Uluslararasi ekonom‹ pol‹T‹k yazar Prof. Dr. Mehmet altan (Ünite 1-8) Editör

Piyasa ekonomisine geçifl sürecinde ülkeler hangi ekonomik ve sosyal problemlerle karfl›-
laflm›fllard›r?
Bu konuda takip edilen yollardan biri Çin modeli olarak adland›r›lmaktad›r. Bu
modelde, geçifl döneminin bafllang›c›ndan itibaren üretimde ve verimlilikte ciddi
art›fllar sa¤lanm›flt›r. Geçifl döneminin ilk on y›l›nda, Çin’in üretiminde yüzde
50’den fazla art›fl meydana gelmifl, ifl gücü verimlili¤i yüzde 40 oran›nda artm›flt›r.
Ekonomik büyüme bundan sonra da devam etmifltir. Arnavutluk’ta da ilk iki y›lda
ekonomik göstergelerde meydan gelen keskin düflüflün ard›ndan, Çin’dekine ben-
zer ama daha ›l›ml› bir süreç ortaya ç›km›flt›r.
197
7. Ünite - Geçifl Ekonomileri ve Devletleri
S O R U
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T E R N E T
‹ N T E R N E T
5
Piyasa ekonomisine geçifl
süreci bütün ülkelerde
yüksek enflasyon, üretimde
gerileme ve gelir
da¤›l›m›nda bozulmaya yol
açt›. Bu durum çeflitli sosyal
huzursuzluklar›n ortaya
ç›kmas›na sebep oldu.

‹kinci modeli Çek Cumhuriyeti, Slovakya ve Macaristan gibi Orta Avrupa ülke-
leri oluflturmaktad›r. Bu ülkelerde üretimde meydana gelen azalmaya, tar›m kesi-
minden di¤er sektörlere yo¤un ifl gücü ak›fl› sebebiyle ortaya ç›kan verimlilik art›-
fl› efllik etmifltir. Geçifl döneminin ilk y›llar›nda yüzde 30 civar›nda azalan üretim
daha sonra istikrar kazanm›fl; ayn› zamanda tar›msal ifl gücünün verimlili¤inde de
h›zl› bir art›fl yaflanm›flt›r. Geçifl döneminin ilk on y›l›nda bu verimlilik art›fl› ortala-
ma olarak yaklafl›k yüzde 10 civar›nda gerçekleflmifltir.
Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Belarus’un yan›nda ba¤›ms›zl›¤›n› yeni kazanm›fl
baz› ülkelerin içinde bulundu¤u üçüncü bir modelden de söz etmek mümkündür.
Bu ülkelerde geçifl sürecinin ilk on y›l›nda, hem üretim hem de verimlilik azalmaya
devam etmifl ancak 1999’dan sonra toparlanma bafllam›flt›r. Bu ülkelerde üretim or-
talama olarak yüzde 50, ifl gücü verimlili¤i ise yüzde 30 oran›nda düflüfl göstermifltir.
Ekonomik ve politik geçifl süreciyle ilgili olarak bütün ülkeler için geçerli olan
bir durum da hukukun üstünlü¤ü ile ekonomik büyüme aras›ndaki iliflkidir. Hukuk
düzeninin zay›f oldu¤u yerlerde ekonomik geçifl süreci daha baflar›s›z olmufltur.
Buralarda hem yerli hem de yabanc› müteflebbisler gelece¤e dair öngörülerde bu-
lunamad›klar›ndan yat›r›m yapmaktan kaç›nmaktad›rlar. Ayr›ca, politik liderler ve
198
Uluslararas› Ekonomi Politik
Resim 7.5
Mihail Gorbaçov Rusya’da de¤iflimin sembolü olarak
görülüyor.
11 Mart 1985’te yafl ortalamas› çok yüksek olan Politbüro, o tarihte 54 yafl›nda
olan siyasetçiyi Komünist Parti Genel Sekreterli¤ine getirdi. Bu bir kuflak de¤ifli-
miydi, ard›ndan esen siyasi de¤iflim rüzgârlar› So¤uk Savafl› noktalad› ve Sov-
yetler Birli¤i’ni tarihe kar›flt›rd›.
Ülkenin demokrasiye, su ve hava kadar ihtiyac› oldu¤unu belirten Gorbaçov, bir-
kaç ay içinde düzinelerce bakan ve parti yetkilisini görevden ald›, köhne Sovyet
ekonomisini canland›rmak için ekonomi politikas›nda de¤ifliklikler yapt› ve top-
lumsal reformlara giriflti.
“Glasnost -Aç›kl›k” ve “Perestroyka -Yeniden Yap›lanma”, Gorbaçov döneminin sim-
gesi oldu. Gorbaçov’un kendisi de yap›lanlar› ikinci Rus Devrimi olarak nitelendiri-
yordu. Gorbaçov yola ç›karken hedefi, sosyalizmi kald›rmak de¤ildi, as›l iste¤i sos-
yalizmi canland›rmak ve ayakta kalmay› baflarabilecek bir sistem hâline getirmekti.
Gorbaçov, “Sosyalizmden vazgeçmedik, ona ihanet etmek istemiyoruz, sadece yeni
bir kalite kazand›rmak ve insani potansiyelini kullanmak istiyoruz” diyordu.
