kiyli boladi. Ishki toskinliklar (korkinish, jal-
kaulik,sharshau,xareket etiudi kalemeushilik, bar bolsa,baskish sebepler guresi xarakterine iye boladi. 
Bul bir darejedegi sebepler guresi (keshkurin bir uakittin ozinde kinoga xam teatrga bargin keledi, 
mektepti pitkergennen son bir uakittin ozinde shofer xam montajlushi kasibin iyelegin keledi) xam xar 
kiyli darejedegi sebepler guresi (kinoga bariu yamasa sabak tayarlauga otiriu) boliui itimal. Ekinshi 
jagdayda sebeplerdin darejesin angariu xam anagurlim jokari darejedegi tanlap aliu tiyis. 
Erkli xarekettin sebepler guresi-bul kobinese minnet sezimi menen minnetke kayshi keletugin 
niyetler arasindagi gures boladi. Jigerdin ozi minnetke kayshi keletugin niyetlerge jol bermesten, 
ozindi minnet sezimi buyirgan narseni isleuge majbur etiude korinedi. Kerek narseni isleu kerek pe 
yamasa kalegenindi isleu kerekpe degen sorau tuurali soz bolganda, kerek degen sebepti tanlap aliu 
tiyis. Maselen okiushi xayal mugallimnin katti keuline tiydi xam katesin moyinlagisi jane keshirim 
soragisi kelmedi. Onin joldasi ar-sar bolip tur:ol dostin karalagisi kelmeydi, birak minnet xam 
juuapkershilik sebepleri en akirinda kozaba doslik jane joldaslik sezimlerin jok etip jiberedi, jane ol 
ayipkerdi ashiktan-ashik karalaydi. 
Moral`lik jaktan tarbiyalangan erkke iye bolgan adamda minnetin orinlap atirgan uakitta 
xeshkanday ishki gures bolmaytuginin atap korsetiu axmiyetli boladi. Onin ushin minnet-xarkanday 
ekileniudi boldirmaytugin sebep boladiU` xarekettin jamiyetlik zarurligin angariu minnetke kayshi 
keletugin kilikti isleudin xarkanday mumkinshiligin jokka shigaradi. 
Tek sirtki toskinliklar bolgan uakitta sebepler guresi bolmaydi, erk maksetke erisiudin kurallarin 
oylap tabiudan, xareket etiudin usi jagdaylarda en kolayli, anik usilin tanlap aliudan ibarat boladi. 
Maselen, okiushi model` sogiudi uygardi. Iske kirispesten burin ol model`di kashan xam kay jerde 
sogatuginin, kim menen oylasatuginin xam tagi baskalardi oylanip aladi. 
Jigerli xarekettin tayarlik koriu baskishi belgili bir sheshimdi kabil etiu menen pitedi. 
Atkariu baskishi. Xarkanday erk maksettin endigi en axmiyetli baskishi-kabil etilgen sheshimdi 
atkariu boladi. Albette, jiger sheshimdi kabil etiude de juz beredi (bunday sheshim geypara uakitta 
ulken kush saliudi da talap etiui itimal) birak usi bir narsenin ozi-ak adamdi erk dep esaplau xukikin 
bermeydi. Oz aldina tek en adiuli, en axmiyetli maksetlerdi koyatugin, tek sheshimlerdi kabil etetugin, 
al olardi turmiska asirmaytugin isti akirina shekem jetkermeytugin adam erksiz adam boladi. 

---

95
Atkariu eki turli formagaU` sirtki xareket formasina (sirtki erkli kilik) xam sirtki xareketten ozin 
tiyiu formasina (ishki jigerli kilik) iye boliui mumkin. Maselen, okiushi bir narseni sibirlap aytiudan (al 
ol joldasina dim sibirlap aytkisi keledi), jasi ulkenge turpayi juuap beriudin ozin tiygan uakitta, erkli 
xareketti toktatiuda bilinedi. 
Egerde adam belgilengen maksetinen sheginse, ol erki jetkiliksiz ekenin korsetedi. Albette 
jagdaylar ozgerip ketken kanday da bir jana sharayatlar payda bolgan xam burin kabil etilgen sheshim-
di orinlau akilga muuapik kelmey kalgan jagdaylarda kabil etilgen sheshimnen sanali turde bas tartiu 
zarur. Erkli adam kerek bolip kalgan jagdayda belgilengen xareketten bas tartip, jana sheshimdi 
kabillay aliui tiyis, al bolmasa bul erktin juzege keliui emes, al biymani ojetlik boladi. 
