Mazmuni: kirisiw I bap ózbekstan respublikasiniń paydali qazilmalari…6

Janilǵi-energetika resursleri

Tajikstan janilǵI bazasınıń tiykarın paleozoy hám yura jatqiziqlerinde jaylasqan kómir kánleri quraydı. Taw aralıǵı oypatliqlarindaǵi (Ferǵana, Magian-Farob) hám grabenlerdegi (Ziddi, Pán-Yagnob hám basqa) taskómir kánleri sanaat áhmiyetine iyelik etiw. Ulıwma rezervleri 670 mln. tonnadan artıq bolǵan 6 kán tabılǵan. Olardıń arasında eń yirigi - Pán-Yagnob hám Hazaraylak. Respublika arqasında rezervleri 142 mln. tonnanı quraytuǵın qońir kómirdiń Shórob káni islep turıptı.
Ulıwma rezervleri 200 mln.tonnadan artıq bolǵan torfdiń 50 den artıq kánleri tabılǵan. Olardıń arasında eń irileri (Shaynak, Pegar) Gissar oypatliǵinda, maydaları bolsa Pamirde (Murǵab, Toqtamıs hám basqalari) jaylasqan.
Janiwshi slanetsler mámlekettiń Qubla-Batıs bóleginde paleogen jatqiziqlerinde rawajlanǵan (Qubla Tájik oypatliǵi). Bul kánler (Tereklitaw, Garaut, Qızemchak) Janiwshi slanetslerdiń juqa qatlamshaları hám linzalarinan ibarat bolıp, kúl muǵdarı joqarı (84%). Boljaw resursları 216 mln.tonnanı quraydı.
Neft hám gaz kánleri Ferǵana taw araliq batıǵı (Ferǵana neft-gazli wálayatı) hám Qubla Tájik depressiyasinda (Surxan-Baxsh neft-gazli wálayatı) tóplanǵan. Ferǵana neft-gazli wálayatındaǵı eń iri kánleri (Kánibadam, Ayritan, Kim hám basqa).
Gaz kánleri paleogen hám por qumtaslari hám hák taslarında, 1500-4000 m urada jaylasqan.
Surxan-Baxsh neft-gazli wálayatındaǵı neft kánleri (Beshkent, Shambari, Kishibel hám b.) 1000 -2500 m ura daǵı paleogen hák tasları hám dolomitlari menen baylanıslı.
Neft respublikanıń arqasında (Nefteabad) hám qublasında (Kishibul, Aqbasha bolıp tabıladı, Shambari) qazip alınadı. Qubladaǵı kánlerdiń nefti - salmaqli, parafinli hám altınkukirtli, tiykarinan asfalt jollar qatlamı retinde paydalanıladı.

2. 
   METALLI PAYDALI QAZILMALAR
   

Temir metallarınıń kánleri hám nıshanalar Qaramazarda (Arqa Tajikstan) hám Pamirda tabılǵan. Qaramazarda (Chokadambulaq) hám Pamirda (Barch) tarqalǵan skarn-magnetitli kánler kóbirek itibarǵa ılayıq.
Marganets metallarınıń onsha úlken bolmaǵan rezervleri respublikanıń arqa -shıǵısında (Ferǵana úlken taw araliq oypatlıǵınıń batıs bólegi) rawajlanǵan.
Alyuminiy metalları boksitler, alunitler hám nefelinli sienitlerdiń kánleri hám kánlerinan ibarat.
Orta karbon hám keshki trias-erte yura jasındaǵı boksitler Oraylıq Tajikstanda hám Pamirda málim. Alunit kánleri Qaramazarda ushraydı. Oraylıq Tajikstandaǵı nefelinli sienitlerdiń kánleri (Turpi, Tutek) ámeliy áhmiyetke iye.
Vismutli metall kánleri Qaramazarda, Oraylıq Tajikstanda hám Pamirda tarqalǵan. Bul kánler eki gruppaǵa: skarnli (temir-vismutli) hám gidrotermal (Ag hám Au li, mıs-vismutli) kánlerge bólinedi. Bunnan tısqarı, vismut volframli, altınmádanli hám polimetalli kánlerde joldas komponent retinde ushraydı.