Merkezî plan ekonomisinin ifle yaramad›¤› ortaya ç›km›fl, Sovyetler Birli¤i politik
olarak yaln›zl›¤a itilmifl, sa¤l›k ve e¤itim sistemleri çökmüfl durumdayd›. Yolsuz-
luk, tüm devlet mekanizmas›n› sarm›fl, yay›lmac› d›fl politika, ordu ve silahlan-
ma projeleri, Moskova’n›n mali yükünü giderek artt›r›yordu.
Devleti ve toplumu yeniden yap›land›rmak, giriflimcili¤i desteklemek, piyasa eko-
nomisi ö¤elerini yerlefltirmek ve enformasyon politikas›n› fleffaflaflt›rmak isteyen
Komünist Partinin yeni lideri, ayn› zamanda d›fl politikada da nükleer silahlanma
yerine yumuflamadan yanayd›.
1988’de Afganistan’daki birliklerin geri çekilmesine baflland›. Savunma bütçesi
k›s›ld›, Demokratik Almanya Cumhuriyeti, Çekoslovakya ve Macaristan’daki as-
kerler geri çekildi. Bu arada Sovyetler Birli¤i’ndeki geliflmeler ile meflruiyeti sor-
gulanan Do¤u Almanya da tarihe kar›flt› ve Almanya birleflti.
Gorbaçov, Genel Sekreterli¤e seçilmesinden neredeyse tam befl y›l sonra, 15 Mart
1990 y›l›nda Sovyetler Birli¤i’nin ilk Devlet Baflkan› oldu. Ancak bu görev pek
uzun sürmedi. Reform karfl›tlar›n›n ihtilal giriflimi baflar›s›zl›kla sonuçland›. Gor-
baçov’un rakibi Boris Yeltsin, ihtilalin bast›r›lmas›na yard›mc› oldu ancak Sovyet
‹mparatorlu¤u parçalanmaya bafllad›. Sovyet Cumhuriyetleri teker teker ba¤›m-
s›zl›klar›n› ilan etmeye bafllad›. Sonuçta Sovyetler Birli¤i tarihe kar›flt› ve yerine
Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u kuruldu.
Halefi Yeltsin, Komünist Parti’nin yasaklanmas› için bir emir ç›kar›nca Gorbaçov
da 25 Aral›k 1991’de Sovyetler Birli¤i Devlet Baflkanl›¤›ndan istifa etti. 
Kaynak: http://www.dw.de/analiz-rusyada-de¤iflimin-
sembolü-gorbaçov/a-2525221
Ülkelerin yaflad›klar›
ekonomik ve politik geçifl
süreci ile ilgili önemli bir
gözlem hukukun üstünlü¤ü
ile ekonomik büyüme
aras›nda bir korelasyonun
mevcut olmas›d›r. Hukuk
düzeninin zay›f oldu¤u
ülkelerde ekonomik geçifl
süreci daha sanc›l› ve
baflar›s›z olmufltur.

devlet görevlileri sahip olduklar› pozisyonlar› kullanarak mevcut kaynaklar› kendi-
leri için al›koymakta ve bu suretle elde ettikleri paralar› ço¤unlukla yurt d›fl›nda
saklamaktad›rlar. Bu flartlar alt›nda ortaya ç›kan sonuç “efl dost kapitalizmi” olmak-
tad›r. Baz›lar› devletle olan iliflkilerini kullanarak çok zengin olurken; büyük halk
kesimleri, ifl yerlerinin kapanmas› sebebiyle yay›lan iflsizlik ve ortaya ç›kan yüksek
enflasyon sebebiyle hayat standartlar›n›n sürekli olarak düfltü¤ünü görmektedirler.
Ç‹N’‹N P‹YASA SOSYAL‹ZM‹NE GEÇ‹fi‹
Politik aç›dan otoriter rejimini devam ettirirken baflar›l› bir ekonomik geçifli ger-
çeklefltirmesi sebebiyle Çin, özel olarak ele al›n›p incelenmeyi hak etmektedir. As-
l›nda Çin’in durumu farkl› bir özellik arz etmekte ve buradan bütün geçifl ekono-
mileri için geçerli dersler ç›karmak mümkün görünmemektedir. Ayr›ca, ekonomik
baflar›lar›na ra¤men Çin, baz› güçlüklerle de karfl› karfl›yad›r. Bu yüzden, özel flart-
lar› ve elde etti¤i sonuçlar› aç›s›ndan Çin’i yak›ndan incelemekte fayda vard›r.
Çin’de klasik sosyalizmden piyasa ekonomisine geçifl süreci 1978 y›l›nda, Mao
Zedung’un liderli¤inde parti-devletin yaflad›¤› karmafla dolu y›llara bir karfl›l›k ola-
rak bafllad›. 1949’daki devrimden sonra Mao, Stalinist modele dayal› bir sosyalist
sistem kurmufltu. Üretim araçlar› devlete aitti, kolektif çiftlikler vard› ve merkezî bir
planlama söz konusuydu. Yukar›dan afla¤›ya oluflturulan bu model flehirli ayd›nla-
r›n, ekonomik kararlar› hayli bürokratik süreçler içinde almas›na dayan›yordu ve
ekonomik sektörler ve co¤rafi bölgeler aras›nda eflitsiz bir gelir ve prestij da¤›l›m›-
n›n ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›. 
