Ümumi pedaqogikadan mühaziRƏ MƏtnləRİ. Ümumi pedaqogika kafedrasi

Dərsə verilən müasir tələblər 
Dərsə verilən tələblər çoxdur. Onları iki qrupa bölmək olar: ümumi və xüsusi 
tələblər. Dərsə verilən ümumi tələblər təlim prinsiplərində ifadə olunmuşdur. Dərsdə 
didaktik prinsiplər (həyatla əlaqə, elmilik, sistematiklik, şüurluluq və fəallıq, əyanilik, 
müvafiqlik, fərdi yanaşma və s.) kompleks şəkildə həyata keçirilməlidir. 
Xüsusi tələblər isə bilavasitə dərslə bağlı tələblərdir. Onları aşağıdakı əsas 
qruplara bölmək olar: 
1. Dərsdə yüksək təhsil, inkişaf və tərbiyə səmərəsi əldə edilməlidir. Hər bir 
fəaliyyət nəticə ilə ölçülür. Dərsdə təhsil, tərbiyə və inkişaf vəzifələri vəhdətdə həyata 
keçirilməli, real nəticələr əldə edilməlidir. Proqram materialı dərsdə mənimsənilibsə, 
şagirdlər müəyyən ideya-mənəvi keyfiyyətlərə və zehni qabiliyyətə yiyələnibsə, belə 
dərsi yaxşı dərs hesab etmək olar. 
2. Dərsdə təlim materialının optimal məzmunu müəyyən edilməlidir. Müəllim 
dərsin qarşısında duran məqsəd və vəzifələrdən, şagirdlərin hazırlıq səviyyəsindən 
çıxış edərək öyrənilən materialın həcmini, çətinlik dərəcəsini, başlıca məsələlərini, 
fənlərarası əlaqə imkanlarını müəyyənləşdirməli, dərs zamanı məzmunun 
mənimsənilməsinə nail olmalıdır. 
3. Dərsdə səmərəli metodik variant seçilib tətbiq edilməlidir. Dərsin məqsəd və 
məzmununa, şagirdlərin dərketmə imkanlarına uyğun olaraq müvafiq metod və 
vasitələr kompleksi müəyyənləşdirilir. Dərs o zaman səmərəli olur ki, müəllim biliyi 
hazır şəkildə şərh etməsin, şagirdləri fəal axtarışlara cəlb etsin, onların müstəqil fikrini 
oyatsın. Bu məqsədlə dərsdə problem vəziyyət yaratmaq, evristik müsahibə və 
diskussiyalar aparmaq, kitab üzərində yaradıcı iş təşkil etmək, təfəkkürə qida verən 
məntiqi metodlara (müqayisə, təhlil-tərkib, ümumiləşdirmə və s.) istinad etmək yaxşı 
nəticə verir. İki paralel sinifdə eyni mövzuda, eyni metodik variantda keçilən dərs 
müxtəlif nəticə verir: bir sinifdə müəllimin dərsi alınır, digərində yox. 

---

4. Dərs təşkilati cəhətdən mütəşəkkil və çevik olmalıdır. Dərs təşkilati 
mütəşəkkilliyi ilə seçilməlidir: vaxtında başlanmalı, yüksək intizama əsaslanmalı, 
optimal tempdə olmalı, intensiv qurulmalıdır (yəni az vaxtda yüksək nəticə əldə 
edilməlidir). 
Dərs həm də çevik qurulmalı, şablon və sxematizmdən uzaq olmalıdır. Dərs 
zamanı vəziyyətdən asılı olaraq, müəllim dərsin məzmununda, quruluşunda, vaxt 
bölgüsündə çevik dəyişikliklər aparmalıdır. 
Yaxşı dərs məntiqi və psixoloji cəhətdən tam olmalıdır, yəni dərsdə müəyyən bir 
məntiqi hissə öyrədilməli (məntiqi tamlıq), şagirdlər nəyi isə tam öyrəndiklərini hiss 
etməli, onlarda yarımçılıq hissi qalmamalıdır (psixoloji tamlıq). 
Dərsdə əks əlaqə yaradılmalıdır; müəllim şagirdlərin hissi aləmi, təlimə 
münasibəti, marağı, mənimsəmə səviyyəsi haqqında vaxtında informasiya əldə 
etməlidir. 
5. Dərsdə əlverişli psixoloji iqlim, müsbət emosional vəziyyət yaradılmalıdır. 
Dərsin səmərəsi onun emosional mühiti ilə sıx bağlıdır: mənfi emosiyalar (qorxu, 
inamsızlıq, kədər və s.) şəraitində keçən dərs cansıxıcı, yorucu və səmərəsiz olur. 
Dərsdə müəllim və şagirdlər arasında qarşılıqlı hörmət, inam, pedaqoji əməkdaşlıq, xoş 
əhval-ruhiyyə, müsbət zehni hisslər (şadlıq, təlim sevinci, inam, təəccüb və s.) hakim 
olmalıdır. 
Göstərilən tələblərə cavab verən dərs yaxşı dərs hesab olunur; belə dərsdə yüksək 
səmərə, müsbət təlim-tərbiyə nəticələri əldə edilir. 
4.Təlimin təşkilinin digər formaları 
Təlimdə dərslərlə yanaşı, digər formalardan da istifadə olunur. Belə formalara 
seminar məşğələləri, praktikumlar, təlim ekskursiyaları, fakültativ məşğələlər, əlavə 
məşğələlər, məsləhətlər, ev tapşırıqları, təlimin sinifdənxaric formaları daxildir. Bütün 
bu formalar təlimin əsas forması olan dərslə qarşılıqlı əlaqədə həyata keçirilir. 

---

Seminar məşğələləri məktəbin yuxarı siniflərində, həm də əsasən humanitar 
fənlərin tədrisində iri proqram mövzuları ilə bağlı tətbiq olunur. Şagirdlər verilmiş 
mövzu üzərində müstəqil çalışır, icmal (məruzə və ya referat) hazırlayıb yoldaşları 
qarşısında çıxış edirlər. Seminar disput (mübahisə) formasında da keçirilə bilər. Bəzən 
hər məruzə üzrə əvvəlcədən rəyçilər (opponentlər) təyin edilir: onlar məruzəyə öz 
münasibətlərini bildirirlər.Seminar məşğələsi bir neçə mərhələdə keçirilir: hazırlıq, 
müəllimin giriş sözü, çıxışlar və müzakirələr, yekun və qiymətləndirmə. 
Seminar məşğələləri şagirdləri müstəqil işə cəlb etmək, onlarda özünütəhsil 
bacarıqları aşılamaq baxımından əhəmiyyətlidir. 
Praktikumlar şagirdlərin müstəqil işinə əsaslanan formalardır. Onlar fənn 
kabinetlərində, laboratoriya və emalatxanalarda, tədris-təcrübə sahələrində, şagird 
istehsalat briqadalarında, əsasən, biologiya, fizika, kimya, riyaziyyat, əmək təlimi və 
b. fənlər üzrə keçirilir. Şagirdlər müəllimin verdiyi təlimat əsasında fərdi və ya kiçik 
qrupla tapşırığı yerinə yetirirlər. Praktikumlar, seminar məşğələlərində olduğu kimi, 
müxtəlif mərhələlərdə aparılır. 
Düzgün təşkil edilib keçirilən praktikumlar şagirdlərin politexnik, əmək və 
peşəyönümü işinə kömək göstərir. 
Təlim ekskursiyaları sinfin bütün şagird heyəti ilə təbii şəraitdə keçirilən 
məşğələlərdir. Onları könüllü keçirilən tərbiyəvi xarakterli ekskursiyalardan 
fərqləndirmək lazımdır. Təlim ekskursiyaları tədris proqramlarında öz əksini tapır: 
müəllim hansı mövzularda ekskursiya təşkil edəcəyini proqram əsasında 
müəyyənləşdirir. 
Aparıldığı obyektlərdən asılı olaraq təlim ekskursiyalarının dörd növü ayırd 
edilir: təbiət, tarix (tarixi yerlərə), incəsənət (muzey və sərgilərə), istehsalat 
ekskursiyaları.Daşıdıqları məqsədə görə ekskursiyalar üç tipdə olur: a) ilk tanışlıq və 
ya giriş ekskursiyaları (mövzudan qabaq keçilir və ona maraq oyatmaq məqsədi 
daşıyır); b) cari və ya müşayiətedici ekskursiyalar (mövzu öyrənilən prosesdə keçirilir 
və nəzəri bilikləri möhkəmlətmək, tətbiq etmək məqsədi güdür); c) yekun 

---

ekskursiyaları (mövzu öyrənildikdən sonra keçirilir və mövzuya yekun vurmaq, 
öyrənilənləri sistemə salmaq, tətbiq etmək, yoxlamaq məqsədi güdür). 
Ekskursiyalar bir neçə mərhələdə təşkil olunur: 
- hazırlıq (şagirdlər nəzəri biliyi təkrar edir, müəllim obyektlə tanış olub, 
ekskursiyanın plan və marşrutunu müəyyən edir); 
- ekskursiyanın keçirilməsi (plan əsasında obyekt haqqında məlumat verilir, 
şagirdlər müşahidə edir, qeydlər aparırlar); 
- yekun mərhələsi - müxtəlif formalarda (əyani vəsait hazırlamaq, inşa yazmaq, 
müsahibə aparmaq, kolleksiya və herbari düzəltmək və s.) aparılır. 
Fakültativ məşğələlər müxtəlif fənlər üzrə könüllülük əsasında aparılan 
məşğələlərdir. Bu məşğələlər məktəbin orta və yuxarı siniflərində xüsusi proqramlarla 
keçirilir. Proqrama müəyyən fənlər (humanitar, təbii-riyazi və texniki elm sahələri) 
üzrə nəzəri biliklər, praktik bacarıqlar və tədqiqatçılıq ünsürləri daxil edilir. Fakültativ 
məşğələlərdə müstəqil yaradıcı işlərə, tədqiqat­çılıq işinə geniş yer verilməli, 
şagirdlərin fərdi maraq və qabiliyyətlərinin inkişafına şərait yaradılmalıdır.Əlavə 
məşğələlər geridə qalan, eləcə də yaxşı oxuyan şagirdlərlə dərsdənkənar aparılan iş 
formalarıdır. Bu məşğələlərdə zəif oxuyan şagirdlərin çətinlik çəkdiyi məsələlər üzrə 
fərdi tapşırıqlar yerinə yetirilir, çalışqan şagirdlər isə maraq və qabiliyyətlərini ödəyən 
yaradıcı tapşırıqlar üzərində işləyirlər. Əlavə məşğələlər ehtiyaca görə 15-20 dəqiqə 
vaxt ərzində keçirilir. Belə məşğələlərə rəhbərlik işinə əlaçı şagirdləri və tələbələri də 
cəlb etmək olar.Məsləhətlər şagirdlərin çətinlik çəkdikləri mövzular üzrə aparılan təlim 
formalarıdır. Onlar fərdi və qrup şəklində keçirilə bilər. Bəzi məktəblərdə məsləhətlər 
il boyu xüsusi cədvəl üzrə (müəyyən günlərdə və saatlarda) aparılır. 
Ev tapşırıqları təlimin fərdi təşkili formalarıdır. Onlar müxtəlif vəzifələri yerinə 
yetirir: dərsdə keçilən materialları möhkəmlətmək, dərinləşdirmək, nəzəri biliyi tətbiq 
etmək, növbəti mövzunu mənimsəməyə hazırlaşmaq və s.Fəndən və mövzudan asılı 
olaraq ev tapşırıqları şifahi, yazılı, əməli xarakterdə ola bilər. 
Ev tapşırıqları bir sıra tələblərə uyğun olmalıdır: 

---

- tapşırığın məqsədi və icra qaydası şagirdlərə aydın olmalıdır; 
- tapşırıqlar məzmunca rəngarəng olmalıdır; əks halda onlar yorucu olar; 
- tapşırığın həcmi müəyyən olunmuş vaxt normasına uyğun gəlməlidir (şagird gün 
ərzində bütün tapşırıqlara I-IV siniflərdə 1-1,5 saatadək, V-VI siniflərdə 2 saat, VII-
VIII siniflərdə 2,5-3 saat, IX-XI siniflərdə 3-4 saat vaxt sərf etməlidir); əks halda 
şagirdin digər fəaliyyət sahələri ilə (əmək, idman, incəsənət və s.) məşğul olmaq 
imkanı məhdudlaşır; 
- ev tapşırıqları mümkün qədər yaradıcı xarakter daşımalıdır; 
- tapşırıqların icrası müntəzəm yoxlanmalıdır; əks halda şagirdlərdə məsuliyyət 
hissi azala bilər, tapşırıqlar icrasız qalar. 
Təlimin sinifdənxaric iş formaları dərslərdə öyrənilən bilikləri genişləndirmək, 
təlimə maraq oyatmaq, fərdi meyl və qabiliyyətləri inkişaf etdirmək məqsədi güdür. 
Sinifdənxaric təlim işləri bir neçə növdə olur: 
a) kollektiv işlər (fənn olimpiadaları, təlim konfransları, şən hazırcavabların 
yarışı, müsabiqə və baxışlar, elmi mövzuda söhbət və məruzələr, intellektual oyunlar 
və b.); b) qrupla aparılan işlər (fənn, texniki, bədii və idman dərnəkləri); c) fərdi işlər 
(mütaliə, fərdi tapşırıqların icrası, əyani vəsait hazırlamaq, məruzə etmək, referat 
yazmaq və s.). 
Təlimin sinifdənxaric formalarını dərslərlə əlaqələndirmək, onların emosional 
təsirini artırmaq vacib şərtdir. 
MÖVZU. 

