Mazmuni: kirisiw I bap ózbekstan respublikasiniń paydali qazilmalari…6

MAZMUNI:
KIRISIW………………………………………………………………………....3
I BAP ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASINIŃ PAYDALI QAZILMALARI…6

1. 
   Janilǵi-energetika resursleri……………………………………………..6
   
2. 
   Metalli paydali qazilmalar………………………………………………7
   
3. 
   Metalli emes paydali qazilmalar……………………………………….12
   

II BAP QIRǴIZISTAN RESPUBLIKASI PAYDALI QAZILMALARI……14
2.1. Janilǵi-energetika resursleri…………………………………………….14
2.2. Metalli paydali qazilmalar………………………………………………15
2.3. Taw-ximiyalıq hám taw-metalli shiyki zatlar …………………………..18
III BAP TAJIKSTAN RESPUBLIKASI PAYDALI QAZILMALARI……...20
3.1. Janilǵi-energetika resursleri……………………………………………..20
3.2. Metalli paydali qazilmalar……………………………………………….21
3.3. Kemde-kem ushraytuǵın metallar metalları hám
taw-ximiya shiyki zatlari………………………………………………..23
JUWMAQLAW………………………………………………………………….26
PAYDALANILǴAN A’DEBIYATLAR………………………………………..29