Köylülere dayanarak devrim yapan Mao, ideolojik olarak bürokrasiden ve mer-
keziyetçilikten hofllanm›yordu ve bu tür e¤ilimleri ortadan kald›racak bir “sürekli
devrim” aray›fl›ndayd›. Sovyetler Birli¤i ile bozulan iliflkiler ve 1950’li y›llarda Bü-
yük Ekonomik Hamle ile sonuçlanan baz› baflar›l› kitlesel politik kampanyalar Ma-
199
7. Ünite - Geçifl Ekonomileri ve Devletleri
Resim 7.6
Mao Zedong, 1 Ekim 1949’da, Pekin’deki Tiananmen meydan›nda yapt›¤› aç›klamayla Çin Halk
Cumhuriyeti’nin kuruluflunu tüm dünyaya ilan etti.
Mao Zedong, Çin Halk Cumhuriyeti’nin resmen ilan›n› duyurdu¤u konuflmas›n› yaparken Bat› dünyas›nda büyük bir flok yaflan›yordu. Çünkü, So¤uk
Savafl’›n yafland›¤› bir dönemde, 600 milyonluk nüfusuyla Çin bir anda öteki satha, komünistlerin taraf›na geçmiflti. 20’nci yüzy›l›n bafllar›nda orta-
ya ç›kan “Sar› tehlike” sözcü¤ü “K›z›l tehlikeye” dönüflmüfltü.
Kaynak:  http://www.dw.de/çinde-komünist-devrimin-60-y›ldönümü/a-4741886
Çin politik aç›dan otoriter bir
yönetimi devam ettirirken bir
taraftan da ekonomisini
baflar›l› bir flekilde
dönüfltürebilmifltir. Ancak
bütün baflar›lar›na ra¤men
Çin, baz› güçlüklerle karfl›
karfl›ya kalmaya devam
etmektedir.
“Büyük Ekonomik Hamle”,
Mao’nun 1958-1961 y›llar›
aras›ndaki Çin tar›m›n›
kolektiflefltirerek ekonomiyi
modernlefltirme program›n›n
ad›yd›.

o’nun bu ideolojik arzular›n› daha da kuvvetlendirdi. K›rsal yörelerde yaflayan in-
sanlar halk komünleri hâlinde organize edildiler. Burada amaç, kolektif davran›fl›
güçlendirmek ve ifl gücünü sanayi üretimini maksimize edecek flekilde organize
etmekti. Baz› düflük teknolojili sanayi uygulamalar›n› kullanan bu komünler tar›m›
öylesine ihmal ettiler ki fliddetli bir k›tl›k bafllad› ve on milyonlarca insan bu sebep-
le öldü. 1966-1976 y›llar› aras›ndaki kültür devrimi Sovyet tipi bir ekonomik plan-
lamaya dönüflü engelledi. Bu kültür devrimi s›ras›nda Mao, halk› afl›r› bürokratik
hâle geldi¤ine ve devrimci de¤iflikliklere direndi¤ine inand›¤› parti-devlete sald›r-
maya teflvik etti. Bunun sonucunda ortaya ç›kan anarfli neredeyse bir iç savafla yol
aç›yordu. Parti-devletin iç teflkilatlanmas› zay›flad› ve ekonomik istikrar bozuldu.
Mao’nun 1976’da ölümüyle birlikte bir güç mücadelesi bafllad› ve bu mücade-
leyi Deng Xiaoping kazand›. Mao zaman›nda yaflanan olaylar partinin meflruiyeti-
ni ciddi ölçüde sarsm›flt› ve ideoloji art›k halk›n devlete itaatini sa¤lamaya yetmi-
yordu. Deng, halk›n yaflama standard›n› yükseltecek önemli baz› reformlar yap›l-
mazsa parti-devletin ayakta kalamayaca¤› sonucuna vard›. 1978 y›l›nda Deng’in
ekonomik reform plan› kabul edildi. Deng program›n›, sosyalizme ait unsurlar› da-
ha fazla piyasa ve özel mülkiyet ile birlefltiren “Çinlilere has bir sosyalizm” olarak
tan›ml›yordu. 
Deng’in bafllatt›¤› program›n en önemli iki aya¤› tar›mda reform yap›lmas› ve
Çin’in uluslararas› piyasalara aç›lmas›yd›. Tar›mda ortak çiftlikler da¤›t›ld› ve çiftçi-
lere daha fazla otonomi sa¤land›. Çiftçiler hangi ürünleri üreteceklerine kendileri
karar verebilecekler ve üretim fazlalar›n› serbest piyasada satabileceklerdi. Bunun
sonucunda g›da üretiminde h›zl› bir art›fl meydana geldi ve çiftçilerin gelirleri art-
t›. Bu durum k›rsal bölgelerde özel giriflimlerin artmas›n› teflvik etti. Tar›mdaki re-
forma ek olarak Deng’in plan› “aç›k kap›” politikas›n› da içermekteydi. Uluslarara-
s› ticaret ve finans önündeki engeller azalt›larak Çin, küresel piyasalara ve yaban-
c› yat›r›mlara aç›ld›. Uluslararas› ticaret Çin’in kaynaklara, teknolojiye ve teknik bil-
giye eriflimini h›zland›rd›. Bu reformlar›n kaç›n›lmaz bir sonucu özel mülkiyet hak-
lar›n›n daha fazla kabul görmesiydi. 1980’lerin ortalar›nda çiftçilere arazilerini sat-
ma hakk› (baz› s›n›rlamalarla birlikte) verildi ve özel iflletmeler zamanla hukuken
meflru hâle geldiler. Piyasa güçlerinin rolü h›zla artt›; öyle ki bugün, devlet taraf›n-
dan üstlenilen baz› önemli altyap› projeleri haricinde ekonominin hiçbir kesimi
merkezî olarak planlanmamaktad›r. 