Erkli xarekettin natiyjesi maksetke erisiu boladi. Erkli xareketti onin ozin baxalau menen 
pitediU` adam maksetke erisiu ushin ozi tanlap algan usillarin, jumsalgan kushlerin baxalaydi xam ke-
leshek ushin tiyisli juumaklar jasaydi. 
5.Adamnin erkli minez-kulkin analiz jasau bir katar erkli sipatlardi ayirip shigariuga 
mumkinshilik beredi, al olardin xar birin ayirim erkli korinisleri sipatlap turadi. Erkli sipatlarga 
maksetke talpiniushilikti, oz betinshelikti, jureklilikti, tabanlilikti, sabirlilikti, batillikti, erjureklikti, 
tartiplilikti jatkaradi. 
Maksetke talpiniushilik-bul adamnin oz minez kulkin turakli bir turmislik maksetke boysindiriui, 
ogan erisiu ushin barlik kushin xam ukiplarin jumsauga tayar turiushiligi jane tauekel etiushiligi, oni 
jobali turde xam buljitpastan amelge asiriui boladi. Usi keleshek maksetten tiykargi maksetke erisiu 
jolindagi zarurli baskishlar retindegi jeke maksetler kelip shigadi, barlik artikmash, kajetsiz narse 
ilaktirilip taslanadi. 
Elimiz adamlari oz xizmetin demokratiyalik garezsiz jamiyetti duziu uaziypasina bagdarlanadi. 
Bul tiykargi uaziypa ogan bagindirilgan kop mugdardagi anagurlim jeke turdegi uaziypalardi tuudirip 
olar xam bir adamnin anik xizmetin belgilep beredi. 
Albette okiushilarda maksetke talpiniushilik barxama jokari jamiyetlik axmiyetke iye bolgan 
maksetlerge bagdarlana bermeydi. Sonliktan da belgili bir jamiyetlik kunga (yamasa en bolmaganda 
jamiyetlik maplerge kayshi kelmeytugin) iye bolgan turakli makseti bar xam usi maksetke karay jobali 
jane sistemali turde xareket etetugin okiushini maksetke talpingan okiushi dep aytiuga boladi. Maselen, 
okiushi ozinin kon`kide figurali sirganak tebiu boyinsha sport sheberi boliu siyakli maksetine karay 
baradi. 
Oz betinshelik-minez kulikti ozinin jeke koz-karaslarina xam isenimlerine bagindiriu boladi. Oz 
betinshe adam ozinin isenimlerine saykes kelmeytugin xareketlerdi isletiuge uriniularga kayil 
bolmaydi. Birak bul ol xarkanday jat pikirdi biykarlaydi degendi bildirmeydi. Oz betinshe adam 
barxama baskalardin maslaxatlarin xam korsetpelerin karap shigiuga, olardi baxalauga, al egerde olar 
akilga muuapik kelse kabil etiuge tayar turadi. Al xarkanday jat pikir ol jat bolganligi ushin gana 
biykarlangan, baska adamlardin aytkan tiykarsiz turde karsilik korsetiu baklangan jagdayda jigerdin 
unamsiz sipati-negativizm (nego biykarlayman degen latin sozinen alingan) juzege keledi. Kanday 
bolmasin jat keneslerge karsi xareket etiuge umtilip baskalardin bergen xarkanday, sonin ishinde akilga 
muuapik korsetpelerinde biykarlay otirip, ol kobinese xatte ozinin jeke koz-karaslarina xam 
isenimlerine kayshi xareket etedi. 
Erktin negativizmge karama-karsi, birak ol da unamsiz sipatli-kongishlik boladi. Kongish adam 
baska bireudin tasiyrine ansat berilip ketedi, al baska bireulerdin keneslerine kritikalik katnas jasap, 
kerek bolip kalgan jagdayda olarga karsi tura almaydi,baska bireulerdin xarkanday xatte putkilley 
tiykarsiz keneslerin kabil ete beredi. Kongishlik te negativizm de erki xalsizliktin belgisi boladi, 
oytkeni usi eki jagdayda da adam ozinin xareketlerin akildin anik daliyline bagindira almaydi, eki 
jagdayda da ol baskalardin tasiyrin kalay bolsa solay kabil etip yamasa tap solayinsha kalay bolsa solay 
biykarlay otirip xareket etedi. 
