Umid nihollari

1.2. Voleybol o’yinida “Umid nihollari” sport o'yinini tashkil etish.
Voleybol - sport turi sifatida insonni har tomonlama jismoniy jihatdan rivojlanishiga olib keladi. Ma'lumki, zamonaviy voleybol o'z xususiyati, mohiyati, mazmuni bilan kishi organizmiga katta talablar qo'yadi. Voleybol bo'yicha muntazam trenirovka qilish barcha jismoniy, texnik, taktik, psixofunksional sifatlarni takomillashtiradi. Voleybolga xos turli yo'nalishda va tezlikda uzoq vaqt davomida (1,5-2 soatgacha) ijro etiladigan texnik va taktik malakalar shug'ullanuvchini umumiy va maxsus chidamkorligini shakllantirib boradi. O'yinda ijro etiladigan yakka, guruh va jamoa harakatlari o'zaro qo'llab-quwatlash, o'zaro yordam, hamjihatlik xislatlarini namoyon qiladi.

Jismoniy sifatlarni rivojlantirishda, ayniqsa, dastlabki o’rgatish bosqichida, bolalarni funksional imkoniyati e‘tiborga olinishi kerak. Tezkorlik - ma‘lum ishning qisqa vaqt ichida bajarilishini talab etuvchi sifat bo’lib, uni samarali rivojlantirish ayniqsa yosh bolalarda (7-11 yosh) yaxshi natija beradi. 12-15 yoshli bolalarda tezkorlikning rivojlanishi ko‘proq ularning mushak kuchini, tezkorlik-kuch sifatini orttirish hisobiga roy beradi. Tezkorlik - uch tarkibiy qismdan iborat. Oddiy aks ta‘sir (tezkorlik). Masalan: joyda o‘tirgan holda turli tashqi ta‘sirlarga (lampochkaning yonishi, issiq, sovuq, tovush va hokazo) tez javob qaytarish. Murakkab aks ta‘sir yoki tana harakati bilan ta‘sirlarga (vaziyatga) javob qaytarish. Masalan: bokschi, futbolchi, voleybolchini tezkor harakati. Siklik harakatning qaytarilishi. Masalan: velosipedchi, suzuvchining tezkor harakati. Tezkorlikning ushbu tarkibiy qismlari bir-biri bilan uzviy bog’liq bo‘lmaydi, ya‘ni oddiy aks ta‘sir harakatini qanchalik ko‘p mashq qilinsa ham tana harakati yoki siklik harakat deyarli rivojlanmaydi va aksincha. Tayyorgarlikning boshlang’ich bosqichida tezkorlik sifatini tarbiyalash quyidagi vosita - mashqlar yordamida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir: harakatli o’yinlar, qisqa masofalarga yugurish, turli estafetalar, sakrashga oid mashqlar, gimnastika va akrobatika mashqlari, qoidasi soddalashtirilgan sport oyinlari. Mazkur vositalarni qo’llashda kompleks uslubdan foydalanish yaxshi samara beradi. Jismoniy fazilatlardan biri bo‘lgan tezkorlik deganda biz voleybolchilarning ma‘lum sharoitda qisqa vaqt ichida harakatlarni bajara olish qobiliyatini tushunamiz. Tezkorlik namoyon bo‘lishining quyidagi formalari mavjuddir: - tafakkur (fikrlash) jarayoniningtezligi;
- oddiy va murakkab reaksiyalarning qanday bo’lmasin biron-bir tashqi ta‘sir yoki kompleks ta‘sirlarga javoban tezligi;
- yakka harakatni bajarish tezligi; - harakatlar chastotasi.