---

TƏLİMİN MƏRHƏLƏLİ, METODLARI VƏ
VASİTƏLƏRİ. 
PLAN: 
1. Təlimin mərhələləri məfhumu. 
2. Təlimin metodları haqqında anlayış. 
3. Təlim metodlarının təsnifatı 
4. Təlimin əsas vasitələri.
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

Təlimin səmərə və keyfiyyəti metodların düzgün seçilib tətbiq edilməsi ilə sıx 
bağlıdır. Qeyri-səmərəli metodlarla yüksək təlim-tərbiyə nəticələrinə nail olmaq 
mümkün deyildir. 
"Metod" yunan sözü olub, nəyəsə nail olmaq yolu deməkdir (pedaqoji 
ədəbiyyatda metodla yanaşı, ərəb sözü olan "üsul" termini də işlədilir). Təlim metodları 
qarşıda duran didaktik məqsədə nail olmaq üçün istifadə olunan yollara deyilir. 
Təlim metodu bütöv təlim prosesinin ünsürlərindən biri olub, digər ünsürlərlə 
vəhdətdə çıxış edir. O, təlimin məqsəd və məzmununa xidmət göstərir: məqsəd və 
məzmun dəyişdikdə metod da dəyişir. 
Metod öz təbiətinə görə mürəkkəb və çoxcəhətli anlayışdır. Hər bir metod özündə 
müxtəlif tərzləri (priyomları) birləşdirir. Tərz metodun tərkib hissəsi, onun bir 
ünsürüdür. Məsələn, müsahibə metodu zamanı müəllim müxtəlif tərzlərdən istifadə 
edir: suallar qoyur, səhv cavabları islah edir, nəticələr çıxarır. 
3.Təlim metodları çoxdur (100-dək). Onların təsnifatında vahidlik yoxdur. 
Pedaqoji ədəbiyyatda təlim metodlarının müxtəlif təsnifatı irəli sürülmüşdür: 
- bilik mənbələrinə görə: söz, əyani və praktik metodlar; 
- didaktik vəzifəyə görə: yeni biliyin verilməsi, bilik və bacarıqların 
möhkəmləndirilməsi, yoxlanması metodları; 
- şagirdlərin dərketmə fəaliyyətinə görə: izahlı-illüstrativ, reproduktiv, problemli 
şərh, qismən axtarış və evristik, tədqiqatçılıq metodları; 
- təlimin mərhələlərinə görə (N.Kazımov): yeni tədris materialının əsasən 
qavranmasına xidmət edən üsullar; bilik, bacarıq və vərdişlərin əsasən formalaşmasına 
xidmət edən üsullar; bilik, bacarıq və vərdişlərin əsasən tətbiqinə xidmət edən üsullar; 
təlimdə müvəffəqiyyətə nəzarət üsulları. 
Təlim metodlarının təsnifatı məsələsinin düzgün həlli onların təlim prosesindəki 
mövqeyi və rolunu, bu prosesdəki digər komponentlərlə əlaqəsini müəyyənləşdirməklə 
sıx bağlıdır. Təlimdə məqsədin bütün komponentləri şərtləndirməsi barədə qanundan 

---

göründüyü kimi, metod ilk növbədə məqsədə xidmət edir və onunla müəyyənləşir: 
"məqsəd, qanun kimi, fəaliyyətin metod və vasitələrini müəyyən edir" (K.Marks). 
Təlimin başlıca məqsədi şagirdlərin şüurunda dünyanın düzgün, dolğun 
mənzərəsini yaratmaqdan, onların intellektual inkişafını və tərbiyəsini təmin etməkdən 
ibarətdir. Dünyanın şüurda əks etdirilməsi isə özünə məxsus formalarda - təsəvvürlər, 
anlayışlar və qanunlar formasında həyata keçirilir. Təlim metodları məhz bu məqsədə 
xidmət etməlidir. Təlimdə bu məqsədlə yanaşı, bacarıq və vərdişlər yaratmaq, habelə 
nəzarət məqsədi də həyata keçirilir. 
Əsas didaktik məqsədlərə müvafiq olaraq təlim metodlarını aşağıdakı kimi təsnif 
etmək olar. 
Didaktik məqsədlər 
Təlim metodları 
1. Təsəvvürlərin formalaşdırılması (qavrama) 
1. Təsəvvürlərin formalaşdırılması (qavrama) metodlar 
2. Nəzəri biliyin (anlayış və qanunların) mənimsədilməsi (anlama) 
2. Nəzəri biliyin (anlayış və qanunların) mənimsədilməsi (anlama) metodları 
3. Bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması (tətbiqetmə) 
3. Bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması (tətbiqetmə) metodları 
4. Bilik, bacarıq və vərdişlərin yoxlanması (nəzarət) 
4. Təlimdə nəzarət metodları 
Bu təsnifat şərtidir, çünki təlim prosesində bütün metodlar qarşılıqlı əlaqədə çıxış 
edir.
MÖVZU. 

---

TƏLİMDƏ MÜVƏFFƏQİYYƏTƏ NƏZARƏT,ŞAGİRD 
NAİLİYYƏTİNİN MONİTORİNQİ VƏ
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ. 
PLAN: 
1. Təlimdə müvəffəqiyyətə nəzarətin mahiyyəti. 
2. Şagird fəaliyyətinin monitorinqi. 
3. Monitorinqin növləri. 
4. Təlimdə müvəffəqiyyətin qiymətləndirilməsi. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

Nəzarət təlim prosesinin mühüm ünsürlərindən biridir. Nəzarət yoxlama və 
qiymətləndirmə ilə birlikdə təlimin son pilləsini təşkil edir. Nəzarət dedikdə, əldə 
olunan nəticəni qarşıya qoyulmuş məqsədlə tutuşdurmaq başa düşülür. Müəllim həm 
təlim prosesinin gedişinə, həm də nəticəsinə (şagirdlərin bilik və bacarıqlarının 
səviyyəsinə) nəzarəti həyata keçirir.Pedaqoji nəzarətin bir neçə funksiyası vardır: 
yoxlama funksiyası (mənimsəmə səviyyəsini üzə çıxarmaq), diaqnostik funksiya 
(çətinlikləri, onların səbəblərini müəyyən etmək), proqnostik funksiya (təlimi, 
mənimsəməni təkmilləşdirmək yollarını müəyyən etmək), tərbiyə funksiyası 
(məsuliyyət, özünə inam hissi formalaşdırmaq, müəllim və şagirdləri 
fəallaşdırmaq).Təlimdə nəzarət bir çox cəhətdən əhəmiyyətlidir. O, həm şagird və 
müəllim üçün, həm də valideynlər, məktəb rəhbərliyi və dövlət üçün vacibdir. Şagird 
bu yolla öz təlim uğurları və ya uğursuzluqları haqda məlumat əldə edir (daxili əks 
əlaqə), təlimə səy və məsuliyyətini artırır. Müəllim şagirdlərin təlim səviyyəsi haqda 
məlumat alır (xarici əks əlaqə), öz iş metodlarını təkmilləşdirir. Valideynlər, məktəb 
rəhbərləri və dövlət orqanları nəzarət (yoxlama və qiymətlər) sayəsində təlim 
vəziyyəti ilə tanış olur, təlimə nəzarət və rəhbərliyi gücləndirirlər. 
Nəzarət müxtəlif növlərdə olur. Keçirilmə vaxtı və həll etdiyi vəzifələrə görə 
cari (gündəlik), tematik (iri mövzu və bölmə üzrə), dövri (vaxtaşırı, rüblərin 
sonunda) və yekun nəzarəti (ilin sonunda) fərqləndirilir.Təlimə nəzarət bir sıra 
metodlarla həyata keçirilir: sorğu, müsahibə, müşahidə, yoxlama yazı işləri, test 
yoxlamaları, əməli və qrafik işlərin icrası və s. Pedaqoji nəzarətin səmərəsi üçün ona 
bir sıra tələblər verilir: 
a) nəzarət zamanı müəllim xeyirxah, diqqətli və qayğıkeş olmalı, pedaqoji takt, 
dözüm göstərməlidir. O, şagirdlərin səhvlərini səbirlə düzəltməli, bu zaman 
kobudluğa və əsəbiliyə yol verməməlidir; 
b) nəzarət hərtərəfli olmalı, təlimin həm kəmiyyətini, həm də keyfiyyətini aşkara 
çıxarmağa yönəlməlidir; 
c) nəzarət müntəzəm olmalıdır: müəllim təlimin bütün gedişində, dərs boyu şagirdin 
təliminə nəzarət etməli, onu tənzim etməlidir. Bu halda şagirdlərin təlimə 
məsuliyyəti, səyi və fəallığı artır; 

---

ç) nəzarət konkret və müyəssər olmalıdır: aşkara çıxarılan müsbət və mənfi 
cəhətlərin nədən ibarət olması dəqiq müəyyən edilməli, verilən tapşırıqlar və 
məsləhətlər konkret və gücə uyğun olmalıdır. Bu, nəzarətin təsirini artırır.Təlimdə 
nəzarət yoxlama, uçot və qiymətləndirmə ilə sıx bağlıdır. Yoxlama nəzarət 
vasitəsidir. Uçot nəzarətin müəyyən sənədlərdə (jurnal, imtahan vərəqi, 
müvəffəqiyyət cədvəli və s.) əksidir. Qiymət təlim müvəffəqiyyətinin kəmiyyət 
göstəricisi, balla ifadəsidir. 
2. Dövlətin, cəmiyyətin və təhsilalanların təhsil sisteminə sosial tələbi keyfiyyətli 
təhsildir. Təhsil sahəsində aparılan bütün islahatların məqsədi məhz onun 
keyfiyyətinin yüksəldilməsinə nail olmaqdır. 
Təhsilin keyfiyyəti nədir? O, necə müəyyən olunur? Təhsilin keyfiyyətini 
necə idarə etmək olar? Ümumiyyətlə, istənilən sahədə keyfiyyət anlayışı müəyyən 
olunmuş standartlara uyğunluğu ifadə edir. Obyektin və ya sistemin halını 
xarakterizə edən parametrlər standarta nə qədər yaxındırsa, keyfiyyət də bir o qədər 
yüksək hesab olunur. Təhsildə də belədir. Təhsilin keyfiyyəti əldə olunan nəticələrin 
əvvəlcədən müəyyən olunmuş meyarlara (standartlara) nisbəti ilə müəyyən olunur. 
Təhsilin keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsində əsas göstərici şagirdin təlim 
nəticələridir və bu nəticələrin obyektiv qiymətləndirilməsi keyfiyyəti üzə çıxaran 
etibarlı mənbə hesab olunur.Beləliklə, təhsildə keyfiyyətin müəyyən olunması 
şagird nailiyyətlərinin obyektiv qiymətləndirilməsi ilə şərtlənir. Lakin şagirdin təlim 
nəticələri təhsil sahəsində baş verən bütün fəaliyyətlərin yekun nəticəsi kimi ortaya 
çıxdığından şagirdin təlim nəticələrindən çıxış edərək müəllimin tədris fəaliyyəti, 
təhsil müəssisələrinin, təhsili idarəetmə strukturlarının və bütövlükdə ölkənin təhsil 
sisteminin fəaliyyətini də qiymətləndirmək mümkündür. Eyni zamanda, keyfiyyətin 
faktiki vəziyyətini müəyyənləşdirməklə kifayətlənməyib onun yaxşılaşması və idarə 
olunması problemini də həll etmək olar. Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil 
sistemində belə bir qiymətləndirmə sistemi yaradılmaqdadır.Yeni qiymətləndirmə 
sisteminin fəaliyyət mexanizmini başa düşmək üçün qiymətləndirmə və monitorinq 
anlayışlarının mahiyyətini bilmək lazımdır. İstənilən obyektin və ya sistemin halı 
müəyyən parametrlərlə (yunanca parametron - ölçülən deməkdir) xarakterizə olunur. 
Məsələn, sadəlik üçün deyək ki, insanın sağlamlığı onun qan təzyiqi, nəbzinin 
tezliyi, qanın tərkibi və s. kimi parametrlərin ölçülməsi ilə müəyyən edilə bilər. 
Ölçmənin nəticələri parametrlərin normal (standart) qiymətləri ilə müqayisə 
olunaraq, ayrılıqda hər bir parametrin və bütövlükdə insanın sağlamlıq vəziyyəti 
qiymətləndirilir. Əlbəttə, insan fəaliyyətinin bu cür kəmiyyət göstəriciləri ilə birbaşa 
bağlı olmayan sahələrində belə qiymətləndirmə aparmaq nisbətən çətindir. Təhsil də 
belə sahələrdəndir. Şagirdin hər hansı fəndən müəyyən mövzu, bölmə və ya tam kurs 
üzrə bilik və bacarıqlarının səviyyəsi (nailiyyət səviyyəsi) onun göstərdiyi təlim 

---

nəticələrinin uyğun qiymətləndirmə standartları ilə müqayisə olunması ilə 
müəyyənləşdirilir.Beləliklə, qiymətləndirmə ölçülən parametrin qiymətinin, 
obyektin və ya sistemin halının qəbul olunmuş standarta nisbətdə müəyyən 
olunmasıdır. Bu prosedur ölçmə nəticəsinin standarta yaxınlıq dərəcəsini kəmiyyət 
göstəricisinə çevirməyə imkan verən qiymətləndirmə şkalasının olmasını tələb 
edir.Bu 
cür 
müəyyən 
olunan 
qiymətləndirmə 
faktiki 
vəziyyətin 
qiymətləndirilməsidir. O, standartlara əsaslansa da, bəzi hallarda reallığı əks 
etdirməyə də bilər. Belə ki, insanın qan təzyiqi və nəbzinin tezliyi keçirdiyi hissdən 
asılı olaraq, qanın tərkibi qidalanma ilə əlaqədar dəyişə bilər. Şagirdin yoxlama 
suallarına verdiyi cavablara da bəzən onun bilik və bacarığından əlavə kənar amillər 
təsir edə bilər (sağlamlıq vəziyyəti, keçirdiyi hisslər və s.). Digər tərəfdən, faktiki 
vəziyyətin qiymətləndirilməsi statik xarakter daşıyır və nəticələr qiymətləndirmənin 
aparıldığı zamandakı vəziyyəti əks etdirir. Zaman keçdikcə obyektin və ya sistemin 
halını xarakterizə edən parametrlər dəyişir. Əgər fasiləsiz olaraq sistemli şəkildə 
belə qiymətləndirmələr aparılsa, müəyyən dövr ərzində parametrin qiymətini və 
vəziyyətin dəyişmə dinamikasını müəyyən etmək olar. Bu proses monitorinq 
adlanır. Monitorinq parametrin qiymətinin, obyekt və ya sistemin halının (keyfiyyət 
göstəricisinin) dəyişmə xüsusiyyətlərinin, bu dəyişmələrin səbəblərini, onlara təsir 
etmək yollarını müəyyən etməyə imkan verir. Beləliklə, monitorinq baş verən 
dəyişikliklərin xüsusiyyətlərini öyrənmək və müvafiq qərarların qəbul edilməsi 
məqsədi ilə vəziyyət haqqında informasiyanın fasiləsiz və sistemli şəkildə yığılması 
və təhlili prosesidir. Müasir dövrdə monitorinq müxtəlif fəaliyyət sahələrində, o 
cümlədən təhsildə uğurla tətbiq olunan texnologiya kimi qəbul olunur. 
3. Monitorinq sözü latın mənşəli "monere" felindən götürülüb, "xəbərdar etmək" 
mənasını verir. Monitorinq müəyyən fəaliyyət növünün və onun inkişafının sistemli 
və məqsədli şəkildə müşahidə edilməsi və nəticələrin qeydə alınmasıdır. Monitorinq 
müşahidə edilən fəaliyyət növünün bütün aspektləri haqqında sistemli şəkildə 
məlumat toplamağa və bu məlumatları təhlil etməyə, həmin fəaliyyətin effektivlik 
və səmərəlilik dərəcəsini artırmağa, fəaliyyətin uyğunsuzluqları barədə məlumatın 
idarə edənlər və qərar verənlərə vaxtında ötürülməsinə imkan verir.Planlaşdırmada 
monitorinqin həyata keçirilməsi velosiped sürərkən getdiyin yola nəzarət etməyə 
bənzəyir: velosipeddən enmədən onu nizamlaya bilər və düzgün cığırla getdiyinə 
əmin ola bilərsən. 
Müasir dövrümüzdə təhsil sisteminin monitorinqini təhsil keyfiyyətinə 
nəzarəti təmin edən ən vacib mexanizm hesab etmək olar.Şagird nailiyyətlərinin 
monitorinqindən alınan məlumatlar vasitəsilə məktəb fəaliyyətinin hazırkı 
vəziyyətini sistemli və obyektiv şəkildə proqnozlaşdırmaq mümkündür.Təhsildə 
monitorinq və qiymətləndirmənin ən böyük fərqi ondan ibarətdir ki, monitorinqin 

