Uliwma psixologiya kk

Haywanat du`n`yasinda psixikanin` rawajlaniwi qorshag`an ortaliqti sa`wlelendiriwdin` ha`m 
onin` o`zgerislerine maslasiwdin` jetilisken formasin beriwshi quramali psixikaliq protsesslerdin` 
payda boliwi menen baylanisli. Haywanlarda seziwdin` rawajlaniwi menen qabil aliw (predmetlerdin` 
olardin` qa`siyetleri menen sa`wleleniwi) payda boldi. Joqari omirtqalilarda tu`sinik payda boladi 
(zatlar obrazi, sol waqitta qabil etilmegen, usilay etip maymil ha`zir g`ana ko`rgen, jasirilg`an banandi 
izleydi). Haywanlardin` este saqlawi jetilisedi (onin` baslang`ish formalari haywanat du`n`yasinin` 
a`piwayi wa`killerinde de bar). Omirtqalilarda oylaw uriqlari bar, biraq adamnin` oylaw is-
ha`reketinen a`piwayiraq. 
Psixikanin` rawajlaniwi ushin haywannin` qorshag`an ortaliqtan g`a`rezli bolg`an turmis ta`rizi 
u`lken a`hmiyetke iye. Hawada ushiwshi quslar, suwda ju`ziwshi baliqlar jerde ju`retug`in 
haywanlarg`a salistirg`anda kemirek rawajlang`an psixikag`a iye (bul olardin` jasaw ortalig`ina 
baylanisli). Biraq quslar jaqsi ko`riw qa`biletine iye, olar alistan-aq jewge mu`mkin bolg`an na`rselerdi 
ko`re aladi.
Psixikaliq rawajlaniw da`rejesi haywannin` minez-quliq formasi- instinkt (ta`biyi sezim), 
ko`nlikpe, intellektualliq ha`reket penen belgilenedi. 
Haywanlardin` instinkti. Instinkt dep ataliwshi ha`m ba`rhama ilim tariyxinda birneshe 
qiyinshiliq ha`m tartisiwlardi payda etken is-ha`reketler formalarina bizler bu`gin toqtaymiz.