O’yinchi harakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda harakatlarni koordinatsiya qiluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib bo’lishi lozim. Voleybolchining tezkorligi konkret reaksiya tezligida, jadal siltanishda hamda to‘p bilan, to’psiz texnik priyemlarni bajarish tezligida aniq ifodalanadi. Tezkorlikni rivojlantirish uchun yugurishda qayta tezlanish, velosipedda uchish va shunga o‘xshash har hil maksimal chastota bilan bajariladigan siklik mashqlardan foydalaniladi. Qayta tezlanishda maksimal darajaga yetkazadigan qilib tezlikni sekin-asta, tekis oshirib borib, harakat amplitudasini kattalashtirish lozim. Tezkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan yana ko‘pgina mashqlarni keltiramiz: - yonboshlab, orqa bilan jadal yugurishni bajarish; - tizzani yuqoriroq ko’tarib va qadamlarni maksimal chastotada qoyib yugurish; - 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab harakat qilish; - maksimal chastotada aylantirilayotgan kalta va uzun arg’amchi bilan sakrash, aylanib turgan arg’amchi tagidan yoki ustidan yugurib o’tish; - o’rta masofaga yugurayotganda tempni to‘satdan o’zgartirish; - dastlabki yugurib borishda so’ng 20-30 m masofada maksimal tezlikka erishish. Siltanish va tez yurishlar har hil estafetalarda musobaqa uslubi bilan o‘tkazilgani ma‘qul. Bir mashg’ulotga mo‘ljallangan tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan trenirovka ishining hajmi uncha katta bo‘lmasligi kerak. Kuch - bu tashqi qarshilikni yengish yoki «ushlab» turish ma‘nosini anglatadi. Kuch ikki turga bo‘linadi: dinamik kuch va statik kuch. Dinamik kuch - bu o‘zgaruvchan kuch. Statik kuch - bu bir hil vaziyatda ijro etiladigan kuch. Statik kuch 3 ga bo‘linadi: - «yengib» olinadigan statik kuch: Masalan: yerda yotgan og’ir toshni ko‘tarib olib ushlab turish; - bir hil vaziyatda «saqlab» turiladigan statik kuch. Masalan: shu toshni bir hil holatda ushlab turish; - qarshilikni «yenga olmaydigan» statik kuch. Masalan; shu tosh o’ta og’ir bo‘lgani sababli uni ko’tarish imkoniyati yo’q. Lekin mushaklar taranglashadi va statik ish bajarib turadi. Kuchni rivojlantiruvchi mashqlar ortikcha zo‘riqish bilan bog’liq bo’lmasligi kerak, kuchlanish hollaridan umuman voz kechish maqsadga muvofiq. Bunday mohiyatga ega bo‘lgan mashqlarni uncha og’ir bo‘lmagan anjomlar bilan katta tezlikda bajargan ma‘qul. Qiz bolalar guruhida bunday mashqlarni qo’llash alohida nazorat va extiyotkorlik bilan amalga oshirilishi lozim. Tayergarlikning mazkur bosqichida chaqqonlikni rivojlantirish oyin malakalarining texnikasini o‘zlashtirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Bu sifatni tarbiyalash - turli to’plar bilan mashkq qilish, gimnastika, akrobatika, sport oyinlariga oid mashqlar yordamida amalga oshiriladi. Bunday mashqlarni sekin-asta murakkablashtirib borish zarur. Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amaliyetida sportchining eng muhim jismoniy fazilatlaridan biri bo‘lib xisoblanadi. Chunki kuch ma‘lum darajada oyinchining maydonda harakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi darajasini belgilaydi. Kuch o‘z xarakteriga ko’ra: absolyut kuch, nisbiy kuch, «portlovchi» va «startga oid» bo‘lishi mumkin. Absolyut kuch - mushak (yoki mushaklar guruhi) o‘z og’irligidan qat‘iy nazar qisqargan vaqtda maksimal kuchning rivojlanishi. Nisbiy kuch – oyinchi tanasi og’irligining bir kilogramiga to‘g’ri keladigan miqdor. Portlovchi kuch - sport mashqi yoki oyin harakati sharoitida reglamentlashtirilgan