---

nəticələrindən proses davam edərkən prosesin səmərəliliyində, müəyyən 
düzəlişlərin edilməsində istifadə etmək mümkündür. Belə ki, monitorinq fəaliyyətin 
hazırkı vəziyyətini (status) müəyyən edir. Qiymətləndirmə isə fəaliyyətin təsirini 
(impact) müəyyənləşdirdiyi üçün monitorinq məqsədilə onun nəticələrindən yalnız 
növbəti dərs illərində və ya növbəti qiymətləndirmə proqramının həyata keçirilməsi 
zamanı istifadə etmək olar. Məsələn, məktəbdaxili qiymətləndirmə nəticəsində 
şagirdlərin göstəriciləri dövlət standartları ilə uyğunluq baxımından müqayisə edilə 
bilər. Lakin şagirdlərlə ən çox təmasda olan müəllimlər geri qalan şagirdlərə kömək 
etmək üçün dərs ili ərzində hər zaman belə statik göstəricilərə malik olmur, yalnız 
müxtəlif qiymətləndirmənin üsul və vasitələrindən istifadə edərək öz müşahidələrinə 
əsaslanırlar. Məhz bu səbəbdən qabaqcıl təhsil sisteminə malik bir çox ölkələrdə 
şagird nailiyyətlərinin monitorinqi məktəbin müəllimləri tərəfindən aparılır. Belə ki, 
tədrisdə geri qalan şagirdlər haqqında məlumat almaq üçün müəllimlər məktəbdaxili 
qiymətləndirmənin xüsusi növündən - formativ qiymətləndirmədən istifadə edirlər. 
Beləliklə, heç bir şagird diqqətdən kənarda qalmır. 
Deməli, monitorinq daxili idarəetmə prosesi olub təhsilin keyfiyyətinə 
davamlı nəzarəti həyata keçirməyə imkan verir. O, təhsil fəaliyyətinin güclü və zəif 
tərəflərini üzə çıxararaq gözlənilən nəticələri əldə etmək üçün praktik təkliflərlə 
çıxış edə bilər. Monitorinq dedikdə yalnız təkliflər deyil, problemlərin həll edilməsi 
üçün konkret addımların da atılması nəzərdə tutulur. 
Monitorinqin üç əsas komponenti var: 
* Məlumatın toplanması 
* Məlumatın təhlili 
* Görülən tədbirlər
Məlumatların toplanması 
Təhsil keyfiyyətinin monitorinqi yalnız etibarlı məlumatların toplanması sayəsində 
həyata keçirilə bilər. Belə məlumatların mənbəyi müxtəlif ola bilər: əsasən, 
qiymətləndirmə, bəzən isə hər hansı bir sorğunun və ya tədqiqatın nəticələri və s. 
Əsas məqsəd təhlil obyekti ola biləcək məlumatların toplanmasıdır.
Məlumatların təhlili 
Məlumatların təhlili elə həyata keçirilməlidir ki, bu təhlil problemlərin aradan 
qaldırılması üçün lazımi tədbirlərin həyata keçirilməsinə kömək etsin. Bura təhsili 
idarə edənlərə problemləri müəyyən etmək üçün etibarlı göstəricilərin 

---

(indikatorların) müəyyənləşdirilməsi aiddir. Bu göstəricilər (indikatorlar) empirik 
nəticələrdir və reallığı əks etdirir.
Görülən tədbirlər 
Monitorinq nəticəsində görülən tədbirlərə ehtiyat tədbirləri, islahedici tədbirlər və 
gücləndirici tədbirlər aiddir. Tədbir görmədən məlumat toplamaq və ya toplanan 
məlumatları yalnız təhlil etmək tədqiqat baxımından əhəmiyyətli ola bilər, lakin bu, 
idarəçilik baxımından nəticəsiz təcrübədən başqa bir şey sayılmaz. Tədbirlər 
aşağıdakı formalarda ola bilər: 
Strukturyönümlü: təhsil sisteminin inkişafına və ya kökündən dəyişdirilməsinə 
yönəlmiş islahat tədbirləri. 
Şəxsyönümlü: buraya sanksiyalar və tövsiyələr aiddir. Sanksiyalar pozitiv - 
stimulverici (məsələn, vəzifədə yüksəliş, məktəb avadanlıqlarının yenilənməsi və s.) 
və ya neqativ - cəzaverici (məsələn, töhmət və ya işdən azad olunma) ola bilər. 
Tövsiyələr isə pedaqoq-məsləhətçilərin müdaxiləsi, müxtəlif seminarların 
keçirilməsi və s. vasitəsilə həyata keçirilir. 
Monitorinqin obyektinə və subyektinə görə iki növü müəyyən edilir. 
4.Təlim müvəffəqiyyətinin qiymətləndirilməsi. Qiymətləndirmə təlim prosesini 
tamamlayan pillədir. O, təlimin səmərə və keyfiyyətini yüksəltməyə, əks əlaqəni 
təmin etməyə, müəllim və şagirdlərdə məsuliyyət hissini artırmağa, təlimi 
stimullaşdırmağa imkan verir. Hamı öz işinə verilən qiymətə qarşı böyük maraq və 
həssaslıq göstərir. Şagirdlərdə isə bu maraq daha güclü olur. 
Qiymət çox incə bir pedaqoji vasitədir: o, şagirdləri həvəsləndirə də bilər, 
ruhdan sala da bilər. Hər şey qiymətin necə verilməsindən, onun ədalətli olub-
olmamasından asılıdır. Müəllim qiymət verərkən bəzi şərtləri gözləməlidir: 
a) qiymət obyektiv, ədalətli olmalı, şagirdin faktiki bilik və bacarıq səviy­yəsini 
düzgün əks etdirməlidir. Qiyməti şişirtmək və ya "kəsmək", bu zaman əliaçıqlıq və 
xəsislik etmək eyni dərəcədə zərərlidir: birinci halda uşaqlarda arxayınçılıq, ikinci 
halda isə inamsızlıq baş verir; 
b) verilən qiymət şagirdlər tərəfindən dərk olunmalıdır: müəllim qiyməti (rəqəmi) 
sadəcə elan etməklə kifayətlənməməli, onu əsaslandırmalıdır. Yəni şagirdə nə üçün 
"2" və ya "3" ("4", "5") aldığını sözlə xarakterizə etməlidir. Bu halda şagird öz 
nöqsanlarını başa düşər, müəllimi ədalətsizlikdə təqsirləndirməz; 

---

c) qiymətləndirmə zamanı şagirdin təkcə nəyi öyrənməsini deyil, həm də necə 
öyrənməsini - şüurlu, yoxsa mexaniki öyrəndiyini, materialı dərk etdiyini, yoxsa 
əzbərlədiyini nəzərə almaq lazımdır. Bu, əzbərçiliklə mübarizədə, şagirdlərin təlimə 
şüurlu yanaşmalarında mühüm rol oynayır; 
ç) qiymətləndirmədə şagirdin təlimdə, dərs boyu fəaliyyəti nəzərə alınmalıdır. Təkcə 
keçmiş mövzuya görə qiymət verdikdə şagird arxayınlaşır və dərs boyu fəallıq 
göstərmir. Bunu nəzərə alıb bir çox müəllimlər qiyməti dərsin sonunda (şagirdin 
dərsdəki fəaliyyəti əsasında) elan edirlər. 
Qiymət meyarları. Biliyi qiymətləndirmək üçün müxtəlif meyarlardan istifadə 
olunur. Dünya təcrübəsində müxtəlif bal qiymətləri tətbiq edilir. Məsələn, Şərqi 
Avropa ölkələrində 5 bal ("5" pis, "1" isə yüksək qiymət sayılır). Bolqarıstanda 6 
bal, İtaliya və Hollandiyada 11 bal, Fransa və İranda 20 bal, ABŞ-da 100 bal qiyməti 
işlədilir.Məktəbimizin tarixində müxtəlif dövrlərdə müxtəlif qiymət sistemi 
olmuşdur: 1920-ci illərdə 2 bal (kafi, qeyri-kafi), 30-cu illərdə 5 bal (sözlə), 40-cı 
illərdən etibarən rəqəmlə 5 bal qiyməti, 1989-cu ildən isə 4 bal (5,4,3,2) qiyməti 
tətbiq olunmuşdur. Hazırda orta məktəblərimizdə 9 bal, ali məktəblərimizdə isə 100 
bal sistemi eksperimentdən keçirilir. 
Qiymət balları müxtəlif göstəricilər əsasında verilir. Qiymətləndirmədə 
nəzərə alınan cəhətlər (göstəricilər) bunlardır: a) biliyin həcmi (proqram materialı 
tam və ya qismən mənimsənilib?); b) biliyin dərk edilməsi (şüurlu, yoxsa mexaniki 
öyrənilib?); c) biliyin tətbiqi (şagird nəzəri biliyi həyata, çalışmalara müstəqil tətbiq 
edə bilirmi?); ç) biliyin ifadə olunması (şagird fikirlərini düzgün, ədəbi dildə ifadə 
edə bilirmi?). Bu göstəricilərdən çıxış edərək qiymət meyarları aşağıdakı kimi 
müəyyən olunur: 
"5" (əla) o halda verilir ki, şagird proqram materialını tam bilsin, şüurlu dərk etsin, 
biliyi müstəqil tətbiq etsin, onu düzgün ədəbi qaydada ifadə edə bilsin. 
"4" (yaxşı) o halda verilir ki, şagird "5" qiymət üçün nəzərdə tutulan tələbləri ödəsin, 
lakin bəzi cüzi səhvlərə (məs., danışığında və ya yazıda əhəmiyyətsiz səhvlərə) yol 
versin. 
"3" (kafi) o halda verilir ki, şagird proqram materialını əsasən bilsin, nəzəri biliyi 
müəllimin köməkliyi ilə tətbiq etsin, şifahi və ya yazılı nitqində kobud səhvlərə yol 
versin. 
"2" (qeyri-kafi) o halda verilir ki, şagird materialın çox hissəsini bilməsin, müəllimin 
yardımçı suallarına inamsız cavab versin, biliyini tətbiq edə bilməsin, fikirlərini 
ifadə edərkən çoxlu kobud səhvlərə yol versin. 

---

Şagirdin gündəlik qiymətləri əsasında yekun qiymətlər çıxarılır. Qiymətlər 
qarışıq olarsa (həm "2", "3", həm də "4", "5"), bu halda orta qiymət çıxarmaq düzgün 
olmaz. Bəzi fənlərdən (dillər, riyaziyyat) son qiymətlərə üstünlük vermək olar, çünki 
bu fənlərdə (xüsusən çalışmalar, cümlə təhlili, məsələ həllində) əvvəlki biliklər də 
üzə çıxır. Lakin ictimai, humanitar fənlərdə bu qaydanı tətbiq etmək düzgün olmaz. 
Bu fənlərdən müəllim yekun qiymətləri çıxararkən iri mövzu və bölmələr üzrə 
şagirdlərin biliyini aşkara çıxarmağa və qiymətləndirməyə çalışmalıdır.

---

MÖVZU. 
TƏRBİYƏ NƏZƏRİYYƏSİNİN ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏRİ. 
PLAN: 
1. Tərbiyə nəzəriyyəsinin mahiyyəti. 
2. Tərbiyənin məqsədi, məzmunu və vəzifələri. 
3.Tərbiyənin növləri. 
4. Mütəfəkkirlər, pedaqoqlar tərbiyənin məqsəd və vəzifələri haqqında. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

1. Beş yüzə qədər elmi əsərin müəllifi, şərəfli ömrünün ən dəyərli illərini elmə, 
yetişən nəslin mariflənməsinə, pedaqoji kadr hazırlığı işinə həsr edən professor 
Nurəddin Kazımov yaşının ahıllıq çağında elmi pedaqogikamızı zənginləşdirən daha 
bir əsər yazmaqla özünün yeni bir uğuruna imza atmışdır. Doğrudan da 81 yaşlı 
qocaman pedaqoqun yenicə çapdan çıxan “Mərhələli tərbiyə nəzəriyyəsi” kitabını 
milli pedaqogikamızın daha bir uğuru hesab etmək olar. Niyə?Birincisi ona görə ki, 
ölkəmizdə mərhələli tərbiyə mövzusunda heç bir ədəbiyyat olmadığı bir məqamda 
“Mərhələli tərbiyə nəzəriyyəsi” kitabı pedaqoji fikir tariximizdə bu boşluğu 
doldurmağa xidmət edən bir kitab kimi peyda olmuşdur.İkincisi pedaqoji elmin yeni 
bir nəzəriyyəsi meydana gəlmişdir. Azərbaycan pedaqoji ictimaiyyətinin çoxdan 
gözlədiyi bu kitabı təqdim etməzdən öncə onun mündəricəsinin mahiyyəti haqqında 
bir neçə söz demək lazım gəlir.Kitabın “Giriş əvəzi”ndə prof. N.Kazımov problemin 
aktuallığını əsaslandırarkən ölkəmizdə uğurla həyata keçirilən təhsil islahatlarının 
müvəffəqiyyətli həllinə təkan verən yeniliklərdən söhbət açmaqla yanaşı təhsil 
kateqoriyasına yanaşmalardan qüsurlara xüsusi münasibət bildirir. Müəllif yazır ki, 
“... son zaman təhsil kateqoriyasını bəzi səlahiyyətli mütəxəssis və məmurlar bəsit 
və məhdud mənada başa düşmüşlər: onun tərbiyə və psixoloji inkişafla bağlılığına 
məhəl qoymamışlar, onu yalnız müvafiq biliklərin, bacarıq və vərdişlərin toplusu 
kimi təsəvvür etmişlər. Bu cür məhdud, cılız başa düşülən anlamın bünövrəsi isə 
1992-ci ilin dekabrında qəbul olunmuş təhsil qanununda qoyulmuşdir”. Doğrudan 
da belədir, təhsil kateqoriyasına yanaşmaların məhdudluğu, müəllif demişkən, 
təhsilin hər iki cəhətdən tərbiyəvi imkanlarını nəzərə almayan təhsil qanununun 
bəlasını, başqa sözlə tərbiyədən kənarlaşdırılmış təhsilin bəlasını biz çəkirik. 
Nəticədə, respublika üzrə şagirdlərin tərbiyəlilik səviyyəsini yüksəltmək işi xeyli 
çətinləşib. (Səh. 4). Ona görə də tərbiyə işinin səviyyəsini istər nəzəri, istərsə də 
praktik cəhətdən yüksəltmək lazımdır. Müəllifin fikrincə, tərbiyə ilə bağlı çoxsaylı 
ədəbiyyatın olmasına baxmayaraq tutarlı tərbiyə nəzəriyyəsi yaradılmaması 
ucbatından bu sahədə ciddi boşluqlar görünür. 
Deməli, təhsil anlayışının tərbiyə imkanlarını genişləndirmək və tərbiyə 
probleminin tədqiqinə müasir tələblər baxımından yanaşmaqla yeni istiqamət 
vermək zəruri sayılır. Bu zərurətdən irəli gələn ən başlıca vəzifə məhz mərhələli 
tərbiyə nəzəriyyəsini yaratmaqdan ibarətdir. Giriş əvəzi belə bir fikirlə 