Özellikle tar›mda yap›lan reform, di¤er geçifl ekonomileriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda
Çin’de oldukça baflar›l› sonuçlar vermifltir. Mesela Rusya’da ve Orta Asya ülkelerin-
de yap›lan toprak reformunda, topraklar k⤛t üzerinde haklar olarak da¤›t›lm›fllar-
d›r. Bu da topraklar üzerinde elde edilen haklar›n zay›f kalmas›na sebep olmufltur.
Sonuçta, aile tar›m iflletmeleri hayli yavafl bir flekilde geliflmifl, büyük çiftlikler ye-
niden yap›lanma konusunda isteksiz olmufllar ve verimlilik art›fl› gecikmifltir.
Ayr›ca, Orta Avrupa ve Rusya Federasyonu’nda uygulanan reform stratejisi h›z-
l› bir özellefltirmeyi ve iflletmelerin bafltan afla¤› yeniden yap›lanmas›n› içermektey-
di. Ancak, merkezî planlaman›n ve buna ba¤l› kontrol sisteminin ortadan kalkma-
s›, sözleflmeleri destekleyecek ve enformasyonun da¤›t›m›n› sa¤layacak yeni ku-
rumlar›n olmad›¤› bir ortamda, g›da mallar› zincirinde ciddi bozulmalara yol açm›fl-
t›r. Çin’in tar›m reformu bu bak›mdan önemli ölçüde farkl›l›k göstermektedir. Çin,
h›zl› ve kapsaml› bir reform yaparak tar›msal yap›da bozulmalara sebep olmam›fl-
t›r. Reform döneminin bafllar›nda, girdi arz ve tedarik sistemleri tamamen devlet
kontrolü alt›nda tutulmufltur. Girdi ve ç›kt› pazarlama sistemlerinde devlet düzen-
lemelerinin kald›r›lmas›na ancak reformlar bafllad›ktan birkaç y›l sonra izin veril-
200
Uluslararas› Ekonomi Politik
Deng Xiaoping’in gelifliyle
kalk›nma stratejisi de¤iflti
ve içe kapanma yerini d›fla
aç›lmaya b›rakt›. Mao’nun
kolektif çiftlikleri, ça¤a
uyum göstererek kapitalist
iflletmeler olarak çal›flmaya
bafllad›lar. Böylece “kedinin
siyah ya da beyaz olmas›
de¤il, fare yakalamas›
önemlidir” dönemine
geçilmiflti.

mifltir. Bu tedrici liberalizasyon stratejisi iflletmelere, fiyat liberalizasyonunun sa¤-
lad›¤› enformasyon imkânlar›ndan faydalan›rken planlama sisteminin çöküflünün
yarataca¤› problemlerden kaç›nma f›rsat› sunmufltur.
Bugün bütün dünya ekonomisini etkileyen bu geliflmelere ra¤men, Çin’in kla-
sik sosyalizmden piyasa ekonomisine geçifli tamamlanm›fl de¤ildir. Henüz üstesin-
den gelinmesi gereken birçok engel ortada durmaktad›r. Bunlar içinde en önemli-
si komünist partinin devam eden hâkimiyetidir. Orta Avrupa ülkeleri ve Rusya’n›n
aksine Çin, ekonomiyi teflvik etmek üzere piyasa güçlerini olufltururken partinin
sahip oldu¤u güç ve hâkimiyetten vazgeçmemifltir. Özel giriflim ve piyasalar gelifl-
mekle birlikte yine de devletin kontrolü alt›ndad›r. Devlet taraf›ndan iflletilen flir-
ketler Sovyetler’deki ve Do¤u Avrupa’daki benzerlerinin yaflad›¤› problemlerin
benzerlerini yaflamaktad›rlar. Etkinlikten uzak ve demode hâldedirler ve devletin
finansal deste¤i ile ayakta durmaktad›rlar. Bunlar› desteklemek için kullan›lan kay-
naklar daha verimli baflka alanlardan çekilmifl olmaktad›r. Liberal ekonomik dü-
flünceyi benimsemifl olan birçok kimseye göre ekonomik liberalizasyon politik li-
beralizasyonla sonuçlanacakt›r. Zenginleflen ülke, partinin de¤iflmez gücü ile kar-
fl› karfl›ya geldikçe bir düzensizlik ortaya ç›kacakt›r.
