Mazmuni: kirisiw I bap ózbekstan respublikasiniń paydali qazilmalari…6

I BAP ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASINIŃ PAYDALI QAZILMALARI

1. 
   Janilǵi-energetika resursleri
   

Búgingi kúńe kelip mámleketimizde dáslepki janilǵi-energetika resursları sistemasında 97 % di neft hám gaz, 2,3 % - kómir, 0,7 % - gidroenergetika iyeleydi.
Ózbekstan aymaqlarında 5 neft-gazli regionlar (Ferǵana, Buxara-Xiywa, Surxandarya, Qubla-Batıs Gissar hám Ústúrt) ajratıladı. Bul neft-gazli wálayatlarda házirgi waqıtta neft hám gazǵa regionlıq qıdırıw jumısları alıp barılmaqta hám uglevodorod shiyki zat ónimi qazip alınıp atır. Ónimdarliqtiń stratigrafik diapazonı paleozoydan (Ústúrt regioni) neogeńe shekem (Ferǵana) aralıqtı óz ishine aladı.
Neft hám gazge alıp barılǵan geologiyaliq razvedka jumıslarınıń pútkil tariyxında bul regionda 500 ge jaqın suyıq hám gaz tárizli uglevodorodlardiń(UV) 235 kánlerde tóplanǵan maydanları ashılǵan. Ashılǵan kánlerdiń ulıwma sanınan ekewi Buxara-Xiyva regioninde úlken (Gazlı hám Shortan), 17 si iri (Ushqir, Qandim, Qubla Kemeshi, Teńizkól, Xauzak, Arqa Teńizkól, Ortabulaq, Kókdumalaq, Zewardi, Alan, Qultak, Pamiq; Qubla-Batıs Gissarda Adamtas, Gumbulaq, Qubla Tandırsha; Surxandaryada Gadjak, Qubla Ústúrtde Shaxpaxti), 8i ortasha Buxara-Xiva regioninde (Arqa Mubarek, Qubla Mubarek, Qolıbeshti, Dayaxatin, Aqqum, Úmit hám Arqa Nıshan hám Qubla Batıs Gissarda Jarqaq) gruppalarına tiyisli.
Ózbekstan kómir rezervleri boyınsha Orta Aziyada ekinshi orındı iyeleydi jáne onıń razvedka etilgen rezervleri 1832,8 mln. tonnanı, sonday-aq: qońir kómirdiki - 1786,5 mln. tonna, tashkómirdiki bolsa 46,3 mln. tonnanı quraydı.
Ózbekstannıń kómir qazip alıw sanaatı ush káńe tiykarlanǵan bolıp, olardan birewi Ańren kaolin-qońir kómir - Orta Tyan-Shanniń Shatqal-Qurama regioninde (Tashkent wálayatı) hám ekewi - Baysun hám Sharǵun tas kómir kánleri Baysun regioninde (Surxandarya wálayatı) jaylasqan. Kómir yura jatqiziqleri menen baylanıslı.
Ózbekstan Respublikası aymaqlarında uranniń ádewir rezervleri anıqlanǵan bolıp, onı qazip alıw boyınsha Ózbekstan dúnyanıń iri mámleketleri qatarına kiredi. MAGATE maǵlıwmatları boyınsha Ózbekstan uran rezervleri boyınsha jetinshi (dúnya uran zervleriniń 4 % ge jaqinı) jáne onı qazip alıw boyınsha besinshi orında turadı.
Ózbekstan mámleketlik geologiyaliq basqarmasiniń maǵlıwmatları boyınsha uranniń razvedka etilgen hám bahalanǵan rezervleri 185,8 mıń tonnanı quraydı, olardan 138,8 mıń tonnası qumtaslar gruppasındaǵı kánlerde, 47 mıń tonnası – qara slanetsler gruppasındaǵı kánlerde tóplanǵan.
Búgińi kúńe kelip Ózbekstanda uranniń 40 dan artıq kánleri Respublikamizdiń uran bazasın quraydı hám olardan 27 si Oraylıq Qızılqum regioninde jaylasqan.
