Uliwma psixologiya kk

Oylawdin` negizgi formalari. Tu`sinik- bul oylaw formasi bolip, onda zatlardin` ha`m 
qubilislardin` uliwma ja`ne onin` u`stine en` a`hmiyetli qa`siyetleri sa`wlelenedi. Ha`rbir zat, ha`rbir 
qubilis ko`plegen ha`rqiyli qa`siyetler, belgilerge iye boladi. Usi qa`siyetlerdi, belgilerdi en` a`hmiyetli 
ha`m a`hmiyetsiz dep, eki kategoriyag`a bo`liwge boladi.
Tu`sinik- bilip aliwdin` anag`urlim rawajlang`an ha`m ha`r ta`repleme formasi boladi, ol ko`z 
aldina keltiriwge qarag`anda haqiyqatliqti a`dewir ken` ha`m toliq sa`wlelendiredi. Bilip aliwdin` 
ja`miyetlik tariyxiy jaqtan rawajlaniwi protsessinde tu`siniktin` mazmuni ken`eyedi, teren`lesedi ha`m 
o`zgeredi. Misali, G`atomG` tu`sinigi. 
Pikir. Pikirlerde do`gerek a`tiraptag`i du`n`yanin` zatlari menen qubilislarinin` ha`m olardin` 
qa`siyetleri menen belgileri arasindag`i baylanislar ja`ne qatnasiqlar sa`wlelenedi. Pikir- bul oylaw 
formasi bolip, onda zatlar, qubilislar yamasa olardin` qa`siyetleri jo`nindegi qanday da bir reje 
tastiyiqlanadi yamasa biykarlanadi. Misali, «Oqiwshi sabaqti biledi» pikir, biykarlaw- «Bul so`z feyil 
emes». Pikir tu`siniklerdin` mazmunin aship beredi. Qanday da bir zatti yamasa qubilisti biliw- ol 
tuwrali duris ha`m mazmunli pikir ayta aliw yag`niy ol tuwrali pikir ju`rite aliw degen so`z boladi. 
Oydan juwmaq shig`ariw- sonday oylaw formasi, onin` protsessinde adam ha`rqiyli pikirlerdi 
salistirip ha`m analiz jasay otirip, olardin` jan`a pikir keltirip shig`aradi. Mis, geometriyaliq 
teoremalardi da`lillew- oydan juwmaq shig`ariwdin` tipik misali boladi. Adam oydan juwmaq 
shig`ariwdin` tiykarinan eki tu`rin induktivlik ha`m deduktivlik juwmaq shig`ariwda paydalanadi.

---

81
Induktsiya- bul jeke pikirlerden uliwma pikirlerge qarap pikir ju`ritiw usili, ayirim faktlerdi ha`m 
qubilislardi u`yreniw tiykarinda uliwma nizamlardi ja`ne qa`delerdi aniqlaw boladi. 
Deduktsiya- bul uliwma pikirlerden jeke pikirge qaray pikir ju`ritiw, uliwma nizamlardi ha`m 
qa`delerdi biliwdin` tiykarinda ayirim faktlerdi ja`ne qa`delerdi bilip aliw boladi. 
Induktsiya qanday da bir jag`inan birgelikili bolg`an zatlardin` ha`m qubilislardin` mu`mkinshiligi 
bolg`aninsha ko`birek mug`dari tuwrali bilimdi toplawdan baslanadi, bul na`rse zatlardag`i ha`m 
qubilislardag`i usas ja`ne pariq etetug`in na`rseni itibarg`a almawg`a mu`mkinshilik beredi. Usi 
zatlardin` ha`m qubilislardin` usas belgilerin uliwmalastira otirip, uliwma juwmaq yamasa na`tiyje 
shig`aradi, uliwma qa`deni yamasa nizamdi aniqlaydi. Misali, «U`y haywanlari» degen tu`sinikti 
o`zlestirgen waqitta oqiwshilar siyir paydali, at paydali, qoy, shoshqa da paydali ekenin aniqlaydi. 
Onnan son` oqiwshilar usinin` tiykarinda «barliq u`y haywanlari paydali- degen juwmaq shig`aradi».
Oydan deduktivlik juwmaq shig`ariw adamg`a uliwma nizamlardi ha`m qa`delerdi biliwdin` 
tiykarinda ayirim zatlardin` qa`siyetlerin ja`ne sapalarin bilip aliw mu`mkinshiligin beredi. Misali, 
barliq deneler qizdirilg`an waqitta ken`eyip ketetug`inin bile otirip, adm jazdin` shijg`irag`an issi 
ku`ninde temirjol rel`sleri de ken`eyip ketetug`in, al sonliqtan da qurilisshilar temir joldi salg`an 
waqitta rel`sler arasina belgili bir sanliq qoyip ketetug`inin aldin ala biledi.