Çin’in yaflad›¤› geçifl süreci k›rsal kesim ile flehirler aras›nda keskin bir ay›r›ma
da yol açm›flt›r. Ekonomik geliflme hayli eflitsiz bir flekilde ortaya ç›km›fl; k›y› ke-
simleri h›zla geliflirken iç bölgeler bu süreçte ihmal edilmifltir. Bu eflitsiz geliflme,
k›rsal kesimin sömürülmesi ile sonuçlanm›flt›r. Devlet k›rsal bölgelerde azalan
oranl› bir vergi sistemi uygulam›fl; bunun sonucunda 1990’lardan itibaren 40 mil-
yon köylü topra¤›n› kaybetmifltir. Ayn› zamanda, devletin bu bölgelere sundu¤u
hizmetler de ciddi ölçüde azalm›flt›r. Sonuç olarak 100 milyondan fazla köylü kö-
yünü terk ederek ifl aramak üzere flehirlere göç etmifltir. Bu insanlar kendi ülkele-
rinde illegal göçmen durumunda olup flehir sakinlerinin sahip olduklar› pek çok
sosyal hizmetten mahrum yaflamakta ve iflverenler taraf›ndan sömürülmektedirler.
Çinli yetkililer k›rsal bölgelerden göç eden bu iflçileri mümkün oldu¤unca istih-
dam edebilmek için yüksek bir büyüme h›z›n›n sürdürülmesi gerekti¤inin fark›n-
dad›rlar. Ayn› zamanda, ekonominin afl›r› ›s›nman›n s›n›r›na gelmesinden de kork-
maktad›rlar. 2005 y›l›nda Çin’in GSY‹H’sinde meydana gelen büyümenin % 60’›n›
sa¤layan yat›r›mlar, büyük ölçüde banka kredileri ile mümkün olmufltur. Merkezî
planlama döneminin kal›nt›lar›ndan biri olan devlet bankalar›n›n, yat›r›m f›rsatlar›-
n› potansiyel riskleri ve getirilerini göz önünde bulundurarak ba¤›ms›z bir biçim-
de de¤erlendirmelerine izin verilmemekte; bunun yerine devletin büyüme hedef-
lerini destekleyecek flekilde davranmaya zorlanmaktad›rlar. Bunun bir sonucu ola-
rak Çin’in bankac›l›k sistemi milyarlarca dolarl›k bat›k kredi yüküne sahiptir ve res-
mî görevliler bu durumun Çin’in mali ve finansal durumunu bozaca¤› endiflesi
içindedirler. Bir baflka mesele de çok fazla yat›r›m›n afl›r› bir sanayi kapasitesi ya-
ratm›fl olmas›d›r. Arz fazlas› kendini göstermeye bafllam›fl olup fiyatlar›n düflmesi
ve kârlar›n azalmas› riskini ortaya ç›karm›fl bulunmaktad›r.
2012 y›l› A¤ustos ay› itibar›yla Çin, teknolojik rekabet gücünü artt›rmak, yaban-
c› teknoloji ba¤›ml›l›¤›n› azaltmak ve yeni pazar potansiyelleri yaratmak için iddia-
l› bir befl y›ll›k plan haz›rlad›. Pekin yönetimi öncelikle makinecilik alan›nda önem-
li yat›r›mlar›n yap›lmas›n› kararlaflt›rd›. 
Befl y›ll›k planda, Çin ekonomisi aç›s›ndan özel öneme sahip yedi stratejik sek-
töre yer verildi; bunlar›n aras›nda yeni enerji kaynaklar›, enerji verimlili¤i, çevre
dostu araçlar ve fabrikalar›n en modern teknolojilere adapte edilmesi yer al›yor.
Sektörler 27 kilit endüstri koluna ayr›ld› ve Çin bu branfllara 2015 y›l›na kadar bir
trilyon 200 milyar euroluk yat›r›m yapmay› planl›yor.
201
7. Ünite - Geçifl Ekonomileri ve Devletleri
Çin, ekonomiyi teflvik etmek
üzere piyasa güçlerini
olufltururken partinin-
devletin sahip oldu¤u güç ve
hâkimiyetten
vazgeçmemifltir.
Çin’in yaflad›¤› ekonomik
geçifl süreci k›rsal
kesimlerle flehirler aras›nda
eflitsizliklerin ortaya
ç›kmas›na yol açm›fl,
topra¤›n› kaybeden
milyonlarca köylü ifl bulmak
için flehirlere göç etmifltir.
1979 y›l›nda içe kapal›
yoksul bir ülke olan Çin’de
kifli bafl›na gelir 182 dolar
civar›ndayd›. Sonraki otuz y›l
boyunca Çin y›lda ortalama
% 9,9 büyüdü. Kifli bafl›na
geliri 2009 y›l›nda 3 bin 688
dolara yükseldi, özellikle son
10 y›lda 300 milyon kiflilik
bir orta s›n›f yarat›ld›. 2012
y›l› itibar›yla Çin, 7 trilyon
dolar›n üzerindeki millî
geliriyle dünyan›n ikinci
büyük ekonomisi hâline
gelmifltir.

Çin, dünyan›n bir numaral› makine imalatç›s› ve 2011’de 560 milyar euro de¤e-
rinde makine ve tesis imal etti. Bu rakam Japonya ve ABD’nin toplam›na eflit. 
Bugün Çin, bir taraftan 1 trilyon 178,9 milyar dolarl›k Amerikan devlet tahvi-
line sahip ve dünyan›n en büyük yabanc› döviz rezervini elinde bulundururken
ayn› zamanda “Bat› teknolojisi çalmaktan sak›nmayan ve marka sahtekârl›¤›yla
milyarlarca dolarl›k zarara yol açan bir ülke” olarak an›l›yor. Bu konu da en az
insan haklar› konusu kadar Çin’in bafl›n› a¤r›tacak bir büyük ekonomik sorun
olarak durmaktad›r.