Uran kánleriniń poligen seriyasina Bokentaw uran kánli rayonında Xójaaxmat, Awminza-Beltaw rayonında Rudnoe, Koscheka, Jantavur hám basqa kánleri tiyisli. Kánler keshki paleozoy granitoidlariniń ekzokántaki zonasında jaylasqan hám jer jarıqları menen qadaǵalawlanadı. Uranli eritpeler bul jer jarıqları zonasında tórtlemshi dáwirge shekem bir neshe márte háreket etken.
Oraylıq Qızılqum provintsiyasiniń shógindi qatlamı jatqiziqlerinde 20 dan artıq uran kánleri bar. Olardan Ushqudiq, Sugrali, Sabirsay, Ketpenshi, Bukinay, Qubla Bukinay, Arqa Kanimex, Qubla Kanimex, Lavlakán, Besqaq, Alendi hám basqaları iri kánler qatlamına tiyisli. Buxali, Meylisay, Kindiktóba, Aqtaw, Amantay, Teriqudiq, Varajan, Taxumbet, Awilbek, Arqa Mayzak, Tutli, Shıǵıs, Agran hám basqaları orta hám mayda kánler toparına kiredi. Olardan kóbisi por jatqiziqlari menen baylanıslı, Lavlakán, Besqaq hám Aqtaw - kánleri paleogen jatqiziqlerinde tabılǵan. Túrli fatsiyalarǵa tiyisli bolǵan qumli, saz-qumli hám karbanat-qumli jatqiziqlar metalltutuvchi jinisler esaplanadi.
Janiwshi slanetsler Qubla hám Batıs Ózbekstanda hám Orta Aziyanıń oǵan jaqin aymaqlarında paleogen jatqiziqlerinde málim. Bul regionlarda Amiwdarya -Gissar aldi hám Qızılqum Janiwshi slanetsler básseynleri ajratıladı, bunda erte eotsen jatqiziqlari jasıl alevritli sazlar hám mergelleri arasında qalıńlıǵı 0,1-2,5 m qara Janiwshi slanetsler qatlamı bar.

2. 
   Metalli paydali qazilmalar
   

Ózbekstan mistiń razvedka etilgen rezervleri hám qazip alıw dárejesi boyınsha jáhánda jetekshi orındı iyeleydi hám mıs metallı provintsiya esaplanadi. Mistiń bir neshe júzlegen kánleri málim. Mıs metallı obyektlerdiń kóp bólegi Shatqal-Qurama regioninde jaylasqan.
Mıs metallınıń razvedka etilgen rezervleriniń tiykarǵı bólegi Qalmaqqir, Dalniy hám Saricheku kánlerinde tóplanǵan. Mıs metallın qazip alıw hám mıs islep shıǵarıw Almalıq taw-metallurgiya kombinatında (AGMK) ámelge asıriladı. Mistiń razvedka etilgen rezervleri kombinattıń 200 jıl dawamında islewin támiyinleydi.
Ózbekstan aymaqlarında devanda hám de por hám neogen jasındaǵı shógindi formatsiyaniń misli qumtaslari hám metamorfogen mıs-molibden-vanadiyli endogen metallı formatsiyalari payda bolǵan. Bul formatsiya kánleri ele jeterlishe úyrenilmegen.
Ózbekstan qorǵasın hám cinktiń razvedka etilgen rezervleri hám qazip alıw boyınsha dúnyada jetekshi orınlardan birin iyeleydi. Eń iri kánleri - Arqa Nurata dizbegindegi (Orta Tyan-Shanniń qubla sheti) Ushqulash hám Qubla-Batıs Gissardiń arqa taw aldi regionindegi Xandize esaplanadı. Ótken ásirdiń 80-jıllarına shekem bul metallardı qazip alıwda Shatqal-Qurama regionindegi skarnli kánler tiykarǵı áhmiyetke iye bolǵan (Almalıq rayonındaǵı Qorǵasınkán hám b.).