Volframli metallardıń sanaat áhmiyetindegi kánleri Qaramazarda (Chorux-Dayron, Shaptali) hám Oraylıq Tajikstanda, perspektivalıları bolsa Pamirda (Ikar) tóplanǵan. Tiykarinan skarnli hám gidrotermal genezisdegi metallasiw jariliw hám skapolitizatsiya zonalarında tóplanǵan. Metallarda muǵdarı 0,25-1%, joldas elementleri - Sn, Cu, Mo, Zn hám b.
Altın atap aytqanda altınmádanli hám kompleks kánlerde tóplanǵan. Tajikstan aymaqlarında 4 altınmádanli kánleri hám 18 perspektivalı maydanlar tabılǵan. Menshikli altınmádanli ekzogen kánler taw aldi batiqlarinda, batiqlarda hám dárya qayır usti sıpalarında allyuvial tórtlemshi shashilmalardan (Darwaz, Pamira, Zarafshan rayonları) ibarat. Túpkilikli endogen kánler 6 gruppaǵa bólinedi. Altın rezervleriniń úlken bólegi altın-kvarsli (Qaramazar), altın-skarnli (Oraylıq Tajikstan) hám altın-kvars-sulfidli (úlken taw araliq batiqlarindaǵi shashilma kánlerden tısqarı barlıq orınlarda) kánleri menen baylanıslı. Geypara kánlerdiń metalları kompleks hám olarda Ag, Cu, Bi muǵdarı joqarı.
Gúmisli metalli kánler Qaramazarda, Oraylıq Tajikstanda hám Pamirda málim. Metalli deneler gúmistiń mineralları (argentit, pirargirit, prustit, sap gúmis) retinde hám de galenitda hám vismut minerallarında izomorf qospa retinde ushraydı. Kánler gidrotermal hám skarnli gruppalarǵa tiyisli. Gúmis, joldas element retinde, Arqa Qaramazarda polimetalli, mıs-vismutli, volframli hám altın metallarında sanaat áhmiyetine iye. Menshikli gúmis kánleri Qaramazarda (Úlken Kánimansur), Pamirda (Tóǵizbulaq) hám basqa orınlarda málim.
Mıs metallarınıń tiykarǵı rezervleri Qaramazardiń polimetalli (Altıntapqan, Tagop hám b.), volframli hám altın metalli hám de mıs-vismutli (Kepterxana) kánleri menen baylanıslı. Odan tısqarı, Darxamza rayonında eki stratiformali kánleri joqarı perm jasındaǵı misli qumtaslar hám kánglomeratlarda (Ravnou, Daraitang) baqlanadı.
Molibdenli metallar skarnli kánlerde Móǵultawda, Oraylıq Tajikstanda hám Pamirda tóplanǵan. Menshikli molibden káni Qubla Jańakánda hám de Chorux-Dayron molibden-volframli káni sanaat áhmiyetine iye.
Qorǵasın-cink metalları rezervleri Tajikstan aymaqlarında keń tarqalǵan kompleks polimetalli kánleri menen baylanıslı. Razvedka etilgen rezervleriniń tiykarǵı bólegi Qaramazar metalli provintsiyada tóplanǵan. Batıs Qaramazar metalli maydanı (Altıntapqan, Qurisay, Kánsay hám b.) tiykarinan skarnli gruppadaǵı kánlerdi óz ishine aladı. Arqa Qaramazar metalli maydanları ushın tamırsha-qal-qallı, uyali hám agregatli metalli muzdıń jarıq-tamırlı gidrotermal gruppadaǵı kánleri (Kánimansur, Zámberek, Shuqirjilǵa hám b.) xarakterli. Darxámza rayonı ushın teletermal kánler (Iokunj hám b.) tán.
Pamirda giperbazitlerde tóplanǵan nikelli metallardıń ush nıshanalar ushraydı. Metallar kompleksli mıs-nikelli, xaldar pútin hám brekchiya tárizli, pirrotin-violaritli quramlı; bunnan Ni, Cu hám Co bar.
Qalay metallarınıń Pamirda túrli genetikalıq gruppaları (Trezubets, Zarechnoe) hám Oraylıq Tajikstanda (Tagobikól, Mayxura) málim. Metallardıń kvars-kassiterit-sulfidli hám skarnli gruppaları zárúrli áhmiyetke iye. Stanninli metalları da bar (Sholan-Mushistan metalli maydanı). Olardan tısqarı, kassiterit geypara volframli kánlerde tiykarǵı joldas mineral esaplanadi.