GEÇ‹fi EKONOM‹LER‹N‹N DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹
Geçifl ekonomilerinin uygulamalar› incelendi¤inde farkl› sonuçlarla karfl›lafl›lmak-
tad›r. Polonya gibi baz› ülkelerde bu uygulamalar›n yüksek büyüme h›zlar›na yol
açt›¤› görülmektedir. 1990 y›l›nda flok terapiye baflvurdu¤unda Polonya’da fiyatlar
önemli ölçüde yükselmifl ve ciddi bir enflasyon problemi ile karfl›lafl›lm›flt›. Bunun-
la birlikte hayat standard› ve GSY‹H düflmüfltü. Ancak, 1990’lar›n ortalar›ndan iti-
baren ekonomi toparlanmaya bafllad› ve bugün Polonya, bir Avrupa Birli¤i üyesi
olarak son krizin olumsuz etkisine ra¤men yüksek gelir düzeyine eriflmifl bir ülke-
ye dönüfltü.
Çek Cumhuriyeti ve Macaristan’da, Polonya’ya k›yasla piyasalar›n oluflturulma-
s› daha yavafl olmufl fakat özellefltirme daha h›zl› yaflanm›flt›. Çek Cumhuriyeti’nde
özellefltirme daha çok senet verme fleklinde olurken Macaristan’da ço¤unlukla ifl-
letmeler yabanc›lara sat›lm›flt›. Di¤er geçifl ekonomilerinin pek ço¤u hâlen özellefl-
202
Uluslararas› Ekonomi Politik
Resim 7.7
5 Haziran 1989’da foto¤rafç› Jeff Widener taraf›ndan çekilen bu foto¤raf, izleyenler taraf›ndan kalabal›¤›n
içine al›nana dek dört tank› tek bafl›na durdurmaya çal›flan meçhul protestocuyu göstermektedir.
Çin’in Tiananmen Meydan›, 20’inci yüzy›lda insan haklar› ve özgürlükleri ba¤lam›nda akla ilk gelen yerlerden biridir.
3 Haziran’› 4 Haziran’a ba¤layan gece, ö¤renciler, akademisyenler ve entelektüeller, Çin Komünist Partisi yönetimi alt›ndaki hükümetin yozlaflmas›n›
protesto etmek ve daha fazla söz hakk› için Tiananmen Meydan›’nda bir araya gelmifllerdi. Çin Halk Cumhuriyeti’nin askerî gücü olan Çin Halk Kurtu-
lufl Ordusu’nun gruba müdahalesi sonucu 4 Haziran, tarihe kanl› ve korkunç bir sayfa olarak geçti. 1989 y›l›n›n Nisan ay›nda bafllayan ö¤renici olay-
lar›, k›sa sürede büyüyerek ayd›nlar›n ve iflçilerinde kat›ld›¤› büyük ölçekli gösterilere dönüflmüfl, gösteriler s›ras›nda on binlerce kifli baflkent Pe-
kin’deki Yasak  fiehir’in önünde uzanan Tiananmen Meydan›’nda toplanm›flt›. Hükümetin da¤›lma ça¤r›lar›na protesto onlar›n meydan okumas›n›n
ard›ndan, 3 Haziran’› 4 Haziran’a ba¤layan gece, Çin Ordusu, meydanda toplanan 100 bin kifliyi da¤›tmak için güç kullanm›flt›.
Ordunun müdahalesi s›ras›nda Çin Kominist Parti’sine göre 23, Çin K›z›lhaç›’na göre ise 2 bin 600 kifli ölmüfl, olay dünya çap›nda genifl yank› bul-
mufl, uluslararas› toplum Çin’e ekonomik ve siyasi yapt›r›mlar uygulamaya bafllam›flt›.

tirmeyi tamamlamaya çal›fl›rken Estonya, ekonomisini dönüfltürme konusunda
önemli bir mesafe kat etmifl gibi görünmektedir. 
Aralar›ndaki farkl›l›klara ra¤men Polonya, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti geçifl
ekonomileri aras›nda en baflar›l› örnekler olarak gösterilmektedirler. Bu üç ülke
ayr›ca, ekonomik liberalizmi ve sosyal demokrasiyi içine sindirmifl durumdad›r. Bu
üç ülke ile birlikte di¤er Do¤u Avrupa ülkelerinin Avrupa Birli¤i’ne kat›lm›fl olma-
lar›, bu ülkelerde ekonomiyi dönüfltürme ve demokratik reformlar› gerçeklefltirme
bak›m›ndan yeterli ad›mlar›n at›ld›¤›n›n bir göstergesi olarak kabul edilmektedir.
Bu ülkeler ayr›ca, Avrupa Birli¤i’ne kat›lmadan önce NATO’ya da dâhil olmufllar-
d›r. Ancak, NATO’ya ve AB’ye üye olmak bütün problemlerin hâlloldu¤u anlam›-
na gelmemektedir. Mesela AB üyeli¤i bu ülkelere yeni mali yükler getirmifltir. Ay-
r›ca, daha önce Birli¤e kat›lan ülkelerin yararland›¤› mali yard›mlardan yeni üyeler
yeterince yararlanamam›flt›r. 