Batillilik-bul tiykarli xam turakli sheshimlerdi oz uakitnda kabil etiu jane xeshkanday irkilmesten 
olardi orinlaudi kolga aliu ukibi boladi. Batillilik asirese kuramali jagdaylarda, birneshe 
mumkinshiliklerden bireuin tanlap aliuga bolatugin jerde xam xareket biraz tauekelshilik etiu menen de 
baylanisli bolgan jerde de attan anik korinedi. 
Sheshimdi oz uaktinda kabil etiu-sheshimdi zarurli payitta, buni jagdaylar talap etken uakitta 
kabil etiudi bildiredi. Jurekli adam egerde adamlar ogan asikpauga mumkinshilik berse, sheshimdi ka-
bil etiuge asikpaydi. Bul ogan jagdaydi en jaksi tusinip aliuga, onin anagurlim duris baxalauga, 

---

96
kosimsha magliumatlar toplauga xam tiykarli sheshimdi kabil etiuge mumkinshilik beredi. Birak 
zarurli jagdaylarda ol jagdayga beyimlesip, darxal akilga en muuapik keletugin sheshimdi kabillay 
aladi. Batilsiz adamlar kerisinshe ya xatte oylap koriuge ulgermesten-ak sheshimdi asigip-usigip kabil 
etiudi, ya sheshimdi oz uaktinda kabil etiude keshigip kaladi. 
Sheshimlerdin tiykarlanganliginin natiyjesi olardin turakliligi boladi. Al jureksiz adam oz 
sheshiminin durisligina isenbeydi. Ol kabil etilgen sheshimdi mudami kayta karaydi, keyinge kaldiradi, 
biykarlaydi. Batilliktin zarurli belgisi-sheshimdi orinlaudi katti kolga aliu boladi. Al batilsiz adam xatte 
sheshimdi kabil etkennen son da geyde oz xareketlerin keyinge kaldiriudin xar bir mumkinshiligine 
jarmasip alip, sheshimdi orinlauga asikpauga boladi dep ozin isendire otirip, sheshimdi amelge asiriuga 
kirisiuge ozin majbur ete almaydi. 
Batillik en akirinda egerde buni jana jagdaylar talap etse, kabil etilgen sheshimnin orinlaniuin 
irkiudi yamasa putkilley toktatip taslaudi nazerde tutadi. 
Okiushilarda batilsizliktin xarkiyli turlerinin derekleri xar turli boladi. Bular juuapkershilikten, 
kutilmegen akibetlerden korkiu, buringi bir katar satsizliklerdin tiykarinda oz kushlerine xam 
mumkinshiliklerine degen isenimin joytip aliu jane tagi baskalar boliui mumkin. 
Tabanlilik-bul kabil etilgen sheshimlerdi akirina shekem jetkeriu, alga koyilgan makset jolindagi 
xar kanday toskinliklardi jenip shigip, ogan erisiu ukibi boladi. Tabanli adam satsizlikke ushiragan 
uakitta onin ruuxi tuspeydi, al kerisinshe, ol belgilengen narsege erisiu ushin belin tagi da kattirak 
buuadi xam bunin ushin jana jollardi jane kurallardi izleydi. Tabanlilik asirese kiyin, zeriktirerli, auir 
jumisti orinlagan uakitta attan-anik korinedi. 
Tabanlilik-okiushilardin talim aliu xizmetinin tabisli bolip shigiuinin zarurli shartlerinin biri 
boladi xam sonliktanda tabanlilikti tarbiyalau-mugallimnin en axmiyetli minnetlerinin biri boladi. Mine 
usi sipatka iye bolmagan, kishigirim satsizlikke ushiraudan-ak uskini kuyilip kalatugin kiyinshiliklardi 
jenip shigiu ushin aytarliktay kush jumsamastan kiyinshiliklardan aulak boliuga umtilatugin 
okiushilarga mugallim tarepinen ayriksha dikkat audariliui tiyis. 