minimal vaqt ichida katta kuchlanishga erishishi qobiliyatini bildiradi. Bu kuchni voleybolchilar sakrashda, to‘p kiritishda, zarbli urishda, to‘siq qoyishda konkret amalga oshiradilar. Shuningdek «portlovchi» kuchning darajasi mushakning reaktiv qobiliyatiga bog’liq bo‘ladi. Ishlayotgan mushaklar zarba bilan mexanik cho‘zilgandan keyinrok muskul qisqarish samarasi yordamida katta harakat kuchlanish xosil bo‘ladi. Ko’zgalgan mushaklarning elastik o‘zgarishini chaqiradigan dastlabki cho‘zilish ularda kinetik energiyani o’ziga olishi tufayli bo‘ladigan ayrim kuchlanish potensialining jamg’arilishini ta‘minlab beradi. Sport mashg’ulotlarida muskullar o‘z uzunligini o‘zgartirmasdan (statik, izometrik rejim) va uzunligini qisqartirgan holatda kuch ko‘rsatadi. Mushaklar cho’zilganda ustun keladigan va to‘siqsiz rejimlar birgalashib «dinamik rejim» tushunchasini hosil qiladi. Kuchni tarbiyalash jarayonida kuch qobiliyatlarining barcha turlarini rivojlantirish kerak. Kuchni og’irliklardan foydalanish xarakteri boyicha rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni ikki guruhga bo’lish mumkin: tashqi og’irlanish yoki qarshilanish va o‘z og’irligi yoki badanning qisman og’irligi orqali bajariladigan mashqlar. Mashqlarning birinchi guruhi voleybolchining muskullarini rivojlantirishda katta imkoniyat yaratadi. Og’irlanishlar va qarshiliklardan (gantellar, yadrolar, to‘ldirma to‘plar, og’ir toshlar, shtanga, raqibning og’irligini va qarshiligini yengish, espanderlar va hokazo) keng qo‘llamda foydalanish va ularning turli-tumanligi trenirovka nagruzkasining hajmini va intensivligini belgilab berishga sharoit yaratadi. Bunday kerakli mashqlar muskullar gruppasining rivojlanishiga qaratilgan bo’lib u sportchini tezda katta kuchlanishlardan to’liq bushatish qobiliyatiga o‘rgatishga yordam beradi. Shu bilan birgalikda sherigi tomonidan ko’rsatiladigan har hil qarshiliklar orqali bajariladigan mashqlar sportchilardan katta iroda kuchini talab qiladi. Negaki ular faqat kuchdagina musobaqalashib qolmasdan, shu kuchdan oliy darajada samarali foydalana olishda ham baxslashadilar. Ikkinchi guruh uchun o’ziga xos xususiyat, bu snaryadda bajariladigan gimnastik mashqlar, arqonga chiqish, o‘z vaznini kuch bilan ko‘tarish, o’tirishturishlar, oyoqlar tizzalari yarim bukilgan holatda yurish va hokazolar hisoblanadi. O’z og’irligiga qarshilanish orqali bajariladigan mashqlar oyinchilar uchun asta-sekin bajarishdan tez bajarishga, oddiydan murakkabga o’tishga imkon yaratadi. Bu mashqlarni bajarishda muskul gruppalari ishga qanchalik kam jalb qilingan bo’lsa, badanning siljish yo’li qanchalik qisqa bo’lsa va badanning kamroq qismi og’irlik bo’lib qarshilansa, ularni shunchalik kuproq takrorlash lozim. Oyoq va tana kuchini rivojlantirish uchun katta kuchlanish bilan bosqichma-bosqich oshib boruvchi rejimda bajariladigan mashqlar samarali mashqlar hisoblanadi. Ana shunday mashqlardan biri - yelkaga qoyilgan shtanga bilan o’tirib turish - tipik mashqdir. Chaqqonlik - turli murakkab harakatlarni tez va aniq ijro etilishi demak. Voleybolda ushbu sifat voleybolchining maydonda muayyan vaziyatga nisbatan to‘g’ri, tez va aniq xarakat qilishi zarurligini antlatadi. Bu sifat keng mazmunli tushuncha bo’lib, o’z ichiga tezkorlik, kuch, chidamkorlik, egiluvchanlik kabi sifatlarni qamrab olgan. Chaqqonlikni bolalik davridan boshlab rivojlantirish maqsadga muvofiq. Mazkur sifatni tarbiyalashda mashqlarning eng oddiysidan boshlab, sekin-asta murakkab mashqlarga o’tish zarur.