Ek olarak baz›lar›, AB üyeli¤inin getirdi¤i maliyetler faydas›n› aflmakta m›d›r so-
rusunu sormaya bafllam›flt›r. Çünkü yukar›dan afla¤› empoze edilen yeni bürokra-
tik düzenlemeler eski sosyalist sistemi akla getirmektedir. Bu ülkelerde her ne ka-
dar halk›n ço¤unlu¤u sosyalist sistemdekine k›yasla durumlar›n›n daha iyi oldu¤u-
nu ifade ediyorlarsa da pek çok kifli de uygulanmak istenen yeni politikalardan ve
ekonomiden hoflnut de¤ildir. Bu durum, geçifl sürecinden insanlar›n ne kadar adil
bir flekilde yararland›klar› sorusunu ortaya ç›karmaktad›r. Birçok kimse zenginler-
le fakirler aras›ndaki uçurumun büyümesinden ve eski düzenin hâkimlerinin ve
ekonomik yöneticilerin düzenlemelerin olmad›¤› yeni ekonomik ortamdan fayda-
lanarak servetlerini büyüttüklerinden flikâyet etmektedirler.
Her fleye ra¤men bu ekonomiler AB’nin getirdi¤i Kopenhag Siyasi Kriterleri ile
Maastricht Ekonomik Kriterleri’ni yerine getirdikçe piyasa ekonomisi kurumsalla-
flacak, flikâyet edilen sorunlar› ortadan kald›racak demokratik ve hukuksal düzen-
lemeler yerli yerine oturacakt›r.
203
7. Ünite - Geçifl Ekonomileri ve Devletleri
Baz› Geçifl Ekonomilerinde Ekonomik Durum
Ülke
Kifli Bafl›na GSY‹H
(2004 Y›l›\Dolar)
GSY‹H’nin Özel
Sektöre Ait K›sm›
(Yüzde)
GSY‹H’de
Ortalama Y›ll›k
Büyüme 
(1990-2005)
‹flsizlik Oran›
(2005)
Polonya
12.953
75
2,89
19,0
Macaristan
15.838 
80 
1,65
6,1
Estonya 
14.925 
80
5,75 
10,0
Çek Cum. 
17.220 
80
1,26 
8,3
Letonya 
11.396 
70 
4,52 
10,6
Bulgaristan
8.464
75
- 1,4
13,7
Moldova
2.184
65
- 0,82
7,9
Rusya
10.150
65
1,08
8,6
Tacikistan
1.261
55
1,26
40 (tah.)
Belarus
6.987
25
2,97
10-30 (tah.)
Çin 
6.425 
70 (tah.) 
9,72 
10 (tah.)
Tablo 7.1
Kaynak: Balaam,
David N and Veseth,
Michael (2008),
Introduction to
International
Political Economy
(Fourth Edition),
Pearson
International
Edition, New Jersey,
The U.S.
Polonya, Macaristan ve Çek
Cumhuriyeti geçifl
ekonomileri aras›ndaki en
baflar›l› ülkeler olarak kabul
edilmektedirler. Bütün
zorluklar›n henüz üstesinden
gelmifl olmamalar›na
ra¤men bu ülkeler, ekonomik
liberalizmi ve demokrasiyi
kurumlaflt›rabilmifllerdir.

Yukar›daki tablo, Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerindeki olumlu sonuçlar›n aksi-
ne, Rusya ve di¤er eski Sovyetler Birli¤i ülkelerinde geçifl sürecinin pek de olum-
lu sonuçlar vermedi¤ini sergilemektedir. Bunun sonucunda Rusya’da, Komünist
Parti meclisteki güçlü partilerden biri olarak ortaya ç›km›flt›r. Rusya’da ekonomik
reformlar, 1990’lar›n bafl›nda, Polonya’daki flok terapiyi örnek alm›fl ve ekonomik
bir felaketle sonuçlanm›flt›r. Piyasalar›n serbest b›rak›lmas› ilk anda büyümede bir
art›fla yol açmam›fl, sadece kontrolden ç›kan bir enflasyon ve halk›n hayat standar-
d›nda h›zl› bir düflüfl meydana getirmifltir. Hiperenflasyon sonunda kontrol alt›na
al›nm›fl fakat 1999’a kadar Rusya nüfusunun üçte birinden fazlas› yoksulluk içinde
yaflamak zorunda kalm›flt›r. 
Serbest piyasalar›n oluflmas› s›ras›nda yaflanan bu problemlere özellefltirmenin
yol açt›¤› di¤er problemler efllik etmifltir. Rus hükûmeti pek çok küçük ve orta boy
iflletmenin özellefltirmesinde senet verme yöntemini benimsemifl fakat ekonominin
en önemli sektörleri (petrol sanayii gibi dev sektörler) hükûmetle ve eski nomenk-
latura ile iliflkili s›n›rl› say›daki bölgesel yat›r›mc›ya sat›lm›flt›r. Sonuçta, yukar›da
bahsedilen ve oligarklar denilen, ekonomi, hükûmet ve medyada ola¤anüstü etki-
ye sahip az say›da zengin ortaya ç›km›flt›r. 