3. 
   Kemde-kem ushraytuǵın metallar metalları hám taw-ximiya shiyki zatlari
   

Kemde-kem ushraytuǵın metallı mineralizatsiya Oraylıq hám Qubla-Shiǵis Tajikstanda rawajlanǵan bolıp, bunda ol pegmatitler hám granitlerdegi albitizatsiya hám greyzenizatsiya zonaları menen baylanıslı. Onsha úlken bolmaǵan hár túrli sırtqı kórinislerge iye metalli deneler sanaat áhmiyetine iye emes.
Gidrotermal genezisdegi sınap metallarınıń kánleri hám kánleri Zarafshan-Gissar sınap-surmali kánlerinde jaylasqan. Sınap mineralizatsiyasi karbanatlı hám terrigen jinisler kántaktinde, brekshiyalar hám birdey quramlı jinislerdıń jarilǵan uchastkalarınde tóplanǵan. Metallar tiykarinan sınap-surmali. Kánlerde metalli denelerdiń forması hám ólshemleri, olardıń sanı keń kólemde ózgeredi. Rezervleri boyınsha Kavnak káni áhmiyetli.
Surma metalları rezervleri boyınsha Tajikstan Orta Aziyada jetekshi orındı iyeleydi. Onıń kánleri Zarafshan-Gissar sınap-surmali ultaninda jaylasqan. Olardan kóbisi brekchiyalańan jasperoidler arasında qatlam tárizli hám linza tárizli sırtqı kórinislerdegi stratiformli tuwındılardı quraydı hám kvars-flyuorit-antimonitli formatsiyaǵa tiyisli. Surmali hám sınap-surmali metallar (Jijikrut káni, kánlerdiń Shiń-Magian toparı). Gidrotermal-tamırlı hám shtokverkli kánler (Kanchoch metalli maydanı) kemrek tarqalǵan bolıp, bunda joldas komponent retinde Au, geyde flyuorit ushraydı.
Respublikanıń qubla-batısda tselestin kánleri tabılǵan.
Taw-ximiya shiyki zati Tajikstanda barit, bar metalları, hák taslar hám dolomitler, as duzı, mineral pigmentler, ozokerit, flyuorit, fosforit hám basqalardan ibarat. Barittiń eń iri kánleri Arqa Tajikstanda (Baritli tóbe, Muzbek) tóplanǵan.
Sanaat áhmiyetine iyelik etiw bar metallarınıń skarnli birden-bir káni Pamir tabılǵan. Sassıkól rayonınde vulkanogen-shógindi gruppasındaǵı bar metallarınıń nıshanalar málim. Bardıń sanaat káncentraciyası Qubla Tájik depressiyasindaǵi geypara suwlı jıyeklerinde tabılǵan.
Soda, hák, kalsiy karbidli, magniy metallı alıw ushın jaramlı ximiyalıq taza hák taslar hám dolomitlardiń úlken rezervleri Isfara rayonınde (Arab, Vorux) hám Qubla Tajikstanda (Pusxur) tabılǵan.
As duziniń kánleri respublikanıń kóplegen rayonlarında bar bolıp, olardan túpkiliklileri Qubla-Batıs Tajikstanda (Alimtay, Tanabshi, Xójamómin, Xójasart) hám Ferǵana oypatliǵinda (Qamisqórǵan hám b.) jaylasqan. Onsha úlken bolmaǵan kánleri (Shorbulaq) bar. As duziniń boljaw rezervleri 100 mlrd. tonnadan artıq, razvedka qılınǵanlariniki bolsa 4 mlrd. tonnanı quraydı.
Mineral pigmentlerdiń kánleri Arqa Tajikstanda (Shórob hám b.) tabılǵan. Ush razvedka etilgen kánlerdiń balansdaǵı rezervi 500 mıń tonnaǵa jaqın.
Margimush metallasiwi Qaramazarda hám Oraylıq Tajikstanda keń tarqalǵan, biraq olardıń kóbisinde sanaat rezervleri tiykarinan qazip alınǵan.