---

yekunlaşır.Sonra mərhələli tərbiyə nəzəriyyəsinin mahiyyətini açmağa xidmət edən 
elmi-pedaqoji əsaslar sistem halında verilir. Əslində, bu sistem mərhələli tərbiyə 
nəzəriyyəsi nədir, sualına cavab verir. Bu suala isə cavab vermək üçün müəllif 14 
başlığı, 57 yarımbaşlığı özündə ehtiva edən konsepsiyalar toplusu yaratmışdır. Öncə 
onları nəzərdən keçirək. 
1. “Tərbiyə nəzəriyyəsinin yaradılması dövrün tələbidir” başlığı altında verilən 
yazıda görkəmli alim bu nəzəriyyənin yaranmasının zəruriliyini dövrün tələbindən 
irəli gələn tələblər, şərtlər və vəzifələr əsasında şərh edir. 
2. “Dünya pedaqoji fikrində tərbiyənin mahiyyəti məsələsi” başlığı altında verilən 
yazıda isə N.Kazımov beynəlxalq miqyasda mövcud olan pedaqoji cərəyanların 
tərbiyəyə münasibətini öyrənib şərh etmişdir. 
3. Üçüncü konseptual şərhində müəllif milli pedaqogikadakı tərbiyənin mahiyyətini 
aydınlaşdırır. 
4. Kitabdakı 4-cü başlıq tərbiyənin məqsədi məsələsinin ədəbiyyatda qoyuluşuna 
həsr edilmişdir. 
5. Beşincidə müəllif “Milli pedaqogika təlim-tərbiyənin strateji məqsədini nədə 
görür?” sualına cavab verir. 
6. Altıncıda isə kitabın müəllifi tədricən tərbiyə təcrübəsində mərhələliyin 
görüntülərini açıqlamağa başlayır. 
7. Sonra mərhələli tərbiyə nəzəriyəsinin başlıca göstəriciləri aydınlaşdırılır. 
8. Ardınca hər bir mərhələyə uyğun gələn üsullar müəyyənləşdirilir və onların tətbiqi 
imkanları izah edilir. 
Bax bütün bunlar “Mərhələli tərbiyə nəzəriyyəsi” kitabının mündəricəsini 
təşkil edir.“Mərhələli tərbiyə nəzəriyyəsinin yaradılması dövrün tələbidir” adlı ilk 
başlıq altında verilmiş yazıda N.Kazımov problemin aktuallığını əsaslandırır. Bu 
zaman yenə ölkəmizdə müvəffəqiyyətlə həyata keirilən təhsil islahatları dövründə 
tərbiyə işinə biganəli, milli tərbiyə proqramının hələ də hazırlanmamasını ciddi 
tənqid edir. 
“Respublikamızın bütün sahələrində islahatlar getdikcə dərinləşir və 
genişlənir. Yeniləşmə təhsil sahəsini də əhatə etmişdir. Lakin, təəssüf ki, bunu 
tərbiyə sahəsi ilə əlaqədar deyə bilmirik.Vəziyyəti nəzərə alan respublika təhsil 
nazirliyi özünün dekabr 2000-ci il tarixli qərarında göstərmişdir ki, milli ideologiya 
və dövlətçilik prinsipləri əsasında hələ də milli tərbiyə proqramı işlənib 
hazırlanmamışdır; və bu, islahatların gedişini ləngidən amillərdən biridir” (Səh.5). 

---

Tərbiyə proqramının hazırlanmaması sözün əsil mənasında pedaqoji prosesin 
respublikamızda mövcud olan bütün ünvanlarında həyata keçirilən tərbiyə işlərinin 
effektini azaldır. Yəqin bu fikri xırdalayıb şərh etməyə ehtiyac da yoxdur. Çünki bu 
bir həqiqətdir ki, proqram olmayan yerdə həmin işin həyata keçirilməsi əlbəttə ki, 
mümkün sayıla bilməz. Ona görə tərbiyə sahəsində həyata keçirilən işlərdə bir 
pərakəndəlik hökm sürür. Yəni nəzəri materiallar plansız, proqramsız hazırlanır, 
görülən praktik işlərin nə özüŞ, nə də səmərəsi gözə dəymir. Ona görə də işlək 
tərbiyə nəzəriyyəsinin elmi-pedaqoji əsasları sistemə salınmalıdır. İlkin olaraq 
həmin nəzəriyyəni yaratmağın əsas şərtləri müəyyənləşdirilməlidir. 
“İşlək tərbiyə nəzəriyyəsi yaratmağın şərtləri. Bu cür şərtlərdən biri pedaqoji 
elmdə, xüsusən pedaqogikadan dərslik və dərs vəsaitlərində “Tərbiyə nəzəriyyəsi” 
məfhumuna dair anlayışın qoyuluşu vəziyyətini təhlil etməkdən ibarətdir; ikincisi, 
lazım gələrsə, elmi ədəbiyyatda “nəzəriyyə” məfhumuna müraciət etməyin 
zəruriliyidir.; üçüncüsü, həmin ümumi anlayış baxımından trbiyə nəzəriyyəsinin 
başlıca əlamətlərini aydınlaşdırmağa çalışmaqdır; dördüncüsü, tərbiyə 
kateqoriyasının mahiyyətinə dair vahid anlayışın yaradılmasıdır; beşincisi, 
tərbiyənin strateji məqsədini müəyyənləşdirməkdir; altıncısı, tərbiyədə mərhələlilik 
əlamətlərinin olduğunu etiraf etməkdir; mühit amillərinin nəzərə alınmasıdır; 
tərbiyənin daxili komponentləri arasında qarşılıqlı əlaqələrə aydınlıq gətirilməsidir; 
işlək tərbiyə nəzəriyyəsini formalaşdırmağın elm və praktik əhəmiyyətini ortaya 
qoymaqdır” (Səh. 6). 
Kitabda məsələnin belə qoyuluşu hansı cəhətdən təqdirəlayiqdir. Tutaq ki, 
tərbiyə nəzəriyyəsinin ədəbiyyatda qoyuluşunu nəzərə çatdırmaqla “nəzəriyyə” 
məfhumunun mahiyyətinin aydınlaşdırılmasını müəllif vacib sayır. Bax, bu, çox 
tutarlı, samballı və təhlilə, aydınlaşdırmağa zəruri ehtiyacı olan məsələdir.Bütün 
pedaqoqlara məlumdur ki, tərbiyə problemlərinə müraciət edənlərin istisnasız olaraq 
hamısı nəzəriyyəçi olmayıblar. Kazımovun isə tərbiyənin nəzəriyyəsini yaratmağa 
girişməsi, özü də bu sözün hər iki tərəfinə münasibət bildirməsi, müraciət edərkən 
isə ən samballı ədəbiyyatlar seçməsi, onun elmi pedaqogikanın korifeylərindən biri 
olduğunu sübut edən əlamətdir. 
“Nəzəriyyə məfhumunun nə demək olduğuna “Azərbaycan Sovet 
Ensiklopediyasında” cavab verilmişdir. Orada yazılır: “Nəzəriyyə-ərəb sözündəndir, 
görmək, baxmaq mənasındadır; geniş mənada müəyyən bir hadisənin şərhinə və 
izahına yönəldilmiş baxışlar, ideyalar, təsəvvürlər kompleksidir; dar, xüsusi mənada 
– gerçəkliyin nəzəriyyə obyekti olan sahəsinin qanunauyğunluqları və mühüm 
əlaqələri haqqında tam təsəvvür yaradan elmi biliyin ən yüksək, inkişaf etmiş təşkili 
formasıdır”.”(ASE,Bakı, 1983,VII c.,səh.221). (Səh. 9-10). 

---

Göründüyü kimi, Nurəddin Kazımovun “nəzəriyyə” məfhumunun ən mötəbər 
mənbədə verilmiş izahını göz önünə gətirməkdə əsas məqsədi həmin məfhumun bu 
qüvvə qədər düzgün şərh olunmamasını diqqətə çatdırmaqdır. N.Kazımov nəzriyyə 
məfhumuna ədəbiyyatdakı formal yanaşmalara öz münasibətini bildirdikdən sonra 
nəzəriyyə məfhumunun əsil mahiyyətin açmağa səy göstərir. Mahiyyət açıldıqca 
həm nəzəriyyə sözünün, həm də “tərbiyə nəzəriyyəsi” birləşməsinin əsil mahiyyəti 
açılır. Açığını demək lazımdır ki, bu günə qədər çap olunan ədəbiyyat 
nümunələrində, xüsusilə “Pedaqogika” adlı dərslik və dərs vəsaitlərində “mərhələli 
tərbiyə nəzəriyyəsi” yaradılması ilə bağlı heç bir ideya, müddəa, hətta tövsiyə belə 
yoxdur. İstər Azərbaycanda (Ə.Seyidov, M.Mehdizadə, M.Muradxanov, 
T.Əfəndiyev, Ə.Həşimov, Ə.Ağayev, Y.Talıbov, F.Sadıqov, A.Eminov, İ.İsayev, 
A.Abbasov, H.Əlizadə, M.İsmixanov, L.Qasımova. Z.Əliyeva, A.Mollayeva, 
F.Rüstəmov, Ə.PAşayev), istərsə də Rusiyada (M.Şimbiriyev, V.Kairov, İ.Petuxov, 
T.İlina, Q.Şukina, N.Boldrev, V.Juravlyov, A.Aleksyuk, O. Boqdanov, 
A.Qonçarov, N.Likin, T.Velikov, V.Konçaşkin, F.Qonoboliv, Y.Babanski, 
N.Sorokin, T.Molkovskaya, D.Qrişin, E.Belozertsev, V.Slastyonin, V.Rzayevski, 
A.Menyayev, V.Dolonski, N.Şurkova, Qonçarov) hətta son illərdə, yəni 2000-2007-
ci illərdə çap olunan ənənəvi dərsliklərdə (2001), A.A.Raduqin (2002), İ.P.Podlasıy 
(2003), P.Pidkasistiy (2003), Q.M.Kodcaspirova (2003), İ.F.Xorlamov (2005), 
Y.N.Kamenskaya (2006) tərəfindən çap olunan pedaqogikalarda bu məsələnin həlli 
öz əksini tapmamışdır. Nəzərə alsaq ki, ənənəvi pedaqogika dərsliklərinin 
müəlliflərinin əsas məqsədi ali məktəblər üçün dərslik və dərs vəsaiti hazılamaq 
olur. Onda deməliyik ki, onların heç birini tərbiyə nəzəriyyəsi yaratmaq təşəbbüsü 
milli pedaqogikanı zənginləşdirmək olduğu üçün bu məsələni daha dərindən 
araşdırmağı məqbul sayır. N.Kazımova görə “Milli pedaqogika nəzəriyyə 
məfhumunun mahiyyətini belə ifadə etməyi daha dəqiq hesab edir: “Müəyyən qrup 
hadisələrin və ya cisimlərin başa düşülməsinə və izahına yardım edən, habelə bu 
əsasda adamın əməli fəaliyyətinə istiqamət verən ideyalar, yaxud baxışlar sisteminə 
nəzəriyyə deyilir”” (Səh. 10-11). 
Kitabda nəzəriyyə sözünün mahiyyətini açmağa xidmət edən belə yanaşma 
N.Kazımovdan başqa heç kəsə yaraşmayan, yalnız onun özünəməxsus olan 
bənzərsiz bir qabiliyyətidir. Həmin qabiliyyətdən doğan belə nümunəvi yanaşma isə 
tədqiqatçıya yalnız başucalığı gətirir. Çünki hadisələrə və saatlara yalnız obyektivlik 
baxımından belə düzgün yanaşılması ucbatından nəzəriyyə sözünün mahiyyəti 
oxucunu qane edən bir tərzdə izah edilmişdir. Tərbiyə sözünə də N.Kazımov bu 
xüsusda yanaşır. Bundan əvvəl çap etdirdiyi “Pedaqogika” (1995), “Ali məktəb 
pedaqogikası” (1999), “Milli pedaqogika yollarında” (2001), “Məktəb 
pedaqogikası” (2002, 2005) dərsliklərində və bir monoqrafiyasında tərbiyə 