Erktin unamsiz sipati-ojetlikti, tabanliliktan ayirip taniy biliu kerek. Egerde tabanli adam unamli 
xarakteri attan anik bolgan maksetke umtilsa, ojet adam akilga muuapik bolmagan maksetlerdi 
gozleydi. Ojet adam kobinese ozinin xak emes ekenin angaradi, islep atirgan xareketleri akilga 
muuapik kelmeytuginin tusinedi, birak kalay bolsa da xamme narseni oz bildiginshe isleuge, oz 
aytkanin boldiriuga barinsha umtila otirip, ol naduris koz karasti korgauin dauam ete beredi. Ojetlik tek 
bosanlikti burkep turadi, oytkeni ozin-ozi tiyiu, kate ekenin kobinese ozi de tusinetugin xareketlerden 
bas tartiu ojet adamnin kolinan kelmeydi. 
Ojetlik kobinese mektep okiushilarinda gezlesip turadi. Onin sebepleri xar kiyli boladi. Geyde ol 
okpelegen balanin ozine jasalgan itibarsiz, adilsiz katnaska kirsigip kaliuinin ozine tan turi boladi. 
Kobinese bul asa maktau, mapelep osiriu, talapshanliktin bolmaui jagdayinda osken erketay balanin 
injikligi boladi. Kobinese ojetlik asirese jas ospirimlerde olardin mine usi sipatti naduris tusiniuinin 
akibeti, olardin ojetlikti tabanliliktin, kaysarliktin, oz betinsheliktin korinisi dep baxalauinin natiyjesi 
boladi. En akirinda ojetlik asa sharshaudin akibeti boliuida itimal. 
Sabirlilik (ozin tuta biliu) oz minez-kulkin mudami kadagalap bariu ukibi boladi. Bul sipat usi 
jagdaylarda kajetsiz yamasa ziyanli dep angarilgan xareketlerden ozin tiyiu, xatte kuramali xam kiyin 
jagdaylarda da sabirli boliu ukibin nazerde tutadi. Sabirli adam shidamli xam tozimli boladi. Ol zarur 
bolip kalgan jagdayda ogan kolaysizliklar tuudirip atirgan kemtarliklardi bastan keshiriuge, auiriudi 
bastan keshiriuge, kerek bolip kalgan uakitta oz mutajliklerin (ashlik,sholleu,dem aliuga x.t.b. mutajlik) 
kanaatlandiriudi irkip turiuga ukipli boladi. 
Bugan karama karsi unamsiz sipat-impul`sivlik (impul`sus-turtki,tilek degen latin sozinen 
alingan)-daslepki tilekke karay, asigis turde, oz is-xareketlerin oylap shikpastan xareket etiuge 
beyimlilik boladi. Usi korsetilgen sipat kobinese kishi mektep okiushilarinin minez-kulkinda korinedi. 
Minekey, maselen Azat. Ol ogada kulshingish, sabaklarda xatte ozi ushin kutilmegende sibirlap aytip 
jiberedi. Koterinkiliktin tasiyri astinda ol oysizlik xareketti islep koyiui itimal. Juda xareketshen, 
kollari tinish tappaydi. Sozlerdin jalgauin jutip jiberip, asigip usigip soyleydi. Auiriuga shiday 
almaydiU` meditsinalik jaktan iyne menen shanishkan uakitta azin-aulak auiriudi basinan keshiriuge 
tuura kelgende klassta onin tek bir ozi kuuarip ketti xam jilap jiberdi.Mugallim bunday balalarga 
ayriksha keuil boliui, olarda sabirlilikti tarbiyalau boyinsha sistemali turde jumis jurgiziu pedagogtin 
arnauli makseti bolip kaliui tiyis. 

---

97
Sabirlilik mugallimge de zarur boladi. Sabirli ozine isengen, kajetsiz bakira bermeytugin, xar 
kanday jagdaylarda albirap kalmaytugin, ozin tuta bilmeytugin mugallim, kade bolganinday-ak 
okiushilar arasinda ulken xurmet izzetke iye boladi. 
