Uliwma psixologiya kk

Jeke shaxstin` en` a`hmiyetli sipatlamalarinin` biri-o`zin, o`z is-ha`reketin bahalaw, topardag`i 
o`z ornin ha`m topardin` basqa ag`zalarina o`z qatnasin na`zerde tutatug`in-o`zine baha beriw. 
Adamnin` jedelligi ha`m o`zin jetilistiriwge umtiliwi usig`an baylanisli. Ol adamnin` o`z-o`zine 
talabinan ja`miyetlik talapta ko`rinetug`in sirtqi bahanin` a`ste-aqirin interiorizatsiyasi joli menen 
rawajlanadi. 
Qatnasqa talap balalarda basqishpa-basqish rawajlanadi. Da`slep-bul u`lkenler ta`repinen diqqatqa 
umtiliw, son`-olar menen birge islesiwge, keyin ala bala olar menen bir na`rselerdi birgelikte islegisi 
kelip qalmastan, olardin` hu`rmetin sezgisi keledi, ha`m son` bir birin tu`siniwge za`ru`rlik payda 
boladi. Balanin` ata-anasi menen qanday qatnas ornatatug`inlig`i, bul qatnasta onin` orni qanday 
bolatug`inlig`inan onin` o`zine bolg`an qatnasi baylanisli. Ata-analar sebepsiz o`z balasinin` real ha`m 
oylap tabilg`an jetiskenliklerin maqtanish etiwi balada ko`terin`ki umtiliwshiliq da`rejesinin` 
qa`liplesiwine alip keledi. Sonin` menen birge ata-ananin` balasinin` mu`mkinshiliklerine isenbewi, 
balanin` negatizmin bastirip taslaw balada o`z a`zziligin, jetilispegenligin seziwge alip keledi. 
O`zine unamli baha beriwdi rawajlandiriw ushin, bala ha`zirgi waqitta qanday, jaqsi yamasa jaman 
(bu`gin qazan-tabaq juwdi ma yamasa kesani sindirip qoydi ma) ekenliginen qattiy na`zer muhabbat 
penen qorshalg`an boliwi kerek. Ba`rha ata-ana muhabbatin seziw balada jeke bahalilig`i sezimin 
payda etedi, bunda ata-ana onin` konkret bir is-ha`reketlerine haq niyetli bahasin beriwdi toqtatpaydi. 
Biraq ata-ana xosh ko`rmeytug`in qilig`in balag`a berilgen uliwma baha menen baylanistiriwi kerek 
emes. Misali, eger bala o`tirik so`ylese oni jazalaw kerek, biraq og`an aldawiqshisan` dep aytiwdin` 
keregi joq. Ata-analardin` aytqan negativ ga`pi balanin` sanasinda bekkemlenedi ha`m o`zine baha 
beriwdi o`zgertedi. 
Kishi mektep jasindag`i balalarda o`zine baha beriw a`tiraptag`ilardin` pikir ha`m bahalarina 
tiykarlanadi ha`m kritikaliq analizsiz, tayar tu`rinde qabillanadi. Bunday sirtqi ta`sirler o`spirimlik 
jasina shekem ju`da` a`hmiyetli. 
O`zin 
unamli 
bahalawshi 
o`spirimlerdin` 
tayarbiyalang`an 
shan`araqtag`a 
avmosferani 
u`yrengende, bunda bala menen ata-anasi arasinda tig`iz baylanis bar ekenligi aniqlang`an. Ata-analar 
balalarinin` mashqalalarina teren` qizig`iwshiliq bildirgen, olardin` sheshiwinde qatnasqan ha`m o`z 
balalarin tek g`ana qizig`iwshiliq ha`m bawirmanliqqa emes, al hu`rmetke ilayiqli dep 
esaplaytug`inlig`in ko`rsetken. Ata-ananin` bunday qatnasi balani o`zin unamli dep ko`riwge 
iytermelegen dep shamalaw mu`mkin. 
Balalar, a`dette mektepke unamli qatnas penen keledi. Waqittin` o`tiwi menen, uqiplilig`i az 
yamasa a`zzi tayarlang`an balalarda jaman baha aliw siyaqli ashshi ta`jiriybe toplanadi, sonda 
motivatsiya o`zgeredi-mektep ha`m oqiwg`a qatnas keri boladi, unamsizg`a aylanadi, oqiwdag`i o`sip 
baratirg`an qiyinshiliqlar o`zine beriletug`in bahani da to`menletedi. 
O`zin bahalawdin` to`menlewinin` aldin aliw ushin N.A.Menchinskaya to`men oqiytug`in balalar 
kishkene balalarg`a oqitiwshiliq qiliwin maqsetke muwapiq dep esaplaydi. Sonda balada bilim 
aliwdag`i kemshilikleri toliqtiriw niyeti payda boladi, al bul tarawdag`i tabis onin` o`zin bahalawinin` 
normallasiwina ta`sir etedi. O`zin adekvat bahalawdin` buziliwi mektepke bariwg`a jaqsi tayarliq 
ko`rgen balalarda da boladi. Ko`rilgen jaqsi tayarliq penen bala kishi klasslarda qiynalmastan jaqsi 
bahalarg`a oqiydi. An`sat tabisqa erisiw arqali ol ba`rha maqtawg`a esitiwge u`yrenip, umtiliwshiliqtin` 
joqari da`rejesi ha`m o`zin joqari bahalaw payda boladi. Joqari klasslarg`a o`tken son`, bul oqiwshilar, 
miynet uqiplarina iye bolmag`anlig`i sebepli o`z joldaslarinan u`stinligin jog`alta baslaydi, ha`m 
aqibetinde olardin` o`zin bahalawi birden tu`sip ketedi.
O`zin duris bahalawdin` qa`liplesiwinin` maqsetinin` g`a`rezliligine diqqat awdariw kerek. 
Amerikali psixologlar Rozental` ha`m Yakobson eksperiment qoydi-oqiw jilinin` basinda ayirim 
oqiwshilardan («kesh gu`llewshi») u`lken tabislardi tek jil aqirina barip ku`tiw mu`mkin dep ustazlardi 
isendirdi. Haqiyqattan da, «kesh gu`llewshi» dep belgilengen oqiwshilar tosattan alg`a shig`ip aldi. Bul 
eksperimentten keyin o`tkerilgen tekseriwdin` ko`rsetiwinshe, «kesh gu`llewshi» oqiwshilar o`z 
tabislarin basqa balalarg`a salistirg`anda haqiyqattan da jaqsilag`an. Bunday jaqsilawlar bir qansha 
da`rejege shekem ustazlardin` ku`tiwi menen belgilendi, olar o`zleri bilmegen halda, «kesh 
gu`llewshi»lerge qatnasta belgili bir ko`rsetpeni a`melge asirg`an, buni olar qarim-qatnasta, ju`zinin`, 
dawis toninin`, manerasinin` ayiriqsha ko`rinislerinde, uliwma oqiwshig`a unamli qatnasin bildiriwshi 
barliq na`rsede bildirgen. Misali, eger ustaz oqiwshinin` joqari intellektual potentsialg`a iye ekenligin 
sezse, onnan juwapti ko`bireke, maqullawshi ju`z benen ku`tedi. Bunday eksperimentlerdi 