Chaqqonlikni rivojlantirishda gimnastika, akrobatika, sport va milliy oyinlar juda qo’l keladi. Egiluvchanlik - bu tana bo’g’imlarining maksimal amplitudada bukilishi va yozilishidir. Bu sifat aksariyat mushaklar tolalari elastikligi (cho’ziluvchanligi) va tonusiga bog’liq. Egiluvchanlikni o’stirish, birinchi navbatda, muntazam muvofiq mashqlar bilan shug’ullanishga bog’liq. Chidamkorlik deb organizmning uzoq vaqt charchamasdan faoliyat ko’rsatish yoki biror - bir harakatni yuqori samarada uzoq vaqt davom ettira olish qobiliyatiga aytiladi. Chidamkorlik sifatini tarbiyalash trenirovka jarayonining asosiy vazifalaridan biridir. Bu sifatning yuqori darajada rivojlanganligi sport mahoratining samarali o’sishiga, uzoq vaqt davomida egallagan texnik va taktik malakalarning musobaqa jarayonida faol ijro etilishiga zamin bo’ladi. Chidamkorlik shug’ullanuvchi sportchilarning yoshiga, tayyorgarligiga, malakasiga qarab tarbiyalanishi kerak bo’ladi. Bunda harakatli va sport oyinlari, chopish - krossdan foydalanish qo’l keladi.
Umumiy chidamkorlik uzoq masofaga chopish, suzish, velosipedda uchish kabi vositalar yordamida rivojlantirilishi mumkin. Voleybolchilarga xos maxsus chidamkorlikni tarbiyalash uzoq vaqt davomida voleybol va o’zga sport oyinlari, harakatli oyinlar, har hil yo’nalishlarga – o’zgaruvchan yo‘nalishlarga qayta - qayta chopish, charchash holatida turli mashqlarni bajarish asosida amalga oshiriladi. Harakat malakalari jismoniy sifat va qobiliyatlar asosida amalga oshirilaldi. Binobarin, jismoniy va texnik-taktik tayyorgarlik bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Shunday ekan bu ikki turdagi tayyorgarlik jarayonini nazorat qilib turish o’quv — trenirovka mashg’ulotlarini to’g’ri tashkil qilish imkoniyatini yaratadi. Shug’ullanuvchining jismoniy tayyorgarligi sport faoliyati uchun zarur bo’lgan jismoniy sifatlarni tarbiyalashdan iboratdir. Yosh voleybolchilar bilan ishlashdagi dastlabki tayyorgarlik bosqichida har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni egallashga, sog’liqni mustahkamlash, hilma-hil ko’nikma va malakalarni egallab olishga, voleybol oyini texnikasi va taktikasining boshlang’ich asoslariga o’rgatishga qaratilgan vositalar kompleksidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Pedagogik nazorat shug’ullanuvchilarning jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligini aniqlashning asosiy shaklidir. Pedagogik nazorat trener va shifokor tomonidan olib boriladi. Bunda o’tkazilgan mashg’ulotlarning mazmuni, hajmi va shiddati xisobga olinadi hamda trenirovka rejalarining bajarilishi tahlil qilinadi.
Quyidagilarni tahlildan o’tkazish tavsiya etiladi. - jamoalarning trenirovka rejalari va ularning bajarilishi; - mashg’ulot vositalari, shakllari va uslubiyati hamda ularning mashg’ulotlarda qo’llanilishi; - shug’ullanuvchilar jismoniy sifatlarining qay darajada oshganligi, texnika va taktikasidagi o’zgarishlar; - shug’ullanuvchilarning sog’ligi va funksional imkoniyatlarining o’zgarishi. Mashg’ulot rejalarining bajarilishini hisobga olish jurnallari, kundaliklari konspektlar boyicha va trenirovkalarni kuzatish yo’li bilan aniqlanadi. Mashg’ulot vositalari, uning shakli va usuliyati hamda ularning qo’llanilishi mashg’ulot jarayonidagi pedagogik kuzatishlar yo’li bilan hamda tuzilgan rejalarni tahlil qilish yordamida aniqlanadi. Jismoniy, texnik va taktik tayyorgarlikning qay darajada rivojlanganligini nazorat-sinovlar, oyin natijalariga qarab aniqlanadi. Voleybolchilarning trenirovkasini pedagogik jihatdan nazorat qilish uchun nazorat mashqlar komplekslari va testlar tuziladi. Bunda harakat sifatlarining ham umumiy, ham maxsus rivojlanishiga baho berish uchun bajariladigan mashqlar olinadi. Jismoniy sifatlarning maxsus rivojlanishidagi o’zgarishlarni baholash uchun olinadigan mashqlar shaklan asosiy sport harakatlariga yaqin bo’lishi kerak.