Er jureklilik xam batillik ozinin omirine xam den sauligina kauip tuuip turiuina karamastan, 
kemtarlikti, azap-akiretti, jokshilikti jenip shiga otirip, adamnin oz gozlegen maksetine erisiuge bel 
baylaganligi boladi. Usi eki kasiyet ushin bir uliumalik narse kauip-katerli is-xareketlerdi orinlauga 
tayar turiushilik boladi. Er jureklilik degen bul anagurlim kuramali tusinik, ol tek batil boliudi gana 
emes, al xatte olim kaupine betpe-bet kelgen uakitta kaysar, sabirli xam ozin tuta biliushilikti, ozine oz 
isinin xak ekenine iseniushilikti nazerde tutadi. Bizin Uatanimizdin iygiligi ushin janinan keshken 
kaxarman jauingerlerdin er jurekliligi tap usilay boldi. Er jureklilik miynette de pidakerlik penen jumis 
isleude de juzege keliui itimal. 
Al bugan kayshi keletugin unamsiz kasiyet korkaklik boladi. Oz kara basin, oz jani ushin korkiu 
adamnin is-xareketlerin biylep aladi, bunday adam usinin natiyjesinde oz minnetine kiyanet etiui 
mumkin. 
Tartiplilik-bul oz minez kulkin sanali turde jamiyetlik kadelerge bagindira aliushilik boladi. 
Tartiplilik-bul erktin kisenlep koyiliui emes, kerisinshe kadelerdi saklau, rejelerdi orinlau 
adamnin jigerin rauajlandiradi, oni gozlegen maksetine erisiu jolinda sirtki xam ishki toskinliklardi 
jenip shigiuga «tiyis» degendi isleui ushin ozinin «islegim kelmeydi» degen kosjakpasligin jenip 
shigiuga uyretedi. Albette bul jerde soz korkiuga tiykarlangan tartiplik, kalay bolsa solay bagina 
beriushilik tuurali emes, ala adam ogan bagina otirip, bunday baginiudin zarur ekenin tusinetugin tartip 
tuurali bolip otir. 
Tartipsizlik, aytkandi islemeushilik kobinese mektep okiushilarinda, asirese jas ospirim ul 
balalarda baklanip turadi. Geyde bul korgensizliktin akibeti boladi. Birak, bir katar jagdaylarda 
tartipsizlik jas ospirimlerde xareketshenliktin uliuma kusheyip ketiui, jigerlilik xam aktivlilik 
darejesinin jokari darejede boliuinin saldarinan kelip shigadi. Olarda sonday kop kush toplanadi 
deysen, xatte kushin nege jumsauinda bilmey kaladi. Egerde aktivlilik, erklilik kalayinsha jumsaudi 
bilmegen jagdayda, bul narse kobinese erketaylikka, tenteklikke aytkandi islemeushilikke barip 
takaladi. En kishkentay okiushilardin tartipsizligi olardi ozinin minez-kulkin mektep kadelerine 
bagindira aliuga adetleniudin bolmauinan kelip shigadi. 
6.Erk is-xareketlerdi isleuge degen ukipti kaliplestiriu xareket etiudi iyelegennen son, ol 
oyinshiklardi xam kolinan keletugin baska zatlardi kishi jaslarinda paydalaniudan baslanadi. 
Bala tayin erk penen tuuilmaydi. Erk turmis protsessinde aste akirin jetilisip baradi. Mektepke 
shekemgi tarbiya jasindagi dauirde bala erkin osiriude shanarak xam atiraptagi korshagan ortalik 
ayriksha ulken rol` oynaydi. Bala turmisinda kobirek onin oz baslamasi menen sholkemlestiretugin 
oyin xareketleri tiykargi orin aladi. 
Balalar mektepte okiy baslaulari menen olardin xizmeti, xarakteri ozgeredi. Okiu tiykarinan 
mugallim tarepinen berilgen xam orinlaniuina keyin baxa koyilatugin tapsirmalarga tiyisli xizmet bolip 
tabiladi. Klasstagi xam uydegi tapsirmalardi individual orinlaulari protsessinde okiushilarda oz-ozin 
kadagalau, jamlesiu, oz betinshelik xam baska erkli kasiyetler jetilisedi. Mugallimler okiushilardin 
barlik erkli xareketlerinde kizigiu kanshelli ulken rol` oynaytuginligin biledi xam bul kizigiushilikti 
mudami arttirip bariuga xareket etedi. 