Qorǵasın hám cink kánleri tórtew: skarnli, vulkanik jinislerdegı kalchedanli, tamırlı hám karbanatlı jinislerdegı stratiformali sanaat-genetikalıq gruppalarǵa tiyisli.
Kánlerdiń skarnli túrine Qorǵasınkán, Kumishkán, Qólshólaq, Qaraqu hám basqalar kiredi. Tómen karbon jasındaǵı terrigen-karbonatlı-vulkanogen jınısler menen baylanıslı qorǵasın hám cink kánleriniń kalchedan-polimetalli túri Qubla-Batıs Gissarda bar (Xandize, Shınarsay, Shaqshar-Xarkush hám b.).
Qorǵasın hám cink kánleriniń tamırlı sanaat-genetikalıq túri keshki paleozoy jer usti ashqıltım vulkanogen formatsiyalari menen baylanıslı (Lashkerek, Naugarzansay hám Tashkentbóyi rayonındaǵı basqa kánler).
Alyuminiyge shiyki zat retinde boksitlar, alunitlar hám kaolinlar esaplanadi. Ózbekstanda lateritli unıraw qabıqlarındaǵı elyuvial boksitler (qayraq), joqarı trias-tómen por terrigen formatsiyalardaǵi boksit kánleri (Kansay, Yakkaxana hám b.), karst hám teńiz jaǵası kánleri (Qayraq, Janǵaqli, Mirishkar) tiyisli. Nurata boksitli rayonında karstli mayda kánleri (Mirishkar, Qızılbulaq) hám jaǵabóyi teńiz boksitleri málim. Karst boksitlariniń sapası (kremniy modulı 20 ǵa shekem, glinozemniki 50% ten artıq). Jaǵabóyi teńiz boksitleri qatlam tárizli, linza tárizli denelerdi quraydı hám sapası tómenligi sebepli alyuminiy alıw ushın jaramsız.
Alunit kánleri Ózbekstanda Qurama dizbeginiń arqa hám qubla janbawırlarında, Shatqal, Qarjantaw dizbegleriniń qubla-batıs bóleginde jaylasqan (Góshsay, Aqsaqota, Aqtas).
Angren káni kaolinidan glinozem muǵdarı 32-33% bolǵan káncentrat alıw múmkin.
Ózbekstanda volframniń 7 kánleri hám 200 den artıq kánleri málim. Láńger káni derlik tolıq qazip alınǵan; Jińishke (Zirabulaq tawlarında ), Qoytas hám Ugat (Nurata tawlarında) kánleri islep turıptı, Murintaw altın metallı kánide volfram joldas element retinde ajıratıp alınadı. Yaxtan, Sergizdan, Saritaw, Sautbay kánleriniń rezervleri esaplanadi.
Skarnli túri Jińishke, Qoytas, Láńger, Yaxtan hám basqa kánlerdegi sheelitli jınıslerde ushraydı.
Skarn-aposkarnli sanaat-genetikalıq túri Oraylıq Qızılqumda (Saritaw, Sautbay) iri kólemli obyektler esaplanadi.
Gyubneritli tamır-shtokverkli túrine Ózbekstandaǵı Oraylıq Saritaw volframli shtokverki sáykes keledi.
Ózbekstandaǵı barlıq málim bolǵan qalay metallı obyektler (2-3 kánler hám 80 ge jaqın metall kánleri ) mayda hám quramalı morfologiyaǵa iye. Real sanaat rezervleri hám olardı qazip alıw geologik-ekánomikalıq bahalaniwǵa baylanıslı.
Vismutli mineralizatsiya talay muǵdarda Ózbekstannıń kóplegen altın mádanli, altın-gúmisli, polimetalli, mıs, volframli, volfram-qalayı hám de temir mádanli kánlerinde málim. Biraq Shatqal-Qurama regioninde(Burchmulla qórǵani qasında) onıń birden-bir Ustarasay káninde bar bolıp, ol margimush-vismutli sanaat -genetikalıq gruppasına tiyisli.