KIRISIW
Orta Aziya aymaǵı paydalı qazilmalardiń iri múmkinshiligine iye. Mineral shiyki zatlardiń hár qiyliliǵi hám sabaqlıq kóleminiń shegaralanǵanlıǵı sebepli biz aymaqliq princip tiykarında jaylasqan paydalı qazilma kánleri tuwrısında tek ulıwma maǵlıwmatlar beriw maqsetke muwapıq dep esaplaymiz.
Ulıwma alǵanda paydalı qazilmalardi kelip shıǵıwına kóre 3 gruppaǵa bólinedi: magmatik, matamorfik, shógindi. Magmatik paydalı qazilmalar tikkeley magma iskerligi sebepli payda bolıp, tiykarinan vulkan oblastlerinde kóp ushraydı. Bul gruppaǵa rudali hám soǵan uqsas paydalı qazilmalar tiyisli.
Matamorfik paydalı qazilmalarda kúshli basım hám temperatura tásirinde Jer qabıǵınıń hár qıylı tereńliklerinde taw jınıslerınıń fizikalıq hám ximiyalıq quramı quramalı ózgeriwge ushraydı hám rudali, rudali emes metomorfik qazilmalar payda boladı. Múselen: temir kvarsitleri, slanesler, mramor hám taǵı basqalar.
Shógindi paydalı qazilmalar Jer qabıǵınıń ústki bóleginde teńiz, kól, batpaqliqlerdi shógindi jınısleri orawı sebepli payda boladı. Bul gruppaǵa rudali emes paydalı qazilmalar (neft, gaz, kómir, slanes, torf) kiredi.
Orta Aziya aymaǵı paydalı qazilmalarǵa júdá bay. Olar tiykarinan rudali hám rudali emes kánlerden ibarat.
Orta Aziyadaǵı barlıq mámleketler ol yamasa bul túrdegi paydalı qazilmalarǵa bay. Atap aytqanda,Qazaqstanda Mendeleyev dáwirlik sistemasındaǵı elementlerdiń barlıq túri ushraydı. Qazaqstan qara reńli metallarǵa bay Qazaqstan pas tawlarında altın, mıs, polimetall ruda kánleriniń júdú úlken rezervleri anıqlanǵan. Taskómirdiń iri kánleri Qaraǵanda, Ekibastuz hám Ubagan kómir básseynlerinde bar.
Nefttiń iri kánleri Batis Qazaqstandaǵı Teńiz káninde (Emba rayonı). Manǵishlaq yarım atawında asa kóp. Ásirese, Teńiz neft básseyniniń rezervleri bir neshe milliard tonna dep bahalanıp atır. Bul dúnyadaǵı eń iri neftge bay rayonlardan biri esaplanadı, Gazdıń Manǵishlaq yarım atawında úlken ǵana rezervleri bar. Arqa Qazaqstanda tiykarinan reńli hám kemde-kem ushraytuǵın metallarǵa bay. Iri temir ruda kánleri Qazaqstanda ashılǵan hám jumısqa túsirilgen. Olardan eń irisi Tórǵay
supa tárizli úlkesinde jaylasqan Sokolov-Sarbay káni bolıp tabıladı. (Qazaq magnitkasi). Ózbekstan hám Qirǵizstanda da temir ruda kánleri bar, biraq olar ele jumısqa túsirilgeninshe joq.
Ózbekstannıń Ferǵana oypatlıǵında neft, túbiyiy gaz, altınkukirt, hár qiyli duzlar júdá kóp. Surxandarya oypatliǵinda da ádewir kóp neft kánleri bar. (Tolli, Lalmikar, Kakaydi hám basqalar).
Gazdıń iri kánleri Ózbekstannıń Qashqadárya, Buxara wálayatları aymaǵında, sonıń menen birge Turkmenistanda, Ústúrtte anıqlanǵan. Ásirese, Gazachakdan, Turkmenistandıń Amiwdarya jaǵası bólimlerinen iri gaz kánleri tabılǵan. Qaraqum orayındaǵı Kukirttas, Shorsuw, altınkukirt kánleri menen ataqlı. Orta Aziya umiman tawsilmaytuǵin duz kánlerine bay, bul jerde tek as duziniń 300 den artıq kánleri bar. Bul kánler Turan oypatlıǵındaǵı sayız kóllerde, Aral kóli, Kaspiy teńizi jaǵasında, Turkmenbasi (Krasnovodsk), Ferǵana, Balxash kóli rayonlarında ásirese kóp jaylasqan.
Qarabuǵazgolde glauber (mirabilit) duziniń júdá úlken rezervleri tóplanǵan. Cheleken yarım atawında duz menen birge ozokert da qazib shiǵarıladı. Manǵishlaq yarım atawında Qaratawda, Amiwdaryanıń tómen bóleginde Qaraqalpaqstan aymaǵında fosforit kánleri bar.
Qızılqum aymaǵı hám Surxandaryada da fosforit kánleri tabılǵan. Orta Aziya aymaǵı qurılıs shiyki zat onimlerine de bay. Bul jerde hák tas, granit, mergel, mramor, dolomit, gips, por, asbest, kaolin, kvars, shaǵal, qum hám basqalardıń iri kánleri bar. Olar Oraylıq Aziyadaǵı barlıq mámleketlerde ushraydı.
Gazǵan, Bostanlıq, Amonqótan, Dushanbe rayonlarında hám Qirǵizstanda
shıǵatuǵin mramor óziniń elegantlıǵı menen ajralıp turadı. Oraylıq Aziya shıpali mineral suwlarǵa da bay. Tajikistandaǵı Obigarm, Qirǵizstandaǵı Oqsov, Arashon, Jalolabad, Ózbekstandaǵı Tashkent, Sharwaq, Ferǵana, Ushqizil mineral suwi hám ıssı bulaqları usılardan biri bolıp tabıladı. Bular túrli keselliklerdi emlewde, kurort xojalıǵın rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye.
Ózbekstan aymaǵı túrli geologiyaliq dúzılıske hám tariyxqa iye.
Sol sebepli bul aymaq túrli paydalı qazilmalarǵa bay bolıp tabıladı. Respublika aymaǵında kóp jıllıq geologiyaliq izertlewler alıp barılıwı nátiyjesinde túrli qımbat bahalı qazilma baylıqları bar ekenligi, olardıń muǵdarlıq tárepi hám sanaat áhmiyetine iye bolǵan kánleri anıqlandi. Bul xalıq xojalıǵın zárúrli tarmaqların, ásirese gaz, altın óndiriw, energetika, ximiya, reńli metallurgiya, rudali emes shiyki zat ónimler hám qurılıs materialları sanaatlerin tez pát penen rawajlandırıw múmkinshiligin berdi.Házirgi dáwirge kelip anıqlanǵan qazilma baylıqlar derekleri óndirislik kárxanaların uzaq múddet dawamında altın, mıs, tábiyiy gaz, qorǵasın, cink, kómir hám basqa ónimler menen támiyinlep ǵana qalmastan, hátteki islep shıǵarıwdı talay keńeytiw imkaniyatında beredi.Sonday etip, Ózbekstan aymaǵında paydalı qazilmalardiń bir qansha túrleri bar ekenligi anıqlandi.
1. Janilǵi-energetika baylıqlar.
2. Rudali paydalı qazilmalar.
3. Ximiyalıq shiyki zatlar.
4. Rudali emes shiyki zatlar.
5.Qurılıs materialları.