Okiu protsessinde okiushilarda minnet motivleri osedi xam differentsiyalanadi. Okiushini 
mugallim xam ata ana aldindagi minnet gana emes, mumkin klass jamaati xam putkil mektep aldindagi 
minneti de xareket etiuge, isleuge iytermeleydi. 
Tomengi klass okiushilarinda erk ele onsha ospegen boladi. Erkli xareketler shanarak xam 
mektep tarbiyasi natiyjesinde birkansha jetilisken bolsa da, ele impul`slik ozgesheligin jogaltpagan 
boladi. Balalar ulken jastagilar basshiliginda kandayda bir is islep atirganlarinda, olardagi jokari 
motivler tomen motivlerdi toktatip koyadi. Birak okiushi kandayda bir isti oz betinshe baslauga kirisiui 
menen ak, onin jokari motivke boysiniuina xesh kanday ukipli emesligi kobinese sezilip kaladi. Bala 
oz minnetin oteu ushin xareket etiui zarurligin sezedi, birak tiykarinda kobinese minut sayin ozgerip 
turatugin kaleuine boysinadi. Tomengi klass okiushisi mugallimnin erkin jaksi atkaradi, birak sonday 
bolsada ol okiuda oz betinshelikti xam baslamani kem korsetedi. Balalar oz turmisinin maksetleri 
xakkinda juuapkershilikli oylamaydi, olarda ele turakli tusinikler jok. Bul erk kemshilikleri ospirimlik 
jaslarinda aste-akirin jogalip ketedi. 

---

98
Kishi jastagi balalarda xakiykiy, turakli erk motivleri tek gana tarbiya natiyjesinde gana kusheyip 
baradi. Kishi jastagi okiushi bala asirese bir kiyli xizmette uzak uakit erkine kush sala almaydi, sol 
sebepli erkti tarbiyalap bariuda balanin sol ozgesheligin nazerde tutiu xam ogan uzak uakit talap 
etetugin bir kiyli jumis tapsirmau kerek. 
Ulken xam uzaktagi maksetler kishi jastagi okiushi balaga ele auirlik etedi, ol tek gana jakin, anik 
maksetlerdi gana tusinedi. Xatteki sabak baslaniuinda okiushilardin aldina koyilgan makset te ayirim 
uakitlari olar ushin axmiyetli bolip korinbeydi, oni yadinan shigarip koyadi xam oz jumislari 
protsessinde sol maksetke amel etpeydi. 
Okiu jumisi okiushinin barlik psixologik xizmetin kayta kuradi, juuapkershilik xam uaziypa 
sezimlerin tarbiyalaydi, bul narse onin okiu-uyreniu kiyinshiliklarin jenip bariuina, oz tileklerin 
uaziypa xam koyilgan makset talaplarina boysindiriuga jardem beredi. 
Solay etip okiushinin xam mekteptegi xam uydegi barlik okiu xizmeti-erkti tarbiyalaudin tiykari. 
Bul jastagi balalarda unamli erkli kasiyetler menen bir katarda, ayirim uakitlari shaxstin unamsiz 
kasiyetleri de osedi, bul kasiyetler ulkenlerdin tasiyrine karsilik korsetiuge xam karsi xareket etiuge 
umtiliuda payda boladi. 
Ayirim psixolog xam pedagoglar bul unamsiz kasiyetlerdin payda boliui balanin oz 
betinsheligine toskinlik etiliuine karsi naraziliginin ozine tan korinisi dep dalilleydi. Bala oz maksetine 
jetiuge, oz tilegin orinlauga umtiladiU` oz aytkaninda turip, aytkanin kildirmakshi boladi, eger ol 
bugan bir neshe martebe erisse, bunday minez-kulik turi bekkemlenedi xam adet bolip kaladi. 
Kaysarlik sol kalipte kusheye beredi. 
Mugallim tarbiya jumisinda ata analar menen jakin baylanista boliui zarur. Ulken jastagi 
balalarda kishi mektep jasindagi balalarga unamli tasiyir korsetiuleri, xam bunin menen mugallimnin 
tarbiyalik jumislarina jardem beriuleri mumkin.