Ustarasay káninde kópshilik metallı deneler aktiv metamorfizmge dus kelgen karbonat-silikatli jınıslerı menen aralasǵan shógindi-terrigen jatqiziqlarda jaylasqan. Kvarslı tamırlar, tańlaw orın alıw jıynaqları, nay tárizli formadaǵı quramalı deneler hám nadurıs sırtqı kórinislerdegi qal-qallı metasomatik deneler (hámmesi bolıp 56 metallı dene) sanaat áhmiyetine iye. Metallı deneler qalıńlıǵı 0,2 m den 2,0 m ge shekem, isikgen jerlerinde 10 m ge shekem baradı. Kánniń dáslepki razvedka etilgen rezervi 1021,3 t vismutti quraydi (vismuttiń metalldaǵı ortasha muǵdarı 0,36%).
Ózbekstan aymaqlarında sınap qazip alınbaydı hám házirshe sanaat áhmiyetine iye emes. Biraq bul jerde bir qansha mayda kánler málim bolıp, olar keleshekte ámeliy áhmyetke ıyelewi múmkin. Bul paydalı qazilmaniń bir qatar jańa perspektivalı metall kánlerin tabıw ushın barlıq maǵliwmatlar bar. Búgingi kúnde perspektivalı sanaat áhmiyetine iyelik etiw bolǵan kánlerine Qubla -Tyanshan sınap -surmali janbawiriniń Zarafshan-Alay metallogenik zonasında jaylasqan Qarasuw hám Miq kiredi. Ózbekstanda málim bolǵan barlıq sınap kánleri genetikalıq tárepten gidrotermal - teletermal klassqa tiyisli.
Ózbekstanda shógindi genezisge iye strontsiydiń 40 tan artıq kánleri aniqlanǵan.
Strontsiydiń kánleri genezisi boyınsha eki: baslanǵısh-shógindi (singenetik, diagenetik) hám epigenetik gruppalarǵa bólinedi. Epigenetik gruppanıń tipik wákili bolıp Qubla Ózbekstanda (Surxandarya wálayatı Baysun rayonı ) razvedka etilgen Sherabad káni esaplanadi. Ol paleogenniń sulfat-karbanatlı jatqiziqlerinde jaylasqan. Aspa qanat tárepdegi joldas jınısler - mergellarge ótetuǵın hák taslar, jatqan qanat tárepten - gipsoangidritler qorshap turadı. Joldas jınısler menen muwapiq munasábette bolǵan qatlam tárizli eki metall denesinen ibarat. «Joqarı» metall denesi (rezervlerdiń 97% i) jer maydanına shıǵıp, baǵdarı boyınsha 960 m, jatıwı boyınsha bolsa 125 m aralıqta baqlanadı, qalıńlıǵı 1-20,6 m (ortasha 13 m). Metall denesiniń ishki dúzilisi quramalı: isikgen hám qısılǵan uchastkalarǵa iye. Strontsiy oksidiniń muǵdarı qalıńlıǵı hám baǵdarı boyınsha ózgeriwshi - 4,9 den 23, 6% ge shekem baradı (ortasha 12,4%). «Aralıq» metall denesi jer maydanına shıqpaydı, jónelis boyınsha uzınlıǵı 160 m, jatıwı boyınsha 40 m, ortasha qalıńlıǵı 4,5 m; strontsiy oksidiniń muǵdarı 7,7%.
Ózbekstanda litiydiń házirshe bir razvedka etilgen Shavazsay káni bolıp, ol Tashkentbóyi rayonında jaylasqan. Kán litiyli metallasiwdiń vulkanogen-shógindi jatqiziqlerdegi jańa perspektivalı sanaat túrinen ibarat. Litiy tiykarinan mayda bólekli piroklastik-shógindi jınıslerde: uglerod-karbanatlı hám uglerod-kremniy-karbanatlı tufoalevrolitlerde, alevropelitlerde, argillitlerde tóplanǵan.
Metall denesinde flyuorit (3% ge shekem), az muǵdarda sulfidler (orayit, pirit, arsenopirit hám b.), geyde sap altın ushraydı.