---

kateqoriyasının mahiyyətini aydınlaşdırmağına baxmayaraq bu kitabda problemin 
bu tərəfinə yenə də qayıtmışdır. Bu qayıdışın isə məqsədi tamamilə başqadır. Belə 
bir məqamda N.Kazımov aşağıdakı sualı qoyur: “Yenə sual yaranır: Nə üçün bu 
postsovet məkanında, nə də ümumiyyətlə dünya miqyasında tərbiyə kateqoriyasının 
mahiyyətini hərtərəfli işıqlandırmaq mümkün olmamıdır? Çünki, görünür tərbiyə 
haqqında düşünən mütəxəssislərdən ötrü idrakın, yəni cisim və ya hadisələrin 
mahiyyətinin dərk etməyin qnoseoloji kökləri o qədər də aydın olmamışdır. 
Onlardan bəziləri tərbiyə, təlim və təhsil hadisələrini ayrılıqda nəzərdən keçirmiş, 
bəziləri tərbiyəni təhsil, təhsili də tərbiyə hesab etmişlər. Birinci halda alimlərin 
diqqəti yalnız fərqdə, ikinci halda isə yalnız oxşarlıqda, ümumi cəhətlərdə 
cəmləşmişdir. Təlim, tərbiyə və təhsil kateqoriyalarındakı ümumi, oxşar əlamətlər 
birincilər üçün, həmin kateqoriyaların hərəsinə xas fərqli, spesifik əlamətlər isə 
ikincilər üçün yad olmuşdur” (Səh.18). 
Tamamilə haqlı ittihamdır. Bizim araşdırmalarımızda da belə ittihamlar 
vardır. Biz də bir neçə yazımızda yuxarıda qeyd etdiyimiz müəllifləri pedaqogikanın 
mövzusu, tərifi kateqoriyaları ilə bağlı çox zidiyyətli fikirlər söylədikləri üçün tənqid 
atəşinə tutmuşuq. N.Kazımov isə burada tənqidin, məzəmmətin fonunda ciddi 
təhlillər və müqayisələr aparmaqla öz ideyasını açıqlamağa müvəffəq olur. Özü də 
bu zaman müəllif öz ideyasını əvvəlkilərdən, yəni əvvəlki kitablarındakı ideyalardan 
fərqli şəkildə deməyə müyəssər olmuşdur. N.Kazımov təlim, tərbiyə, təhsil 
kateqoriyalarının tam müstəqil kateqoriyalar kimi isbat etmək imkanını bir daha 
gerçəkləşdirmək məqsədilə mərhələli tərbiyə nəzəriyyəsi layihəsində bu məsələyə 
bir də qayıdır. “Bu imkanı gerçəkləşdirmək üçün, yəni tərbiyə kateqoriyası ilə təhsil 
kateqoriyasını müqayisə edək, onların ortaq cəhətlərini hərəsinə xas olan 
xüsusiyyətləri açıqlamağa çalışaq. Belə bir yol bizdən ötrü işıqlı görünür tərcə ona 
görə yox ki, müqayisə nəzəriyyəsini biz yaratmışıq və müqayisəni ağlın sönməz 
məşəli adlandırmışıq; həm də ona görə ki, müqayisə ağaclar arxasında meşəni 
görməyə şərait yaradır” (Səh. 19). N.Kazımov tamamilə doğru buyurur. Hamıya 
məlum olduğu kimi müqayisə nəzəriyyəsini N.Kazımov yaratmışdır. N.Kazımova 
qədər beynəlxalq miqyasda bu problemə Yan Juliyan Parijski (Fransa), K.D.Uşinski, 
L.N.Tolstoy (Rusiya) kimi görkəmli simalar yalnız ötəri toxunmuşdular. 
Y.J.Parijskinin “Müqayisəli tərbiyə” məqaləsi sonuncuların isə bir neçə ideyaları 
mövcud olmuşdur. N.Kazımov isə müqayisənin qnoseoloji, fəlsəfi, məntiqi, 
fizioloji, psixoloji və pedaqoji mahiyyətini aydınlaşdıraraq bu problemə dair cild-
cild kitablar, məqalələr həsr etmişdir. İkinci başlıq altında təqdim etdiyi yazıda 
N.Kazımovun apardığı sonuncu müqayisədə özünün yaratdığı bir nəzəriyyəni yada 
salmaqla yeni yaratdığı nəzəriyyənin də əsas müddəalarını müqayisəli şəkildə sübut 
etməyə çalışmışdır. Əlbəttə ki, onun buna haqqı vardır.

---

2.Tərbiyə prosesini elmi əsasda qurmaq üçün onun mahiyyətini düzgün başa düşmək 
lazımdır.Pedaqogika tarixində tərbiyəyə müxtəlif baxışlar olmuşdur. Orta əsrlərdə 
tərbiyəyə insanı idarə etmək vasitəsi kimi baxılırdı: uşaq qoyulmuş qaydalara, 
böyüklərin tələblərinə tabe olmalı idi. Belə tərbiyə avtoritar tərbiyə adlanırdı. Onun 
əsas vasitələri nəzarət, cəza, tələb, əmr, qadağan idi.Kapitalizmin inkişafı ilə 
əlaqədar tərbiyəyə yeni baxışlar meydana çıxdı. Tərbiyə insanın təbii qüvvələrini 
inkişaf etdirən, onun sərbəst inkişafını təmin edən vasitə kimi başa düşülürdü. Bu 
əsasda azad tərbiyə ideyası irəli sürüldü (C.C.Russo). 
XX əsrin əvvəllərində tərbiyə insana birtərəfli təsir vasitəsi kimi izah 
edilməyə başlandı: uşağa tərbiyənin sadəcə obyekti kimi baxılırdı, onun şəxsi 
fəallığı qiymətləndirilmirdi (P.Blonski, A.Pinkeviç və b.).Sonrakı dövrdə tərbiyəyə 
birtərəfli baxış tənqid edilməyə başladı; tərbiyə insanın daim yeniləşməsi, mənəvi 
cəhətdən zənginləşməsi prosesi kimi, subyekt və obyektin qarşılıqlı təsiri, bir-birini 
qarşılıqlı 
zənginləşdirməsi 
prosesi 
kimi 
xarakterizə 
edildi 
(V.A.Suxomlinski).Tərbiyəyə müasir baxış həm avtoritar, həm də azad tərbiyəni 
inkar edir: birinci halda tərbiyə insan şəxsiyyətini boğur, fəallığını məhdudlaşdırırsa, 
ikinci halda kortəbiiliyə, ifrat sərbəstliyə gətirib çıxarır. Tərbiyə insana müəyyən 
sərbəstlik verməklə ağıllı pedaqoji rəhbərliyi uzlaşdırmağa əsaslanmalıdır. Müasir 
pedaqogika tərbiyəyə şəxsiyyətin ahəngdar formalaşması və inkişafı prosesi kimi 
baxır. Tərbiyəçi və tərbiyə olunan ümumi məqsəd üçün birgə qüvvə ilə çalışan fəal 
tərəflər kimi qəbul olunur. Tərbiyə uşağa birtərəfli təsir kimi yox, pedaqoji 
əməkdaşlıq kimi başa düşülür.Tərbiyənin məzmunu gənc nəslə aşılanacaq tərbiyə 
keyfiyyətlərinin məcmusudur. O, ahəngdar şəxsiyyət tərbiyəsinin bütün tərkib 
hissələrini özündə birləşdirir. Buraya əqli tərbiyə, elmi dünyagörüşü tərbiyəsi, 
ideya-siyasi tərbiyə, əxlaq tərbiyəsi, estetik tərbiyə, əmək tərbiyəsi, fiziki tərbiyə, 
hüquq, iqtisadi və ekoloji tərbiyə daxildir. Bu tərbiyə sahələri tərbiyənin ümumi 
məqsədinin həyata keçirilməsində - ahəngdar şəxsiyyətin formalaşmasında mühüm 
rol oynayır.Əqli tərbiyə gənc nəsli biliklər sistemi ilə, elmi dünyagörüşü, ideya-
mənəvi keyfiyyətlərlə silahlandırmağa, zehni qüvvələri, təfəkkürü inkişaf etdirməyə 
kömək göstərir.İdeya-siyasi tərbiyə şəxsiyyətin istiqamətini təşkil edən ideyalar, 
siyasi baxış və əqidə yaratmağa xidmət edir.Əxlaq tərbiyəsi insanda əxlaqi şüuru, 
müsbət davranış adətləri formalaşdırmağa istiqamətlənir.Əmək tərbiyəsi 
əməksevərlik, əməyə məhəbbət, əmək bacarıq və vərdişləri tərbiyə edir, gənc nəsli 
psixoloji və əməli cəhətdən əməyə, peşə seçmə işinə hazırlayır.Estetik tərbiyə 
böyüyən nəsli gözəllik ruhunda tərbiyə edir, onda estetik hisslər, zövq, bədii-estetik 
bacarıqları formalaşdırır.Fiziki tərbiyə şəxsiyyətin vacib keyfiyyətlərini - 
sağlamlığı, gümrahlığı möhkəmlədir, gənc nəsli əməyə, Vətən müdafiəsinə 
hazırlayır.Hüquq, iqtisadi və ekoloji tərbiyə böyüyən nəsli hüquqi, iqtisadi və ekoloji 

---

mədəniyyət ruhunda tərbiyə etməklə, cəmiyyətdə yaşayıb fəaliyyət göstərməyə 
hazırlayır, vətəndaş kimi öz hüquq və vəzifələrini dərk etməyə kömək göstərir. 
Tərbiyənin məzmunu onun məqsədi ilə, cəmiyyətin tələbatı ilə müəyyən 
olunur. Tərbiyənin başlıca məqsədi ahəngdar şəxsiyyət yetişdirməkdən ibarət 
olduğu üçün tərbiyə işinin məzmunu - bütün sahələri əlaqəli şəkildə həyata 
keçirilməli, ümumi məqsədə xidmət etməlidir. 
3. 
Milli pedaqogikada sübuta yetirilmiş bir həqiqət var: çətinlik dərəcəsinə görə 
tərbiyə üç növə ayrılır. 1. İlkin tərbiyə; 2. Yenidən tərbiyə; 3. Özünütərbiyə. 
Bu üç məfhumu elmə gətirən milli pedaqogika onların mahiyyətini də 
aydınlaşdırmış və hər üçünün məqsədini tərbiyənin strateji məqsədi kimi 
səciyyələndirmişdir. 
İlkin tərbiyə məfhumu Milli pedaqogikada belə əsaslandırılır: “Uşağın, 
yeniyetmə və ya gəncin şəxsiyyətində baş qaldıran mənfi keyfiyyətlər valideyinlər, 
müəllimlər və digər tərbiyəçilər tərəfindən ailə və cəmiyyət üçün faydalı hesab 
olunduqca ilkin tərbiyə davam edir. Formalaşan hər hansı faydalı mənəvi 
keyfiyyətin istiqaməti dəyişdikdə, ailə, məktəb və cəmiyyət üçün zərərli hesab 
edildikdə valideyn, müəllim və ya digər tərbiyəçi narahat olmağa, başqa tədbir 
görməyə məcbur olur: ilkin tərbiyə bitir, yenidəntərbiyəyə keçilir” ((“Məktəb 
pedaqogikası”. Bakı, “Çaşıoğlu” nəşriyyatı, 2005, səh.267).Nəhayət, ilkin tərbiyə 
məfhumunun mahiyyəti Milli pedaqogikada belə dəyərləndirilir: “Davranışla 
əlaqədar olan, ailə və cəmiyyət üçün faydalı heesab edilən milli və ümumbəşəri 
mənəvi keyfiyyətlərin gənc nəsildə məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil 
formalaşdırılması ilkin tərbiyədir” (“Məktəb pedaqogikası”. Bakı, “Çaşıoğlu” 
nəşriyyatı, 2005, səh. 268)”. 
N.Kazımovun ilkin tərbiyə haqqındakı fikirlərinin də çox mühüm etnopedaqoji 
kökləri vardır. Tapmacalarda, atalar sözlərində, məsəllərdə, nəsihətnamələrdə, 
vəsiyyətnamələrdə, təcnislərdə, gəraylılarda, müxəmməslərdə, qəzəllərdə, 
qəsidələrdə, xüsusilə aşıq yaradıcılığında (vücudnamələrdə) uşağa yaşınauyğun və 
tədricən tərbiyə verilməsi öz əksini tapır. Ə.Bəhmənyarın, N.Tusinin əsərlərində bu 
məsələ öz geniş həllini tapır. Aşıq Ələsgərin vücudnaməsində 1-yaşından 
qocalanadək insanın yaş dövrləri müqayisə olunur. Deməli N.Kazımovun bu 
sahədəki konsepsiyasının tarixi kökləri vardır. Kazımova görə ilkin tərbiyənin 
özünün də mərhələləri vardır.“Ayrı-ayrı mənəvi keyfiyyətlərin ilkin tərbiyə zamanı 
aşılanmasında mərhələlilik əlamətləri. Uzun müddət apardığımız müşahidələr və 
topladığımız faktik materiallar əsasında müəyyənləşdirə bilmişik ki, ilkin tərbiyənin 
özü müəyyən mərhələlərdən keçir” (Səh. 44). 

---

N.Kazımov bu mərhələləri də konkret olaraq pedaqoji kriteriyalara bölür. 
N.Kazımovun fikrincə ilkin tərbiyənin özünün aşağıdakı mərhələləri mövcuddur: 
1. Veriləcək, təlqin olunacaq tərbiyənin səciyyəsi müəyyənləşdirilir; 
2. Tərbiyəçi nəzərdə tutduğu mənəvi keyfiyyət haqqında təəssürat yaradır; 
3. Həmin mənəvi keyfiyyət barədə anlayış formalaşdırılır; 
4. Formalaşdırılan anlayışa uyğun əməli fəaliyyətə istiqamətləndirir; 
5. Tərbiyəçi apardığı işə yekun vurur: onların tərbiyə prosesindəki iştirak dərəcəsinə, 
mənimsədikləri anlayışa uyğun necə fəaliyyət göstərdiklərinə öz münasibətini 
bildirir, sözlə də olsa qiymətləndirilir. 
N.Kazımova görə bu mərhələlilik yenidəntərbiyə işində də özünü 
göstərir.Yenidəntərbiyədə mərhələlilik əlamətləri. Yenidəntərbiyə təcrübəsindən 
alınan faktlardan məlum olur ki, tərbiyə işinin növlərindən biri olan 
yenidəntərbiyədə də işin mərhələ-mərhələ aparıldığı hallarına rast gəlmək olur” 
(Səh. 44).Bu mərhələləri də tərbiyəçi müəyyənləşdirir. Məsələn, əgər uşaq yalan 
danışırsa birinci mərhələdə yalanın zərərli cəhəti izah edilir. Sonra müvafiq praktik 
tədbir göstərir, təsir edir. Məsələn, uşağın dediyi yalanı faş edəcəyini bildirir. Sonra 
doğru danışmağın faydası izah edilir. Daha sonra uşaqda doğruçuluq meyləri 
müşahidə və təqdir edilir və nəhayət nəticə qiymətləndirilir.
Yenidəntərbiyə zamanı Kazımov tərbiyə prosesində görülən işlərin 
mərhələlər üzrə həyata keçirməsini tərbiyəçinin sırf praktik işi hesab edirsə, 
özünütərbiyədəki mərhələli tərbiyə işinin həyata keçirilməsini fərdin özünün 
fəaliyyəti kimi qiymətləndirir. 
Özünütərbiyədə mərhələlilik əlamətləri. Məlumdur ki, özünütərbiyə 
hadisəsində şəxs öz təşəbbüsü ilə, tərbiyəçinin nəzarəti olmadan, istədiyi mənəvi 
keyfiyyəti özündə formalaşdırır” (Səh. 45).Kazımovun bu konsepsiyasını da sübuta 
yetirən həyatı faktlar vardır. Məsələn Nikolay Ostrovskinin “Polad necə bərkidi” 
əsərində Pavel Korçagin, özünü mübarizəyə hazırlayanda ardıcıl olaraq, sistematik 
və mərhələli fəaliyyət proqramı hazırlayır. Sonra başqalarında bu keyfiyyətləri 
aşılamağa başlayır.
Kazımov da belə bir ideya ilə çıxış edir və göstərir ki, özünütərbiyə 
uzunmüddətli olmaqla şəxsin özü tərəfindən əvvəlcədən planlaşdırılır.N.Kazımova 
görə belə planlaşdırma kompleks tərbiyə işində özünü daha çox biruzə 
verir.Şəxsiyyətin formalaşdırılmasına kompleks yanaşmada mərhələlilik əlamətləri. 
Təcrübə göstərir ki, həm orta ümumtəhsil məktəblərində, həm də ali məktəblərdə 