---

13
Instinkler- bul haywanatlardin` quramali ta`biyi is-ha`reketleri bolip, olardin` ja`rdemi menen 
haywanatlar o`z talaplarin qanaatlandiradi. Fiziologiyaliq jag`inan instinktler sha`rtsiz reflekslerdin` 
quramali dizbeklerinen ibarat bolip, reflekstin` bir ushi endigi reflekstin` qozdiriwshisi boladi. 
Instinkt degende, ayirim avtorlar formulirovka etetug`in «maqsettin` sanasi bolmag`anda, maqsetke 
muwapiq is-ha`reket» dep tu`sinilgen. Yag`niy aytqanda, bunda ga`p haywanlar arnawli u`yretiwsiz 
qorshag`an ortaliq jag`daylarina ko`nlige baslaydi. Is-ha`rekettin` bul formasi omritqasizlardin` 
rawajlaniwinin` da`slepki basqishinda ko`birek, misali, nasekomalarda is-ha`reketinin` bul formalari 
tiykarg`i ha`m ko`pshilik jag`dayda jalg`iz boladi, basqa haywanlarda- to`mengi omritqalilarda- 
ko`birek ushirasatug`in bolip qaladi ha`m waqittin` o`tiwi menen g`ana turmisliq u`yreniw protsessinde 
payda boladi, quramali jeke o`zgeriwshen` is-ha`reket formalarina o`z ornin bosatip beredi. 
Bunday instinktlerdin` bir neshe misalinda toqtap o`temiz, son` zamanago`y izertlewshiler 
qalayinsha is-ha`rekettin` bunday formalari tiykarinda jatirg`an mexanizmlerdi tu`sindirmekshi bolip 
atirg`anlig`in ko`rsetiwge urinamiz. 
Ha`mmege belgili, su`yir shibin waqti kelgende o`z ma`yekshelerin suw u`stine qoyadi. Eger ol 
ma`yekshelerin suwg`a emes, al qurg`aq jerge qoysa olar o`lip qalg`an bolar edi. Su`yir shibin buni 
hesh qanday aldin ala u`yreniwsiz isleydi. Ko`plegen qon`izlardin` qurtlari o`z ko`leminen bir neshe 
ese u`lken bolg`an jipek pille isleydi, bunda en` qizig`i pillenin` u`lkenligi erten`gi ku`ni onnan 
shig`atug`in qon`izdin` ko`lemine ten` boladi. Ha`rre ma`yek qoyiwdin` tan` qalarliq texnikasin 
a`melge asiradi. Olardin` ishinde o`z ma`yegin gu`belek qurt denesine qoyatug`inlari bar. Bul 
ma`yekler uzaq waqit saqlaniwi ha`m onnan shiqqan qurtlar awqatlaniw mu`mkinshiligine iye boliwi 
ushin ha`rre tan` qalarliq operatsiyani a`melge asiradi. Ol gu`belek qurttin` u`stine shig`ip, nishteri 
menen onin` ha`reket gangliyasina shanishadi. Gu`belek qurt o`lmeydi, biraq ha`reketsizlenip qaladi, 
solay etip ma`yekten qurtlar shiqqan waqtinda-olar ushin awqat yag`niy gu`belek qurttin` denesi tayar 
boladi. 
Bunday quramali is-ha`rekettin` barliq sho`lkemlesiwleri o`z maqsetine bag`darlang`anlig`i menen 
tan` qaldiradi. Ha`rre, gu`belek qurttin` qay jerinde ha`reket gangliyalari bar ekenligin esaplay aladi 
ha`m esabina su`yene otirip, o`z shag`iwin a`melge asiradi dep oylaw mu`mkin. 
Maksimal u`nemli jobada o`z pal uyalarin du`ziwshi ha`rreler (izertlewshi-geometrlar aq mumnan 
islengen pal uyanin` bunnan tejemli formasin oylap tabiw mu`mkin emes ekenligin esaplap shiqqan) 
buni qanday da bir esap penen isleydi dep oylaw mu`mkin. Japiraqti kesip onnan truba (naysha) 
tayarlaytug`in qurttin` bir tu`ri haqqinda da usinday pikirde boliwi mu`mkin. Sebebi ol buni tan` 
qalarliq geometriyaliq esap penen isleydi, buni tek g`ana japiraqti kesiwdin` en` u`nemli formasin 
esaplap shiqqan matematik islewi mu`mkin. 
Men a`piwayi haywanlar- nasekomalardin` quramali, bir qarag`anda olardin` is-ha`reketlerinin` 
aqilli ta`sirin payda etetug`in ha`reketinen tek bir neshe misallar keltirdim.
Biraz haywanlardin` is-ha`reketlerin baqlay otirip, olar ju`da` aqilli ha`reketler islewge 
mu`mkinshilik beretug`in joqari rawajlang`an psixikag`a iye dep oylaw mu`mkin. 
Haywanlardin` bunday aqilli is-ha`reketleri boyinsha ko`plegen misallar keltiriw mu`mkin. Biraq 
bul aqil emes. Bul tuwma esaplanatug`in ha`m sirtqi ta`sir na`tiyjesinde a`wladtan a`wladqa 
ta`rbiyalanip keletug`in ha`m ta`biyi irikleniw joli menen bekkemlenetug`in ha`reketler, yag`niy 
instinktler. Instinkt tiykarinda, miyras bolip o`tetug`in ha`reketler sipatinda sha`rtsiz refleksler jatadi. 
Sonliqtan instinktler haywannin` jeke ta`jiriybesinde azg`ana o`zgeredi. Instinktiv is-ha`reket 
omirtqasiz, baliq, qus ha`m basqa da haywanatlardin` psixikaliq is-ha`reketinin` tiykarg`i formasi 
esaplanadi. Instinkt adamlarda da bar, biraq adamlarda bul ha`reketler intellektke-aqilg`a boysinadi.