Ózbekstan aymaqlarında litiydiń basqa gruppadaǵı kánleri de málim. Perm magmatizmi menen kemde-kem ushraytuǵın jer elementlerine iye granitler, lepidolit hám spodumenli pegmatitler, tsinivalditli greyzenlerdiń qáliplesiwi baylanıslı. Olar Qubla Tyan-Shanda (Zirabulaq, Qaratepa), Shatqal tawlarında (Ayǵaıń, Shabrez) rawajlanǵan. Litiyli mineralizatsiya berilliy, tantal-niobiy, geyde qalay menen birge ushraydı.
Ózbekstan Respublikası dúnyada razvedka etilgen altın rezervleri boyınsha tórtinshi orındı, qazip alıw boyınsha bolsa jetinshi orındı iyeleydi. Respublikmizda 48 túpkilikli hám shashilma kánleri tabılǵan. Ózbekstanıń perspektivası razveka etilgen kánler menen tawsılmaydı. Altınnıń boljaw qılınıp atırǵan resursları razvedka etilgen rezervinen eki ese artıq.
Ózbekstandaǵı altın kánleri tómendegi sanaat-genetikalıq gruppalarǵa: altın -kvarslı, altın-sulfid-kvarslı, altın-sulfidli hám altın-gúmis-kvarslı endogen metallasiwǵa hám birewi ekzogen - shashilma altınǵa tiyisli.
Qızılqumda (Muruntaw, Muytenbay, Triada, Besapantaw, Amantoytaw, Kókpatas, Daugiztaw, Kosmanachi, Ajibugut hám b.), Nuratada (Zarmitan, Júzim solqımısay, Ortalıq, Sarmich, Biran, Marjanbulaq hám b.) hám Shatqal-Qurama regioninde (Kóshbulaq, Qaraǵash, Qızılalmasay, Kauldi, Pirmirab, Guzaksay hám b.) jaylasqan túpkilikli altın kánler tiykarǵı áhmiyetke iye. Ózbekstanda hám Evraziyada altınmádanli kánler arasında eń irisi bolıp Muruntaw esaplanadi.
Altınmádanli nıshanalar, tiykarinan, ush metallogenik zonalarda: Qurama, Zarafshan-Turkstan hám Qubla Bokentaw, kemrek Turkstan-Alay hám Zarafshan-Alay hám odan da kem Katarmay hám Arqa Bokentaw zonalarında tóplanǵan.
Shatqal-Qurama regioniniń Shatqal kishi zonasında 10, Ugom-Qumbel kishi zonasında 16, Qurama kishi zonasında bolsa 70 ke jaqın salmaqlı altınmádanli formatsiyalardiń kánleri bar.
Qızılqum hám Nurata regionlarında, Zarafshan-Turkstan zonasında 292, Qubla Bokentawda - 80 dane, Turkstan-Alayda - 7, Katarmayda - 82 hám Arqa Bokentaw zonasında 15 altınmádanli formatsiyaniń sonday kánleri bar.
Ózbekstanda gúmis kánleri tiykarinan eki regionda - Qızılqum hám Shatqal-Quramada tóplanǵan. Gúmistiń sanaat rezervleri tiykarinan tórt kánde: Aqjetpes, Kosmanachi, Biyikvoltli - Qızılqumda hám Aqtepa - Shatqal-Qurama regioninde jaylasqan. Onıń boljaw resursları 30000 tonna dep bahalanadı.
Oraylıq Qızılqum gúmismádanli kánleri altın-gúmis-kvarslı sanaat-genetikalıq gruppasina tiyisli. Qızılqum regioninde 20 ta salmaqlı gúmismádanli nıshanalar bar.
Shatqal-Qurama regioninde gúmis kánleri eki: gúmis-polimetalli (Lashkerek) hám gúmis-arsenidli (Aqtepa) sanaat-genetikalıq gruppalarǵa tiyisli. Metallformatsion tiyisliligi boyınsha Aqtepa káni bes elementli (Ag, Ni, Co, Bi, Ol) gúmis-arsenidli formatsiyaǵa kiredi. Bul regionda gúmismádanli nıshanalardıń 15 káni málim.