Testlar bir muddatda va imkon boricha bir sharoitda o’tkaziladi. Testlar komplekslari va sinovlarini o’tkazish sharoitini tez-tez o’zgartirish tavsiya etilmaydi. Ularni tez-tez almashtirish trener - pedagogning test davomida ko’rsatilgan natijalarni taqqoslash imkonidan mahrum qiladi. Trenirovkaga stimul berish uchun nazorat mashqlar komplekslarini joriy qilish bilan bir qatorda meyoriy talablar ham joriy etiladi.
Nazorat mashqlariga oid meyorlar voleybolchilar yoshiga, jinsiga va mahorat darajasiga muvofiq ravishda differensiatsiyalanadi. Shug’ullanuvchilarning texnik va taktik tayyorgarligini quyidagicha kuzatib borish mumkin:
1. Shug’ullanuvchilarning musobaqada faollik va ishchanlik ko’rsatishi. Musobaqada bajargan ishlari (yugurish, sakrash, texnik va taktik harakatlarning bajarilishi)ga qarab baho beriladi.
2. Harakat ko’nikmalarining barqarorligini nazorat qilish qo’shimcha ko’nikma barqarorligining buzilish xarakteri, buzilish vaqti va oqibatlari, buzilishga sabab bo’lgan vaziyat va omillar o’rganiladi.
3. Maqsadga muvofik ravishda bajarilgan harakatlar soni. O’quv trenirovka jarayonini samaradorligini oshirish uchun uni ko’p jihatdan kompleks nazorat qilish dasturi ishlab chiqilmog’i zarur bo’ladi.
Bosqichma - bosqich nazorat qilish bu voleybolchilarning har bir tayyorgarlik bosqichining boshi va ohiridagi tayyorgarligini baholashdir. Joriy nazorat qilishda oylik va xaftalik sikllardagi mashg’ulotlar natijasida roy beradigan fiziologik, bioximik, psixologik o’zgarishlar va nagruzkalarning mikdori hamda yo’nalishi baholanadi. Shug’ullanuvchilarning texnik va taktik tayyorgarligi darajasi vizual kuzatishlar usuli bilan nazorat qilinadi. Voleybolchilar bajargan texnik va taktik usullar balli tizim bo’yicha baholanadi. Oyin texnikasi va taktikasida o’zgarishlarni baholash uchun vizual yozib olishdan foydalaniladi. Bunda texnik va taktik harakatlar uchun maxsus ishlab chiqilgan ballar qoyiladi. Mashg’ulot va musobaqa vaqtlarida shug’ullanuvchilarni muntazam kuzatib borish va ularni doimo taqqoslash trenirovka mashg’ulotlarining samarasini oshiradi va musobaqalarda yaxshi natijalarga erishishga imkon yaratadi.
Umumiy o’rta ta‘lim uchun jismoniy tarbiya boyicha davlat ta‘lim standartlari ta‘li jarayonining sifatiga, ta‘lim va mazmuniga doir talablarni: o’quvchilar tayyorgarligining zarur yetarli darajasi, ta‘lim muassasalaridagi faoliyati va jismoniy ta‘lim hamda tarbiya sifatiga baho berish tartibi va mexanizmlarini belgilab beradi. «Ta‘lim to’g’risida»gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida ta‘lim olish yo’llari xilma-xilligi sharoitida har bir ta‘lim muassasasi o’quvchilarning sog’ligini saqlash va mustahkamlash jismoniy imkoniyatlarini rivojlantirish, ularda jismoniy madaniyat asoslarini shakllantirishni kafolotlovchi shart-sharoitlar yaratib berishga majburdir. «Jismoniy tarbiya va ta‘lim» kursi umumiy o’rta ta‘limda quyidagilardan tarkib topadi:
1. Jismoniy tarbiya darslari.
2. Harakat faoliyatining darsdan tashqari shakllari: darsdan oldin o’tkaziladigan gimnastika, jismoniy daqiqalar, uzaytirilgan tanaffuslardagi dinamik pauzalar, o’yinlar.
3. Jismoniy mashq mashg’ulotlarining sinfdan tashqari shakllari: sport seksiyalari, fakultativlar, sport turlari bo’yicha musobaqalar va boshqalar.