---

tərbiyə işləri, adətən, planlaşdırılır. Bu planlarla tanışlıq göstərir ki, onu tərtib edən 
yoldaşlar tərbiyənin, demək olar əksər sahələrinə aid tədbirlərin adlarını, onların 
icraçılarını və icra vaxtını qeyd edirlər. Lakin əks halda plandakı tədbirlər arasında 
məntiqi əlaqəyə o qədər də diqqət yetirilmir; tərbiyə işində pərakəndəlik üstünlük 
təşkil edir.”(Səh.45) 
Bu zaman tərbiyənin ayrı-ayrı sahələri üzrə mərhələli tərbiyə işi aparılır; 
əxlaq tərbiyəsi üzrə mərhələli iş; 
əmək tərbiyəsi üzrə mərhələli iş; 
estetik tərbiyə üzrə mərhələli iş; 
fiziki tərbiyə üzrə mərhələli iş; 
ideya-siyai tərbiyə üzrə mərhələli iş; 
ekoloji tərbiyə üzrə mərhələli iş və s. N.Kazımov iddia edir ki, hər hansı mənəvi 
keyfiyyətin aşılanmasında da mərhələlilik özünü göstərir. 
4.Tərbiyə prosesini elmi əsasda qurmaq üçün onun mahiyyətini düzgün başa düşmək 
lazımdır.Pedaqogika tarixində tərbiyəyə müxtəlif baxışlar olmuşdur. Orta əsrlərdə 
tərbiyəyə insanı idarə etmək vasitəsi kimi baxılırdı: uşaq qoyulmuş qaydalara, 
böyüklərin tələblərinə tabe olmalı idi. Belə tərbiyə avtoritar tərbiyə adlanırdı. Onun 
əsas vasitələri nəzarət, cəza, tələb, əmr, qadağan idi.Kapitalizmin inkişafı ilə 
əlaqədar tərbiyəyə yeni baxışlar meydana çıxdı. Tərbiyə insanın təbii qüvvələrini 
inkişaf etdirən, onun sərbəst inkişafını təmin edən vasitə kimi başa düşülürdü. Bu 
əsasda azad tərbiyə ideyası irəli sürüldü (C.C.Russo).XX əsrin əvvəllərində tərbiyə 
insana birtərəfli təsir vasitəsi kimi izah edilməyə başlandı: uşağa tərbiyənin sadəcə 
obyekti kimi baxılırdı, onun şəxsi fəallığı qiymətləndirilmirdi (P.Blonski, 
A.Pinkeviç və b.).Sonrakı dövrdə tərbiyəyə birtərəfli baxış tənqid edilməyə başladı; 
tərbiyə insanın daim yeniləşməsi, mənəvi cəhətdən zənginləşməsi prosesi kimi, 
subyekt və obyektin qarşılıqlı təsiri, bir-birini qarşılıqlı zənginləşdirməsi prosesi 
kimi xarakterizə edildi (V.A.Suxomlinski).Praqmatizm (tərbiyə işində nəzəriyyəni 
yox, təcrübi işləri əsas götürənlər)pedaqogikasının ABŞ-da məşhur nümayəndəsi 
Con Dyui isbat etməyə çalışmışdır ki, həyat əhəmiyyətli əməli təcrübənin uşaqlar 
tərəfindən qazanılması prosesi tərbiyədir. Bu səbəbdən də praqmatizm 
pedaqogikasının tərəfdarları tərbiyə işində nəzəriyyəyə, əməli işin nəzəri əsaslarına, 
nəzəri məsələlərə laqeydlik göstərmişdir. Digər pedaqoji cərəyanlar da tərbiyə 
anlayışının mahiyyətinə dair öz mövqelərini bildirmişlər. Məsələn, eksistensializm 
(şəxsiyyətin formalaşmasında tərbiyəni inkar edənlər, irsiyyəti əsas hesab edən) 
pedaqogikasının tərəfdarları, o cümlədən Uayt Ceyms güman etmişdir ki, insan 

---

təbiəti dəyişməzdir, anadangəlmədir; guya hərislik, acgözlük, dalaşqanlıq, mənəm-
mənəmlik, paxıllıq kimi keyfiyyətlər bu və ya digər dərəcədə hamıya xasdır. Guya 
bu cür keyfiyyətləri dəyişdirmək mümkün deyil. Buna görə də onlar tərbiyə işini 
şəxsiyyət üzərində zorakılıq kimi qiymətləndirirlər. Tərbiyə ilə bağlı tədqiqat 
tTərbiyəyə müasir baxış həm avtoritar, həm də azad tərbiyəni inkar edir: birinci 
halda tərbiyə insan şəxsiyyətini boğur, fəallığını məhdudlaşdırırsa, ikinci halda 
kortəbiiliyə, ifrat sərbəstliyə gətirib çıxarır. Tərbiyə insana müəyyən sərbəstlik 
verməklə ağıllı pedaqoji rəhbərliyi uzlaşdırmağa əsaslanmalıdır.Müasir pedaqogika 
tərbiyəyə şəxsiyyətin ahəngdar formalaşması və inkişafı prosesi kimi baxır. 
Tərbiyəçi və tərbiyə olunan ümumi məqsəd üçün birgə qüvvə ilə çalışan fəal tərəflər 
kimi qəbul olunur. Tərbiyə uşağa birtərəfli təsir kimi yox, pedaqoji əməkdaşlıq kimi 
başa düşülür.

---

MÖVZU. 
TƏRBİYƏNİN QANUNAUYĞUNLUQLARI VƏ QANUNLARI. 
PLAN: 
1. Tərbiyə prosesində ziddiyyət anlayışı. 
2.Tərbiyənin qanunauyğunluğu və qanunu anlayışı. 
3. Mövcud pedaqoji ədəbiyyatda tərbiyəninqanunauyğunluqlarının və qanunlarının 
səciyyələndirilməsi. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

1. Tərbiyənin mahiyyəti, hərəkətverici qüvvələri Bu ziddiyyətlərin həlli tərbiyə 
prosesinin səmərə və keyfiyyətini yüksəltməyə, şəxsiyyətin inkişafı üçün əlverişli 
şərait yaratmağa imkan verir. Daxili ziddiyyətlər tərbiyə prosesinə daxilən xas olan 
ziddiyyətlərdir, onun komponentləri arasındakı uyğunsuzluqlardır. Əsas daxili 
ziddiyyət insanın tələbatları ilə onları ödəmək imkanı arasındakı ziddiyyətdir. İnsan 
öz tələbatını ödəmək üçün yeni yollar axtarır; yeni vasitələrə, üsullara, 
əməliyyatlara, biliyə və bacarığa yiyələnir. Beləliklə, öz tələbatını ödəyir: tələbatla 
imkan arasında ziddiyyət aradan qalxır. Lakin təmin olunmuş tələbat zəminində yeni 
tələbatlar və deməli, yeni ziddiyyətlər yaranır. Proses ardıcıl surətdə davam etdikcə 
hər dəfə şəxsiyyətin inkişafında yeni cəhətlər, yeni xüsusiyyətlər və xassələr əmələ 
gəlir. Bu zəmində insan tədricən həyatı, başqa adamları, özünü dərk edir, yeni-yeni 
təsəvvürlərə yiyələnir. Onun motivləri, münasibətlər sistemi formalaşır, əxlaqi 
keyfiyyətləri, mənlik şüuru inkişaf edir. Xarici ziddiyyətlər cəmiyyətin tələbləri ilə 
şəxsiyyətin imkanları və tərbiyə səviyyəsi arasındakı ziddiyyətlərlə bağlıdır. İnsan 
cəmiyyətin (məktəbin, ailənin) tələblərini ödəmək üçün öz imkanlarını (biliyini, 
bacarığını, psixi qüvvələrini) işə salır. Nəticədə müəyyən müddətdən sonra 
cəmiyyətin tələblərinə uyğun hərəkət etməyi öyrənir. Beləliklə, öz inkişafında bir 
addım irəli gedir, yeni keyfiyyətlərə yiyələnir. XX əsrin əvvəllərində tərbiyə insana 
birtərəfli təsir vasitəsi kimi izah edilməyə başlandı: uşağa tərbiyənin sadəcə obyekti 
kimi baxılırdı, onun şəxsi fəallığı qiymətləndirilmirdi (P.Blonski, A.Pinkeviç və b.). 
İnsan ətraf aləmlə çoxcəhətli əlaqə və asılılıqdadır. Bu, real tərbiyə prosesinin 
çevikliyini, dinamikliyini, dəyişkənliyini şərtləndirir: heç bir tərbiyə sistemi 
dəyişməz deyildir, heç bir tərbiyə metodu bütün hallar üçün yararlı ola bilməz. 
Kapitalizmin inkişafı ilə əlaqədar tərbiyəyə yeni baxışlar meydana çıxdı. Tərbiyə 
insanın təbii qüvvələrini inkişaf etdirən, onun sərbəst inkişafını təmin edən vasitə 
kimi başa düşülürdü. Bu əsasda azad tərbiyə ideyası irəli sürüldü (C.C.Russo). 
Müasir pedaqogika tərbiyəyə şəxsiyyətin ahəngdar formalaşması və inkişafı prosesi 
kimi baxır. Tərbiyəçi və tərbiyə olunan ümumi məqsəd üçün birgə qüvvə ilə çalışan 
fəal tərəflər kimi qəbul olunur. Tərbiyə uşağa birtərəfli təsir kimi yox, pedaqoji 
əməkdaşlıq kimi başa düşülür. Pedaqogika tarixində tərbiyəyə müxtəlif baxışlar 
olmuşdur. Orta əsrlərdə tərbiyəyə insanı idarə etmək vasitəsi kimi baxılırdı: uşaq 
qoyulmuş qaydalara, böyüklərin tələblərinə tabe olmalı idi. Belə tərbiyə avtoritar 
tərbiyə adlanırdı. Onun əsas vasitələri nəzarət, cəza, tələb, əmr, qadağan idi. Sonrakı 
dövrdə tərbiyəyə birtərəfli baxış tənqid edilməyə başladı; tərbiyə insanın daim 

---

yeniləşməsi, mənəvi cəhətdən zənginləşməsi prosesi kimi, subyekt və obyektin 
qarşılıqlı təsiri, bir-birini qarşılıqlı zənginləşdirməsi prosesi kimi xarakterizə edildi 
(V.A.Suxomlinski). Tərbiyə prosesinin dialektikası onun ziddiyyətli olmasında 
özünü göstərir. Ziddiyyətlər tərbiyə prosesinin əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış 
edir. Ziddiyyətlər xarici və daxili olmaqla iki qrupa bölünür. Tərbiyə prosesinin 
dialektikası və hərəkətverici qüvvələri. Tərbiyə prosesi dialektik səciyyə daşıyır. Bu, 
bir neçə cəhətdə özünü göstərir: a) tərbiyə daim inkişaf edən prosesdir; b) tərbiyədə 
subyekt və obyekt qarşılıqlı vəhdət təşkil edir; c) ziddiyyətlər tərbiyənin 
hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış edir; ç) tərbiyə, özünütərbiyə və yenidəntərbiyə 
dialektik vəhdətdədir. Tərbiyədə digər daxili ziddiyyətlər də özünü göstərir: 
tərbiyənin məqsədi ilə məzmunu və vasitələri arasında ziddiyyət; müəllimin məqsədi 
ilə uşağın məqsədi arasında ziddiyyət; məktəbin planlı təsiri ilə mühitin kortəbii 
təsiri arasında ziddiyyət; məktəblə ailənin təsiri arasında ziddiyyət; kollektivlə fərd 
arasında ziddiyyət və s. Tərbiyənin dialektik xarakteri bu prosesdə subyekt və 
obyektin qarşılıqlı vəhdəti ilə də bağlıdır: tərbiyə olunan bu prosesdə təkcə obyekt 
kimi yox, həm də bir çox halda subyekt kimi çıxış edir. O, özünə və yoldaşlarına 
təsir göstərir, kollektivdə müəyyən mövqe tutur, onun ümumi xəttinin 
formalaşmasında iştirak edir. Tərbiyəyə müasir baxış həm avtoritar, həm də azad 
tərbiyəni inkar edir: birinci halda tərbiyə insan şəxsiyyətini boğur, fəallığını 
məhdudlaşdırırsa, ikinci halda kortəbiiliyə, ifrat sərbəstliyə gətirib çıxarır. Tərbiyə 
insana müəyyən sərbəstlik verməklə ağıllı pedaqoji rəhbərliyi uzlaşdırmağa 
əsaslanmalıdır. 
2. Təlim prosesinin özünəməxsus qanunauyğunluqları vardır. Onların dərk edilməsi 
və düzgün nəzərə alınması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu halda müəllimin əməyi 
məqsədyönlü və elmi xarakter daşıyır, təlimin səmərəsi qat-qat artır.Təlimin 
qanunauyğunluqları dedikdə bu prosesə obyektiv şəkildə xas olan ümumi, mühüm, 
sabit və təkrarlanan əlaqələr, səbəb-nəticə asılılıqları başa düşülür. Qanunauyğun 
prosesləri (hadisələri) öyrənməklə elm müvafiq qanunları müəyyən edir. Təlimin 
qanunları bu prosesdə özünü göstərən qanunauyğun əlaqələrin mahiyyətinin aydın, 
dəqiq məntiqi ifadəsidir. Təlimin qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarmaqda təlimə 
bütöv proses kimi, həm də sistemli şəkildə yanaşmaq vacib şərtdir. Bu zaman təlim 
prosesinin ünsürləri (komponentləri) arasındakı əlaqə və asılılıqları üzə çıxarmaq 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təlimin ünsürlərinin birində olan dəyişikliklər 
qanunauyğun olaraq digərlərində dəyişikliyə gətirib çıxarır. Belə qanunauyğun 
əlaqələr təlim prosesinin bütün ünsürləri arasında (təlimin məqsədi, məzmunu, 
vasitə və metodları, təşkili formaları, təlimin nəticələri), habelə təlim prosesi ilə 
onun cərəyan etdiyi şərait arasında özünü göstərir. Bunu cədvəl şəklində nəzərdən 
keçirək. 

