Ümumi ekologiya fənninin məqsəd və vəzifələri

15. Radioaktivliyin yaranma səbəbləri

Canlı orqanizmlər, xüsusilə insanlar ionlaşdırıcı şüalanma- ya daha hossas olduğundan şüalanma dərəcələrini mikroren./- san ilə ölçürlər. Ümumiyyətlə, insanın şüalanmaya dözüm hǝd- di 14-18 mikroren/saniyadir. Dünyanın bir çox rayonlarında radioaktivliyin dözüm had- dini aşması halları tez-tez takrar olunur. Bizim daima tomasda olduğumuz radioaktiv şüalanma mənbələri aşağıdakılardır: gü- naş şüaları, radioaktivləşmiş minerallar va tikinti materiallari. Radioaktivləşmiş sular, mədən suları, xüsusilə neft mədənlərin- dan çıxan sular, radioaktiv qarışıqları olan gübrələr və s. Radioaktiv elementlar tabii və antropogen tasirla miqrasiya etdiklarina göra onlara biz tabiotin bir çox yerlərində rast gal- mək olur. Bazi hallarda onlar tikinti materialları, evlərə ça-ki- lan sular, hətta əşyalarla miqrasiya edildiklərinə göra insanlarla tez-tez tamasda olurlar. Həmin şüalanma dərəcələri az oldu- ğuna görə onlar birdən-birə, bazən də uzun dövr ərzində hiss edilmir. Radioaktiv çirklənmə aşağıdakı metodlarla öyrənilir: radiometriya radiokimyavi, spektrometriya, aftoradioqrafiya. Havada va dünya okeanlarında radioaktiv çirklənmənin dərəcəsi küri./m³, quruda və daxili sularda küri./km² ilə ölçülür.

Təbiətdə ağır elementlər müxtəlif ərazilərdə müxtəlif miqdarda yayılmışdır. Bu məqsədlə ərazinin təbii-təsərrüfat xüsuiyyətlərinin öyrənilməsinin çox böyük əhəmiyyəti vardır.Ümumiyyətlə, müxtəlif komponentli tabii komplekslərdə, ahalinin daha çox yayıldığı, xüsusilə böyük şəhərlərin yerləşdiyi ərazilərdə radioaktiv çirklənmələr daha geniş yayılmış olur. Aparılmış araşdırmalardan məlum olur ki, dünyanın şimal yarımkürəsi, əsasən mülayim qurşaq radioaktiv çirklənmaya daha çox məruz qalmışdır. Təbiidir ki, yerin, günəşin digər sa- ma cisimlərinin planetar xüsusiyyətləri yerdə radioaktivliyin yayılmasına öz təsirini göstərir. Bütün bunlarla yanaşı biosferin xüsusiyyətləri radioaktivliyin balansına təsir göstərən baş-lica amillərdəndir. Qeyd etmək lazımdır ki, atmosfer havasının radioaktivləş- məsi əsasən iki yolla baş verir. Təbii va süni. Tabii yolla yara- nan radioaktivlik əsasən radon qazlarından ibarətdir: Rn222 radon, 86Tn220-toron, 86An219 aktinon və s. Bunlar atmosfera torpağın səthindən diffuziya yolu ilə qalxır. Radonun miqdarı okean üzərində iki dəfə azalı və vaxt getdikcə yox ola bilir. Qurunun üzərində isə atmosfera hor kilometr qalxdıqca iki dəfə azalır. Onu da göstərmək lazımdır ki, radioaktivlik zaiflədikcə radonun izotopları aerozol hissəciklərə çevrilir. Müxtəlif tər- kibdən və böyüklükdən asılı olaraq, havada, elaca da, tropos- ferdə qalır, bəzi hallarda isə yerə çökür.
Radiasiya ekologiyası ilə bağlı aparılan araşdırmalarda Məlum olur ki, süni radioaktiv acrozollar nüvə partlayışları zamanı yaranır. Partlayış zamanı atmosferda 100-dan çox radio-Aktiv izotoplar yaranır. Onlardan ən zəhərlisi 90 Zn-sink, Ba-barium-14, N- azot-131, Xe-ksenon 1. Həmin izotoplar partlayış yerindən yüz kilometrlərlə uzağa yayılırlar. Ona da qeyd etmək lazımdır ki, daha güclü nüvə silahları partladılarkən aerozollar atmosferda min kilometrlarla yayıla- raq stratosfer qatına da qalxır. Yüksək hava qatlarında va elacəda troposferə qalxan aerozollar üfüqi zonallıqla qərbdən şərqa doğru hərəkət edirlər. Stratosferə qədər qalxan aerozollar isa demək olar ki, qlobal vəziyyət alaraq müxtəlif rayonlarda yer kürəsinin səthinə tökülürlər.

Tabiidir ki, hava axınları, xüsusilə yaşayış rayonlarının at- mosferindəki aerozolların təmizlənməsində əvəzsiz rol oynayır. Naticə etibarı ilə göstərmək lazımdır ki, yerin sathi və dünya okeanı maddələr mübadiləsinin xüsusiyyətindən asılı olaraq, aerozolların müxtəlif “ocaqlara” yayılmasında iştirak edirlər. Ümumiyyətlə, atmosferdə radioaktiv aerozolların hərəkəti yerin günəş ətrafındakı hərəkətinin coğrafi nəticələri ilə əlaqədardır. Qeyd etməliyik ki, təbii yolla yaranan radioaktivlik həmişə təhlükəli olmur. Antropogen faaliyyət nəticəsində radio-aktivli- yin yaranması çox böyük bolalar yaratmaqla yanaşı, bir çox halda qlobal va planetar mahiyyət kəsb edir. Məsələn, 1973-cü ildə quruda nüvə partlayışlarının keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq radioaktiv çirklənmə 165 Qküri (qiqaküri), dünya okeanına ra- dioaktiv tullantıların daxil edilməsinə görə çirklənmə 5 Mküri (Meqaküri) olmuşdur.

Dünya miqyasında bir neçə ölkə, ikitərəfli və beynəlxalq təşkilatlar səviyyəsində nüvə silahlarını yaymaq, onların isteh- salını məhdudlaşdırmaq, nüvə silahı saxlamayan zonalar yarat- maq və s. Barədə müqavilələr bağlamışlar. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, ümumdünya miqyasında radioaktiv çirklǝn- ma üzrə yaradılan monitorinq çox zaif faaliyyət göstərir. İstər tabii, istərsə də süni yolla radioaktivliyin yayılması müəyyən- laşdirildikdə belə onun nəticələrinin təcili aradan qaldırılması yolları təkmilləşdirilməmişdir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bir çox ölkələrdə, eləcə da Azərbaycanda radioaktiv çirklənmələrin nəticələri gizli sax- lanılır. Bəzən isə müəssisələr cərimə verməklə öz işlarini bitmiş hesab edirlər. Bütün hallarda çirklənmə və təbiətə vurulan ziyanlar cǝrimə ilə tasdiq olunur.