---

20
analizlewden ma`lim boliwinsha, eger ustaz oqiwshi menen qatnasta shidamsizliq etse, biypa`rwa 
tin`lasa, balada o`zin bahalawdin` pa`seyiwine ha`m u`lgeriwinin` real to`menlewine alip keledi eken. 
Balanin` o`zine baha beriwinde u`lgeriwshiligi u`lken rol` atqaradi. Jaman oqiytug`in balalarda 
klasslaslari menen qatnasinin` buziliwi ha`m minez-qulqinin` deformatsiyasi baqlanadi. Olardin` 
ayirimlari, o`zlerine biypa`rwaliqti sezse de bar ku`shi menen balalarg`a umtiladi, olardin` diqqatin 
o`zine qaratqisi keledi. Biraq to`men oqiytug`in balalardin` ko`pshiligi passiv pozitsiyani iyeleydi, 
jalg`izliq sezedi. Bunday balalar indemes, konfliktli bolip, mektepten tisqaridan qatnas izleydi. 
O`spirimnin` tek bir ha`reketine berilgen ha`tteki en` jaman bahada onin` zeynine onshelli awir 
tiymeydi, o`ytkeni onin` o`z bahalawina qatnasi joq. Bul onin` jeke shaxsinin` kemsitiliwi sipatinda 
qabillanbaydi. Biraq oni uliwma bahalawda ha`tteki jen`il kritikanin` o`zi balani awir jaraqatlaydi, 
o`ytkeni bul unamsiz qatnas sipatinda qabillanadi. 
Umtiliwshiliq da`rejesi ne ushin adam tabistan son` quwanbaytug`inlig`i ha`m sa`tsizliklerden son` 
qapa bolmaytug`inlig`in tu`siniw mu`mkinshiligin beredi. Bunday tan` qalarliq reaktsiya usi waqitta
bar bolg`an umtiliwshiliq da`rejesi menen tu`sindiriledi. Eger u`lken tabislarg`a niyiet etilgen bolsa 
quwaniwdin` keregi joq, al eger tabis ku`tilmegen bolsa onda qapa boliwg`a da sebep joq. 
Umtiliwshiliq da`rejesi adamnin` o`z uqiplarina baylanisli ha`m belgili bir reputatsiyani jen`ip 
aliwg`a, o`zi ushin a`hmiyetli bolg`an adamlar toparinda hu`rmetke erisiwge umtiliwda ko`rinedi. 
Bug`an ya ja`miyet ushin paydali ha`reketler-do`retiwshilik ha`m miynette ayriqsha jetiskenlikler-
yamasa bul tarawda hesh qanday ku`sh jumsamastan-kiyiniw, shash tu`rmegi, minez-quliq stilindegi 
ekstravagantliq penen erisiw mu`mkin. 
O`zin hu`rmetlew da`rejesi tabis ha`m umtiliwshiliq da`rejesinin` o`z-ara qatnasina baylanisli. 
Umtiliwshiliq qanshelli joqari bolsa, adam o`zin qanaatlang`an seziwi ushin tabislar da sonshelli joqari 
boliwi kerek. A`dette, o`zin pa`s ha`m adekvat bahalawshi adamlarda o`z is-ha`reketleri na`tiyjelerinen 
uzaq waqit qanaatlanbaw, onin` na`tiyjeliligin pa`seytedi. 
Umtiliwshiliqtin` joqari biraq ju`da` ba`lent bolmag`an da`rejesi adamnin` minez-qulqina unamli 
ta`sir etedi. O`ytkeni ol uzaq waqit dawam etiwshi sa`tsizlik ha`m o`zin ta`n aliwdin` bolmawini qarsi 
tura alatug`in o`z mu`mkinshiliklerine teren` isenim, o`zine isenimdi beredi. (Bunnan keyin «o`zin 
hu`rmetlew» ha`m «o`zin bahalaw» terminleri sinonim sipatinda qollaniladi).