---

Təlimin ünsürləri və şəraiti 
Təlimin qanunları (qanunauyğun əlaqələr) 
I. Təlimin məqsəd və vəzifələri 
Təlimin cəmiyyətin tələbatı və həyatla əlaqəsi qanunu 
Təlimdə təhsil, tərbiyə və inkişaf proseslərinin vəhdəti qanunu 
II. Təhsilin məzmunu 
Mənimsəmə səviyyəsinin təlimin elmiliyi və sistemliliyindən asılılığı qanunu 
III. Təlimin vasitə, metod və təşkili formaları 
Təlimdə konkretlə mücərrədin vəhdəti qanunu 
Təlimin səmərəsinin şagirdin öyrənmə fəaliyyətinin xarakterindən asılılığı qanunu
Təlimdə məqsədin məzmunu, onun vasitəsilə təlimin metod, vasitə və təşkili 
formalarını şərtləndirməsi qanunu 
IV. Təlim şəraiti 
Təlimin keyfiyyətinin şagirdlərin real təhsil imkanları ilə şərtlənməsi qanunu 
Təlim prosesinin onun cərəyan etdiyi şəraitdən asılılığı qanunu 
V. Təlimin nəticələri 
Təlimin nəticəsinin bilik və bacarıqların möhkəmliyi ilə şərtlənməsi qanunu 
Göstərilən qanunların mahiyyətini qısaca nəzərdən keçirək: 
I qanun: təlim prosesi, onun məqsəd və məzmunu, təşkili vasitələri cəmiyyətin 
tələbatı ilə və həyatla nə qədər düzgün və dolğun əlaqələndirilirsə, təlimin səmərəsi, 
keyfiyyəti bir o qədər yüksək olur. 
II qanun: təlimdə təhsil, tərbiyə və şəxsiyyətin inkişafı prosesləri qarşılıqlı əlaqədə 
aparıldıqda onların hər birinin səviyyəsi daha da yüksəlir. 
III qanun: təlimin məzmunu və təşkili elmilik və sistematiklik baxımından nə qədər 
düzgün qurulursa, mənimsəmənin keyfiyyəti də bir o qədər yüksək olur. 
IV qanun: təlimdə mücərrəd anlayışların mənimsənilməsi konkret faktlarla nə qədər 
düzgün və dolğun əlaqələndirilirsə, şagird anlayış və qanunları bir o qədər yaxşı dərk 
edir, ümumiləşdirmə prosesi daha səmərəli olur. 

---

V qanun: şagird mənimsəmə prosesinə nə qədər şüurlu və fəal yanaşırsa, təlimin 
səmərəsi də bir o qədər yüksəlir. Əksinə, passivlik, əzbərçilik mənimsəmənin 
keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. 
VI qanun: təlimin məzmunu onun məqsədinə, vasitə, metod və formaları isə 
məzmun və məqsədə uyğun seçilib tətbiq edildikdə bütövlükdə təlim prosesi yüksək 
səmərə verir, onun optimal təşkilinə imkan yaranır. 
VII qanun: təlim prosesi şagirdin real təhsil imkanlarını - yaş və fərdi 
xüsusiyyətlərini, inkişaf səviyyəsini nəzərə almaqla qurulduqda təlimin keyfiyyəti 
yüksəlir, təlimə maraq artır. 
VIII qanun: təlim prosesi lazımi şəraitdə cərəyan etdikdə onun səmərəsi artır və 
əksinə. 
IX qanun: təlimdə bilik və bacarıqlar vaxtında nə qədər möhkəmləndirilirsə, şüurlu 
şəkildə təkrar və tətbiq edilirsə, təlimin nəticəsi, mənimsəmənin səviyyəsi bir o 
qədər yüksək olur. 
Təlimin nəzərdən keçirilən qanunlarının təsnifatı şərti xarakter daşıyır. Çünki 
təlimin bir çox qanunauyğunluqları müxtəlif təlim ünsürləri ilə bağlı olur. Məsələn, 
təlimin cəmiyyətin tələbatı ilə əlaqəsi qanunu təkcə məqsəd ünsürünü yox, onun 
vasitəsilə digər ünsürləri də əhatə edir. Təsnifat zamanı bu və ya digər qanunun 
təlimin hər hansı ünsüründəki dominant (aparıcı) rolu nəzərə alınmışdır. 
Təlimin qanunauyğunluqları müvafiq təlim prinsiplərində öz əksini tapır. 
3. Milli pedaqogikada tərbiyənin qanunauyğunluqları və qanunları aşağıdakı kimi 
təsnif olunur: 
1.Tərbiyə prosesinin məqsədilə əlaqədar olan qanunauyğunluq: tərbiyə işinin 
məqsədi nə qədər düzgün müəyyənləşdirilib mütəşəkkil surətdə həyata keçirilsə, 
onun səmərəsi bir o qədər artar, əksinə tərbiyə, tərbiyə işinin məqsədi qeyri müəyyən 
olduqda onun səmərəsi azalır. Bu qanunauyğunluğun qanun forması belə ifadə 
olunur: tərbiyədə səmərənin məqsəddən asılılığı qanunu.
2.Tərbiyənin mühitlə əlaqəsində qanunauyğunluq: münasib maddi-texniki və 
mənəvi-psixoloji mühitdə cərəyan edən tərbiyə işi uşaqların tərbiyəlilik səviyyəsini 
artırmağa imkan verir tərbiyə işi namünasib şəraitdə cərəyan etdikdə tərbiyəlik 
səviyyəsini çətinləşdirir. Bu qanunauyğunluğun qanun forması belədir: tərbiyədə 
səmərəliliyinin həyata keçirilən mühitdən asılılığı qanunu. 
3.Tərbiyənin həyatla əlaqələndirilməsində qanunauyğunluq: tərbiyəvi tədbirlərin 
məzmunu real həyat faktları ilə zənginləşdirildikdə, onun səmərəliliyi artır, quru 

---

sözçülüyə çevrildikdə, səmərə azalır. Qanunauyğunluğu qanun forması: tərbiyənin 
səmərəliliyinin həyatla əlaqələndirilmədən asılılığı qanunu.
4.Şagirdə hörmət və tələbkarlıqla əlaqədar qanunauyğunluq: tərbiyəçinin yalnız 
tələbkar olduğu, yaxud yalnız hörmət göstərdiyi hallarda şagirdlərin tərbiyəlilik 
səviyyəsi artmır, əksinə tərbiyəçinin tələbkarlığı ilə hörmətinin vəhdətdə olduğu 
hallarda isə şagirdlərin tərbiyəlilik səviyyəsi yüksəlir. Qanunauyğunluğun qanun 
forması tələbkarlıqla hörmətin vəhdəti qanunu.
5.Tələbələrlə əlaqədar qanunauyğunluq: tərbiyə olunanlar qarşısında başqa-başqa 
şəxslərin qoyduqları tələblərdəki müxtəliflik tərbiyə işini nə qədər çətinləşdirirsə, 
tələblərdə vahidlik tərbiyə işini bir o qədər asanlaşdırır. Qanunauyğunluğun qanun 
forması: tələblərdə vahidlik qanunu. 
6.Tərbiyənin planlılığı ilə əlaqədar qanunauyğunluq: formasından asılı olmayaraq, 
qarşıdakı tərbiyəvi tədbir, tərbiyə işi nə qədər diqqətlə ölçülüb-biçilərsə, gözlənilən 
nəticə bir o qədər tam həyata keçirilər və əksinə, tərbiyə əvvəlcədən hərtərəfli 
planlaşdırılmadıqda gözlənilən nəticəni almaq çətinləşər. Qanunauyğunluğun qanun 
forması: tərbiyədə səmərənin planlılıqdan asılılığı qanunu. 
7.Söz və əməlin nisbətində qanunauyğunluq: tərbiyəçinin sözü ilə əməli bir-birinə 
uyğun gəldiyi hallarda tərbiyə olunanların tərbiyəlilik səviyyəsi artır, əksinə, uyğun 
gəlmədiyi hallarda təbiyəlilik inkişafdan qalır. Qanunauyğunluğun qanun forması: 
sözlə əməlin vəhdəti qanunu. 
8.Tərbiyəçinin inamı və nikbinliyi ilə bağlı qanunauyğunluq: tərbiyəçinin inamı , 
nikbinliyi artdıqca, tərbiyə olunanlarda faydalı cəhətləri üzə çıxarıb, ona istinad 
etdikdə tərbiyə işində səmərə artır, əksinə, tərbiyəçi inamsızlıq göstərdikdə tərbiyə 
işində səmərə artmır. Qanunauyğunluğun qanun forması: tərbiyədə səmərəliliyin 
inam dərəcəsindən asılılığı qanunu. 
9.Yaş, fərdi və cinsi xüsusiyyətlərlə əlaqədar olan qanunauyğunluq: tərbiyə 
olunanların yaş, fərdi və cinsi xüsusiyyətləri tərbiyə zamanı nə qədər diqqətlə 
öyrənilib nəzərə alınarsa, onların tərbiyəlilik dərəcəsi bir o qədər yüksələr. 
Qanunauyğunluğun qanun forması: tərbiyədə yaş, fərdi və cinsi xüsusiyyətlərin 
nəzərə alınması qanunu. 
10.Tərbiyə olunanların fəallıq dərəcəsi ilə əlaqədar olan qanunauyğunluq: tərbiyə 
olunanlar tərbiyə işinin passiv iştirakçılarına (dinləyicilərinə, müşahidəçilərinə), 
yəni obyektinə çevrildikdə, tərbiyəlilik dərəcəsi bir o qədər də artmır, tərbiyə işinin 
fəal iştirakçılarına (hətta yaradıcılarına), yəni subyektinə çevrildikdə tərbiyəlilik 

---

dərəcəsi artır. Qanunauyğunluğun qanun forması: tərbiyə olunanların fəallıq 
dərəcəsindən tərbiyəliliyin asılılığı qanunu. 
11.Tərbiyənin məzmununun məqsəddən asılılığı ilə əlaqədar qanunauyğunluq: hər 
bir konkret halda tərbiyə işinin məzmunu həm yaxın, həm də uzaq (strateji) məqsədə 
uyğun seçildikdə və tərbiyə işi bu zəmində aparıldıqda, onun səmərəsi artır. 
Qanunauyğunluğun qanun forması: tərbiyə işinin məzmununun məqsəddən asılılığı 
qanunu. 
12.Tərbiyənin inkişafetdirici imkanları ilə əlaqədar qanunauyğunluq: tərbiyə işinin 
psixoloji inkişaf imkanlarına malik olduğunu tərbiyəçi bildikdə və bu imkanlardan 
istifadə etdikdə tərbiyə olunanlarda psixoloji qüvvələrin inkişaf səviyyəsi yüksəlir 
və əksinə... Qanunauyğunluğun qanun forması: müəllimin səriştəliliyindən psixoloji 
inkişafın asılılığı qanunu. 
13.Tərbiyənin elmiliyi ilə əlaqədar qanunauyğunluq: tərbiyə işinin bütün cəhətləri 
hər bir konkret halda tərbiyəçi tərəfindən əsaslandırılaraq keçirildikdə səmərəsi artır. 
Qanunauyğunluğun qanun forması: tərbiyə işinin elmiliyi qanunu. 
14.Tərbiyə üsulunun seçilməsi ilə əlaqədar qanunauyğunluq: hər hansı mənəvi 
keyfiyyətləri formalaşdırmaq üçün müəllimin (valideynin seçdiyi üsul (üsullar)) 
tərbiyə olunan şəxslərin həmin keyfiyyət üzrə tərbiyəlilik dərəcəsinə uyğun gəldikdə 
səmərə verir. Qanunauyğunluğun qanun forması: tərbiyə üsulunu tərbiyəlilik 
dərəcəsinə uyğun seçmək qanunu. 

---

MÖVZU. 
TƏRBİYƏNİN PRİNSİPLƏRİ. 
PLAN: 
1.Tərbiyənin prinsipləri anlayışı. 
2. Tərbiyə prinsiplərinin müvafiq qanunauyğunluqla bağlılığı. 
3. Tərbiyənin əsas prinsipləri. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

1. İstənilən fəaliyyətdə rəhbər tutulan qayda və qanunlar sistemi prinsip adlanır. 
Tərbiyə prinsipləri isə tərbiyənin bütün qanunauyğunluqlarını özündə əks etdirən, 
şəxsiyyət formalaşdırılması işinin daha da səmərəli və məqsədyönlü təşkilinə 
istiqamət verən, rəhbərlik edən qaydalar sistemidir. Bu prinsiplər ayrı-ayrı 
tərbiyəçilər tərəfindən uydurulmur, müəyyən edilmir, tərbiyənin obyektiv qanunları, 
cəmiyyətin pedaqoji proses qarşısında qoyduğu şəxsiyyət formalaşdırması 
məqsədinin tələbləri və vəzifələri əsasında müəyyən edilir.. Son dövrdə nəşr edilmiş 
pedaqogika dərsliklərinin əksəriyyətində tərbiyə prinsipləri ümumi və xüsusi 
olmaqla iki qrupa bölünür. Ümumi prinsiplər həm təlim, həm tərbiyə, 
ümumimyyətlə, bütün pedaqoji prosesdə rəhbər tutulan prinsiplərdir. Bura 
tərbiyənin həyatla, quruculuq işi ilə əlaqələndirilməsi, sistematiklik və ardıcıllıq, 
şüurluluq və fəallıq, yaşa uyğunluq və fərdi yanaşma prinsipləri daxildir. Bu 
prinsiplərin tətbiqi zamanı hər sahənin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınır. Məsələn, 
təlim prosesinin əsas məqsədi maddi aləm qanunauyğunluqlarını dərk etdirməkdir. 
Ona görə də ümumi prinsiplər bu məqsədin həyata keçirilməsinə xidmət edir. 
Tərbiyənin məqsədi insanlarda çoxcəhətli münasibət formalaşdırmaq olduğundan 
ümumi prinsiplər tərbiyə prosesində məhz bu məqsədin müvəffəqiyyətlə həyata 
keçirilməsinə xidmət edir.
Ümumiyyətlə tərbiyə prinsiplərini aşağıdakı şəkildə təsnif etmək olar:
1. Tərbiyənin həyatla quruculuq işi ilə əlaqələndirilməsi.
2. Yaşauyğunluq.
3. Fərdi yanaşma.
4. Sistematiklik və ardıcıllıq.
5. Şüurluluq və fəallıq.
6. Nikbinlik.
7. Hörmət və tələbkarlıq.
8. Kollektivdə tərbiyə.
9. Tələblərdə vahidlik.