1990’lar Rus ekonomisi için problemlerle dolu olarak geçmifl ancak daha sonra
ülkenin GSY‹H’si artmaya bafllam›flt›r. Bu durum birçok gözlemci taraf›ndan nihayet
ülkenin ekonomik reformlarda belli bir baflar›y› yakalamas› olarak de¤erlendirilmifl-
tir. Ancak Rusya’n›n ekonomik büyümesinin daha çok petrol ihracat›na dayand›¤›,
çeflitlendirilmifl bir ekonomik yap›n›n henüz gerçeklefltirilemedi¤i gözden kaç›r›lma-
mal›d›r. Rus firmalar›n›n ço¤u özel yat›r›mc›lar›n elinde bulunmas›na ra¤men; bunla-
r›n birço¤u ödeme aczi içinde bulunmakta ve devlet bürokratlar›n›n çeflitli müdaha-
leleriyle karfl›laflmaktad›rlar. Rusya’da ayr›ca, organize suç ve yolsuzluk ciddi bir
problem olmaya devam etmektedir. Uluslararas› fieffafl›k Örgütü’nün 28 ülkeyi kap-
sayan 2011 Rüflvet Endeksi’ne göre yurtd›fl›nda ifl yaparken en çok rüflvete baflvuran
flirketler Çin ve Rusya’da bulunmaktad›r. Ayr›ca ayn› örgütün 183 ülkenin, yolsuzluk
ve rüflvet s›ralamas›n› yapt›¤› listesinde dünya yolsuzluk ve rüflvet s›ralamas›nda Rus-
ya, dünyadaki en kötü ülkelerden biri olarak 143’üncü s›rada yer almaktad›r. Ayn›
problem di¤er geçifl ekonomilerinde de yayg›nd›r ve bu sebeple bu ülkelerde yat›-
r›m ve büyüme için elveriflli bir ortam meydana getirilememektedir.
Son olarak, komünizm sonras› geçifl ekonomileri hâlâ bireysel sorumluluk, risk
ve kazanc› uzlaflt›ran bir kapitalist kültür infla etmekle u¤raflmaktad›rlar. Mesela
Rusya’da nüfusun üçte birinden fazlas› özellefltirilen devlet varl›klar›n›n tekrar mil-
lîlefltirilmesi gerekti¤ine inanmaktad›r ve komünist parti özellikle yafll› seçmenler
aras›nda gücünü muhafaza etmektedir. Ancak komünist dönemin hat›ras›na sahip
olmayan yeni bir nesil h›zla büyümektedir ve bu yüzden Rusya’da tekrar eskiye
dönüfl ihtimal dâhilinde de¤ildir.
Genel olarak bakarsak, baz› geçifl ekonomileri iyi iflleyen piyasalara ve devlet-
lere sahip olma yolunda ilerlemeye devam ederken; bunlar›n ço¤u ise eksik kalan
reformlar›n, nomenklaturan›n elinde kalan özellefltirmelerin ve devlet sahipli¤inin
ve müdahalelerinin devam etti¤i ekonomik yap›lar›n s›k›nt›s›n› çekmektedir. Eski
Sovyetler Birli¤i üyesi ülkelerde güçlü merkantilist özellikler gösteren bir politik-
ekonomik yap› göze çarpmaktad›r. Bu ülkelerde devletin ekonomi üzerinde etki-
de bulunmas› arzusu ve piyasalar›n millî hedeflere hizmet etmesi gerekti¤i inanc›
devam etmektedir. Bu merkantilist ak›m, ayn› zamanda bir Bat› karfl›tl›¤› da içer-
mekte ve liberalizm Sovyetler Birli¤i’nin y›k›lmas›nda rol oynayan bir yabanc› ide-
oloji olarak reddedilmektedir. 
204
Uluslararas› Ekonomi Politik
Orta ve Do¤u Avrupa
ülkelerinin gösterdikleri
baflar›n›n aksine Rusya ve
di¤er eski Sovyetler Birli¤i
ülkelerinde geçifl süreci pek
olumlu sonuçlar
vermemifltir. Bu ülkeler
yüksek enflasyon, ekonomik
gerileme ve yolsuzluklarla
bafl bafla kalm›fllard›r.

Ekonomik ve politik geçifl sürecinde bütün ülkeler için geçerli olan bir durum,
ekonomik büyüme ile hukukun üstünlü¤ü aras›ndaki iliflkidir. Hukukun zay›f ol-
du¤u yerlerde ekonomik dönüflüm baflar›s›z olmufltur. Daha önce de söz edildi¤i
gibi bu gibi yerlerde, yerli ve yabanc› yat›r›mc›lar bir belirsizlikle karfl›laflmakta, ge-
lece¤i öngörememekte ve bu yüzden yat›r›m yapmaktan kaç›nmaktad›rlar. Bunun-
la beraber, devlet gücünü elinde bulunduranlar bu pozisyonlar›n› toplumun kay-
naklar›na el koymak için kullanmakta ve biriktirdikleri servetlerini genellikle yurt
d›fl›nda tutmaktad›rlar. Bu flartlarda ortaya ç›kan durum efl-dost kapitalizmi olmak-
ta; devletle iliflkili olan bir az›nl›k çok zenginleflirken halk›n ço¤u hayat standartla-
r›n›n günden güne düflmesine flahit olmaktad›r.