Flyuorit kánleri Tajikstandıń kóplegen rayonlarında tabılǵan. Gidrotermal genezisdegi sanaat kánleri sulfid-flyuoritli, kvars-flyuoritli hám kaltsit-baritli metallasiw gruppalarına tiyisli. Olardıń dáslepki ekewi Qaramazar (Naugarzan, Arqa Kánimansur) hám Gissar dizbeginiń qubla janbawrindegi (Tabaqsay) kánler ushın xarakterli. Kalsit-baritli gruppadaǵı flyuorit kánleri Pamirde tarqalǵan. Hák taslardaǵı optikalıq flyuorit káni (Kulikalan) tolıq qazip alınǵan. Optikalıq flyuorittiń jańa kánlerin ashıw perspektivası Zarafshan-Gissar metalli zonasındaǵı gidrotermal tamırlar menen baylanıslı.
Fosforli metallardıń rezervleri 112 mln. tonnanı quraydı. Donali hám birleskenli fosforitlarniń mayda shógindi kánleri Oraylıq (Zidda) hám Arqa (Aqsheshek) Tajikstandaǵı paleogen hám por hák taslarında, qumtaslarida hám alevrolitlerde tarqalǵan.
Industrial shiyki zati. Asbesttiń kánleri Tajikstandıń qubla-shıǵısında (Bunay, Udab, Daraitexarv) tóplanǵan. Metalli deneler xrizotil-asbest hám amfibol-asbesttiń tamırshaları formasında perm serpentinitlarda jaylasqan.
Island shpati, optikalıq kvars hám kaltsit kánleri Oraylıq Tajikstanda hám Pamirda tabılǵan hám paleozoy karbanatlı jinislerındegı gidrotermal tamırlarda tóplanǵan. Mámlekettiń arqasında tómen paleogen jatqiziqlerinde kvars qumı káni málim (Qórǵanshi).
Ozokerittiń sanaat áhmiyetke iye bolǵan birden-bir káni Arqa-Shiǵis Tajikstandıń Isfara rayonında jaylasqan hám paleogenniń Turkstan qatlamları qumtaslari hám hák tasları menen baylanıslı.
Qubla-SiǵisTajikstanda talk metallınıń Mulvaj káni arxey jasındaǵı magnezial mramor qatlamshalarinda ushraydı. Mulvaj kániniń boljaw rezervleri 1 mln. tonnadan artıq.
Industrial shiyki zatiniń basqa kánlerinen gips, angidrit kánlerin hám flogopit kánlerin kórsetiw múmkin.
Materialli emes qurılıs materialları 150 ge jaqın kánlerde razvedka etilgen, sonday-aq keramik gerbish hám keramzit shiyki zatisi, hák alıw ushın hák taslar, shıyshe sanaatı kvars qumı, qum-graviyli materiallar, qurılıs tasi hám tsement shiyki zati bar. Quramı hám reńli jilalari boyınsha shıraylı qatlam taslari, olardıń arasında reńli mramorlar (Aǵajól), qızıl granitler (Shaydan hám b.), shubar kánglomeratlar (Orta Takeli), granodioritlar (Moǵultaw, Arqa), mramor (Dashtak), gabbro hám b. ajraladi. Tajikstanda hár túrli reńli hám qımbat bahalı taslardıń kánleri ushraydı.
Tajikstandıń mineral suwi tiykarinan sulfat-xloridli natriyli (Shambari, Qarataw), gidrokarbonatli-sulfat-kaltsiyli (Yavroz). Ferǵana artezian básseynde paleogenniń suwlı gorizontlarinda vodorod altınkukirtli hám karbonat angidritli quramdaǵı suw bar. Radonli suw Pamirdiń paleozoy jatqiziqlerinde (Shaxdara) ushraydı. Termal suwda keń tarqalǵan (Garmchashme, Obigarm). Ferǵana oypatliǵi paleogen hám por jatqiziqlerinde yodli suw bar. Awgan-Tájik oypatliǵi suwlı kompleksleri J, Br, kemde-kem ushraytuǵın elementler menen bayiǵan. Bul elementlerdiń joqarı muǵdarı yura tuzli jatqiziqlariniń duzlıqlarında baqlanadı.