Uliwma psixologiya kk

Miydin` reflektor ha`reketi. Qorshag`an ortaliq turaqli tu`rde nerv sistemasina, miyge ta`sir etedi 
(seziw organlari arqali). Organizm bul ta`sir etiwlerdi qabil aladi ha`m og`an juwap reaktsiya qaytaradi. 
Bul protsess refleks dep ataladi. (latin tilinen aling`anda sa`wleleniw). 
Bunan 300 jil ilgeri frantsuz ilimpazi Dekart ta`repinen alg`a su`rilgen refleks ideyasin ulli rus 
fiziologi I.M.Sechenov rawajlandirdi. «Bas miyinin` refleksleri» atli kitabinda Sechenov adamnin` 
barliq minez-qulqi reflektorliq aktlerdin` quramali sistemasi bolip sanalatug`inlig`in ko`rsetti. Bul
I.P.Pavlov miynetlerinde reflektorliq teoriyanin` elede rawajlaniwi ushin mu`mkinshilik ashti. Ol 
joqaridag`i tiptegi keltirilgen reflekslerdi sha`rtsiz dep atadi. O`ytkeni olar, eger organizmge sirtqi 
yamasa ishki (organizmde payda bolg`an) qozdiriwshi ta`sir etse erksiz (sha`rtsiz) payda boladi. Bul 
refleksler tuwma bolip esaplanadi. Olarg`a instinktler kiredi, misali, awqatliq (du`n`yag`a kele sala bala 
ash bolg`anin sezedi ha`m soriw ha`reketin isley baslaydi), awiriw seziw, qorg`aniw (adamg`a qaray 
qolin`di ko`tersen`, ol erksiz tu`rde o`zin qorg`aw ha`reketin isleydi). 
Biraq sha`rtsiz reflekslerden basqa belgili bir jag`dayda payda bolatug`in refleksler de bar. Olardi 
Pavlov sha`rtli dep atag`an. Misal keltiremiz. Eger bala ashshi da`rinin` aq poroshogin bir neshe 
ma`rtebe ko`rgen ha`m oni son` balag`a bergen bolsa, endi bala sol da`rini ko`riwden, oni awzina 
salmay turip da`rinin` ashshilig`in awzinda sezedi. 
Sha`rtli refleksler tuwma esaplanbaydi, olar turmis protsessinde ha`m organizmnin` jumis barisinda 
islep shig`iladi. Demek, sha`rtli refleks o`mirde tek g`ana arttirilip g`ana qalmastan, waqittin` o`tiwi 
menen jog`aliwi da mu`mkin. Sonliqtan Pavlov oni waqitshaliq nerv baylanisi dep te atag`an. 
Ko`pshilik sha`rtli refleksler u`lken yarim shar qabig`inda payda boladi ha`m eger ol haywanda alip 
taslansa, ol barliq turmisliq ta`jiriybesin jog`altadi. Onda sha`rtsiz reflekslerdin` barlig`i saqlanip qalsa 
da haywan sharasiz bolip qaladi. 
Joqarida aytip o`tkenimizdey adam miydin` u`lken yarim sharisiz uliwma jasay almaydi. 
Miyge kelip tu`siwshi signallar, predmet ha`m qubilislardi payda etedi, seziw organina ta`sir etiw 
na`tiyjesinde seziw, qabil aliw, ko`z aldina keltiriw payda boladi, Pavlov birinshi signal sistemasi dep 
atag`an, ol adamda ha`m haywanda boladi. 
Biraq adamda Pavlovtin` jaziwinsha, nerv sistemasi mexanizmine ayriqsha qosimta bolip o`tken. 
Bul qosimta- adam so`ylesiwi. «So`z-birinshi signaldin` signali bolip, haqiyqatliqtin`, ekinshi, arnawli 
bizin` signalliq sistemamizdi quradi»
Buni a`piwayi misalda ko`remiz. Ta`nepistin` son`inda qon`iraw qag`iladi ha`m balalar klassqa 
kiredi. Qon`iraw dawisi olar ushin-birinshi signalliq sistema. Biraq u`lken ta`nepis waqtinda balalar 

---

12
mektepten uzag`iraqta oynawi ha`m qon`iraw sestin esitpewi mu`mkin. Al, usi waqitta bir bala kelip 
«Qon`iraw boldi» dese barlig`i klassqa juwiradi, bunda so`z qon`iraw sestinin` ornin basti. Oqiwshinin` 
so`zi bul-ekinshi signalliq sistema.
Yamasa, misali, pedagog oqiwshilarg`a o`simlik-paqal, japiraq ha`m tamirdan turadi dep aytti. Son` 
ol balalarg`a o`simliktin` su`wretin ko`rsetedi. Bul jag`dayda u`yreniw protsessinde tek g`ana ekinshi 
emes, al birinshi signalliq sistema (su`wretti ko`riw arqali qabillaw) qollanilg`an. 
Eki signalliq sistema da tig`iz baylanista boladi. Eger ekinshi signalliq sistema signallari (so`zler) 
birinshi signalliq sistemada tirenishi bolmasa (ol arqali aling`an na`rseni sa`wlelendirmese), olar 
tu`siniksiz bolip qaladi. Misali, shet tilindegi so`z bizler ushin hesh na`rseni an`latpaydi, o`ytkeni 
so`zdin` artinda konkret mazmun joq. Biraq tek birinshi signallardin` o`zi de du`n`ya haqqinda toliq 
ha`m teren` bilimdi bermeydi. Tek ekinshi signalliq sistema (so`ylesiw) arqali adamzat ayirim faktlerdi 
uliwmalastirip, o`zi ushin a`hmiyetli bolg`an nizamshiliqlardi belgiley otirip, o`z mag`liwmatlarin 
ken`eytiriwdi u`yrendi. Ekinshi signalliq sistema ja`rdeminde adamlar o`z bilimin teren`lestiredi ha`m 
saqlap qaladi.