---

Birinci beş prinsip ümumi prinsiplərdir. Bu ümumi prinsiplərin tətbiqi zamanı 
tərbiyəçi tərbiyələndirmə zamanı istinad edəcəyi, nəzərə alacağı məsələləri daha 
aydın şəkildə dərk etməlidir.Tərbiyənin həyatla quruculuq işi ilə əlaqələndirilməsi 
prinsipi bütün dövr və zamanlar üçün aktual olan bir prinsipdir. Belə ki, hər bir 
tərbiyə işi mövcud ictimai tələblərə cavab verməsə cəmiyyət onu qəbul etməz və o 
səmərəsiz, yararsız bir işə çevrilər. Hər bir tərbiyəçiyə yaşadığı ictimai-iqtisadi 
mühitin tələb etdiyi insan modeli, cəmiyyətdə yaşayacaq fəaliyyət göstərəcək şəxs 
üçün zəruri olan əxlaqi keyfəyyətlər aydın olmalıdır. Ona görə də bu prinsip əsas və 
aktual prinsip hesab edilir. Tərbiyəçi bütün tərbiyə fəaliyyətini tərbiyə olunanların 
gündəlik həyatı və fəaliyyəti ilə bağlamalıdır. Bu işə kiçik yaşlarından başlanır. 
Məsələn, məktəbdə şagird fəaliyyəti əsasən təlimdir. Məhz təlim prosesində onlara 
intizamlılıq (dərsə gecikməmək, müəllimin izahı zamanı diqqətli olmaq, yoldaşlarını 
dinləmək və s.), çalışqanlıq (yaxşı oxumaq, inşa yazmaq, məsələ və misalları özü 
həll etmək, təcrübələr qoymaq, öyrədilən praktiki işləri icra etmək və s.), 
dözümlülük (görülən işi axıra çatdırmağa özünü məcbur etmək, məsələ və misalları 
düzgün həll etmə yolları axtarmaq və s.), yoldaşlarına hörmət etmə, müraciət etmə 
qaydaları və məqamları və s. kimi keyfəyyətlər aşılanır. Bu keyfəyyətlər isə gələcək 
şəxsin həyat və fəaliyyətini nizama salan əsas şərtlərdir. Tərbiyənin quruculuq işi ilə 
əlaqələndirilməsi təlim prosesində materialın məzmunu, onun həyatdakı rolunun 
izahı vasitəsi ilə də aparılır. Məktəbədənkanar tərbiyə müəssisələri, mədəniyyət 
müəssisələri və istehsalat müəssisələrində aparılan tərbiyə işləri də böyük əhəmiyyət 
kəsb edir. Bura yeniyetmə və gənclərnin ictimai hadisələrə cəlb edilməsi kütləvi 
hadisələr və tədbirlər də iştirakı və s. daxildir.
Yaşauyğunluq prinsipi.
Tərbiyə olunanlarla aparılan hər bir tərbiyəvi işlərdə onların yaşlarının, fiziki və 
psixoloji inkişaflarının xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Hər yaşda insanların 
inkişaf səviyyəsinə uyğun maraq dairəsi, qavrama qabiliyyətləri, təbiət və cəmiyyət 
hadisələrinə müxtəlif münasibətləri mövcud olur. Tərbiyə ilə məşğul olan hər kəs 
tərbiyələndirmə fəaliyyətində mütləq bu xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır. Əks halda 
heç bir nəaliyyət əldə edə bilməz. Məsələn, kiçik yaşlı uşaqların hərəkətləri 
mütəhərrik olur, bir yerdə uzunmüddət çətin dayanırlar. Bu isə onların 
orqanizmlərinin inkişaf sürətinin, böyümə prosesinin xüsusiyyətindən irəli gəlir. 
Həmçinin bu yaşda uşaqların diqqətləri və maraqları da davamsız, qısamüddətli olur. 
Bilik dairələri, əxlaq normaları və qaydaları haqqında məlumatları məhdud olur, ona 
görə də kiçik yaşlarında əxlaqi adətlər formalaşdırmağa xidmət edən təmrinlər, 
əxlaqi hərəkətlərin mahiyyətinin açılmasına, əxlaqi anlayışlar yaradılmasına xidmət 
edən əxlaqi söhbətlərə üstünlük verilir. Yeniyetmə və gənclər artıq müəyyən 
intellektual hazırlığa zəruri əxlaqi adətlərə, fiziki kamilliyə, əxlaqi anlayışlara malik 

---

olduqları üçün onlarla problem xarakterli işlər aparılır. Həmçinin mədəniyyət 
müəssisələrində aparılan tərbiyəvi tədbirlər də dövrün aktual problemlərinə həsr 
edilir. Bu müəssisələrdə müxtəlif yaşlı uşaq, yeniyetmə, gənc və yaşlıların asudə 
vaxtlarının səmərəli təşkili üzrə işlər aparılır, ona görə də aparılan hər bir tərbiyə 
tədbirləri marağa görə birləşmiş müxtəlif yaşlı kollektivlərin yaş, bilik, maraq, görüş 
dairələr baxımından aparılır. Uşaq və yeniyetmələrlə aparılan işlər sırf öyrədici, 
alışdırıcı və s. xarakteri daşıyırsa, gənclər və yaşlılarla aparılan işlər, tədbirlər 
dövrün aktual problemlərinin müzakirə və həlli istiqamətində aparılır. Cəmiyyətdə 
baş verən, yaranan neqativ hallar və bunların yeniyetmə və gənclərə, ümumiyyətlə 
insanların həyat tərzinə təsiri kimi məsələlər, belə neqativ halların aradan 
qaldırılması yollarına aid aparılan işlər buna misal ola bilər. Həm təlim-tərbiyə 
müəssisələri, həm mədəniyyət, həm də digər dövlət müəssisələrində həyata keçirilən 
rəğbətləndirmə və cəza tədbirlərində də yaşa uyğunluq nəzərə alınır. Ona görə də 
müxtəlif müəssisələrdə (sistemli təlim, mədəniyyət, istehsalat, dövlət və s.) tərbiyə 
işləri, tədbirləri həmin idarələrin aid olduğu nazirliklər və ya baş idarələr tərəfindən 
hazırlanmış və ya təsdiq edilmiş tərbiyə proqramaları əsasında aparılır.
Fərdi yanaşma prinsipi 
Cəmiyyətdə, hətta bir ailədə eyni xarakterli iki insan tapmaq qeyri mümkündür. Belə 
ki, eyni şəraitdə, eyni valideynlərin təsiri və tərbiyəsi altında böyüyən uşaqlar eyni 
yaş səviyyəsində özlərini müxtəlif şəkildə aparırlar. Ayrı-ayrı fərdi xüsusiyyətlərə 
malik uşaqlar eyni ailədə müxtəlif fiziki inkişafa, əsəb sisteminə malik olurlar. 
Onların xarici aləm hadisələrinə münasibəti, qavrama qabiliyyətidə müxtəlif olur. 
Məsələn, ailədə ilk uşaq, tutaq ki, 7 yaşında sərbəst danışır, riyazi təfəkkürü inkişaf 
etmiş olur, fəaldır, fiziki cəhətdən sağlamdırsa, ikinci uşaq da həmin yaşda sərbəst 
və məntiqi danışır, riyazi təfəkkürü zəifdir və yaxud da fiziki cəhətdən daha yaxşı 
inkişaf etmişdir, ətrafdakılara qarşı aqressivdir və s. Cəmiyyəti təşkil edən insanlar 
da məhz bir-birindən bu fərdi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Tərbiyə prosesində 
fərdi yanaşma insanların malik olduğu fərdi xüsusiyyətlərdən istifadə edərək onları 
ümumi məqsədə tabe etməyi nəzərdə tutur. Yəni tərbiyə prosesində eyni yaşlı 
tərbiyə olunanların fiziki, emosional, intellektual xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması 
və onlardan tərbiyə məqsədilə istifadə edilməsi fərdi yanaşma adlanır. Əgər 
yaşauyğunluq prinsipi ayrı-ayrı yaş dövrlərində aparılacaq tərbiyə işlərinin 
məzmununu, aşılanacaq əxlaqi keyfəyyətləri, formalaşdırılacaq adətləri müuəyyən 
edirsə, fərdi yanaşma həmin yaş dövründə tərbiyə olunanların fərdi xüsusiyyətlərinə 
istinad etməyi irəli sürür. Fərdi yanaşma eyni səviyyəli tərbiyə olunanların fərdi 
xüsusiyyətlərindən istifadə edərək onları ümumi tələbə tabe edir. Bu tərbiyə 
məqsədlərinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinin əsas və mühüm şərtlərindən 
biridir. Fərdi yanaşma tərbiyə olunanın bütün daxili aləmini, marağını, əsəb 

---

sisteminin quruluşu və inkişafı ilə bərabər onların yaşadığı mühitin, təsir edən digər 
amillərin də təhlil edilib öyrənilməsini tələb edir. Tərbiyəçi tərbiyə etdiyi insana 
(uşaq, yeniyetmə, gənc, yaşlı adam) onunla bərabər kimlərin necə təsiri səviyyəsini 
bilməsi onun tərbiyə fəaliyyətinin səmərililiyini daha da artırır. Çünki bu ona tərbiyə 
fəaliyyətini düzgün qurma imkanı verir. Fərdi yanaşmadan tərbiyənin bütün 
mərhələlərində istifadə edilməlidir. Hər kəsin fərdi xüsusiyyətlərindən istifadə 
edərək onu cəmiyyət üçün fəal şəxsiyyətlər kimi formalaşdırma mümkündür. Bu 
prinsipdən mədəniyyət və incəsənət müəssisələrində təşkil edilən tədbirlərdə, 
aparılan təlim və tərbiyə xarakterli işlərdə də istifadə edilməlidir. Məsələn tərbiyə 
probleminə həsr edilmiş disputlar zamanı elmi dünyagörüşə malik, hadisələri 
obyektiv şəkildə təhlil edərək münasibət bildirən şəxs aparıcı kimi seçilməlidir. Bu 
həm disputun səmərəli aparılması, səviyəssini artırır, həm də həmin şəxsin 
yaradıcılıq və digər qabiliyyətlərinin daha da inkişafına imkan yaradar.
Sistematiklik və ardıcıllıq prinsipi.
Mövcud pedaqogika dərsliklərinin əksəriyyətində sistematiklik və ardıcıllıq təlim 
prinsipi kimi verilmişdir. Lakin professor N. M. Kazımov, professor B. A. 
Əhmədov, V. A. Slastenin və bir sıra başqa pedaqoqlar sistematiklik və ardıcıllıq 
prinsipini tərbiyə prinsipi kimi də qəbul etmişlər. M.Kazımov və B. Əhmədov bunu 
tərbiyənin ümumi prinsiplərinə aid etmişlər. Qeyd etdik ki, tərbiyə cəmiyyətin 
qarşıya qoyduğu məqsədlərə müvafiq şəxsiyyət formalaşdırılması prosesidir. Bu isə 
məqsədyönlü, ardıcıl sistem şəklində aparılan təsirlər vasitəsilə həyata keçirilir. 
Sisitematiklik və ardıcıllıq tərbiyənin ilk mərhələlərindən başlayaraq həyata 
keçirilir. Yəni aşılanacaq əxlaqi keyfiyyətlər, formalaşdıralacaq adətlər zəncirvari 
sistem halında əvvəlcədən birləşmiş şəkildə həyata keçirilir. 
Şüurluluq və fəallıq prinsipi.
Şüurluluq və fəallıq prinsipi də tərbiyənin ümumi prinsipidir. Bu prinsip həm təlim 
həm də tərbiyə prosesində rəhbər tutulan prinsipdir. Tərbiyə prosesində şüurluluq və 
fəallıq verilən tərbiyə tələblərinə şüurlu münasibətdə və ictimai fəaliyyətdə fəallıq 
göstərmədə özünü biruzə verir. Tərbiyəçi ilə tərbiyə olunan arasında yaranan 
ziddiyyətə çox zaman səbəb tərbiyə olunanın tərbiyə tələbinə şüurlu yanaşmaması, 
onu dərk etməməsidir. Ona görə də hər bir əxlaqi anlayışın şüurlu sürətdə 
mənimsənilməsi, ona şüurlu münasibət bəsləyərək öz mənəviyyatı, daxili aləmi 
vasitəsilə transformasiya edilməsi tərbiyə işində mühüm və zəruri amildir, tərbiyə 
müvəffəqiyyətini təmin edən əsas şərtdir. Şüurlu surətdə dərk edilən əxlaqi anlayış 
icra edilməklə fəallıq kəsb edir. Ona görə də hər bir müəllim və tərbiyəçi əxlaqi 
anlayışlarının adətlərə, fəallıq mövqeyinə çevrilməsinə çalışmalıdır.

---

Nikbinlik prinsipi.
Bu humanist prinsip olub insana, onun müsbət istiqamətdə dəyişə bilməsinə inam 
yaradır. Nikbinlik prinsipinin mahiyyətinə görə heç bir yaxşı cəhəti olmayan, 
dəyişməz düzəlməz insan yoxdur. İnsanların müsbət keyfiyətlərinə istinad edərək 
tərbiyə vasitəsilə onun mənfi cəhətlərini aradan qaldırmaq mümkündür. Bütün 
insanların hamısında həm müsbət, həm də mənfi əlamətlər mövcuddur. Lakin bir 
qrup insanlarda mənfi əlamətlər nisbətən üstünlük təşkil edir, tərbiyəçinin tərbiyəvi 
təsirlərini qəbul etmir və ya çətin qəbul edir. Tərbiyə olunanların müsbət və mənfi 
keyfiyyətlərini üzə çıxarmaq tərbiyəçidən böyük ustalıq tələb edir. Ancaq bu 
prosesdən sonra, yəni tərbiyə olunanın mənfi cəhəti və həm də onu yaradan səbəb 
məlum olunandan sonra tərbiyəçi işini səmərəli qura bilər. Tərbiyəçi tərbiyə 
etdiklərinin gələcəyinə, özünün tərbiyə işinin nəticəsinə inanmalıdır. Nöqsanların 
aradan qaldırılmasına inamla prinsipiallıq və səbrlə yanaşılmalı, tələsğənlik 
edilməməlidir. Bu sistemli təlim-təprbiyə müəssisələrində, yenidən tərbiyə 
müəssisələrində, mədəniyyət və incəsənət müəssisələrində aparılan tərbiyə işlərində 
rəhbər tutulan prinsipdir. Mənfi keyfiyyətlər tərbiyə prosesində aradan qaldırılmazsa 
bir tərəfdən bu insanın xarakterində möhkəmlənər, digər tərəfdən də başqa zəruri 
əxlaqi keyfiyyətlərin formalaşdırılması işində əngələ çevrilə bilər. 
Hörmət və tələbkarlıq prinsipi.
Bu prinsipə görə tərbiyəçi tərbiyə fəaliyyətində tərbiyə olunanın şəxsiyyətinə 
mümkün qədər çox hörmət etməli və tərbiyə tələblərinin yerinə yetirilməsindəç eyni 
dərəcədə tələbkar olmalıdır. Ciddi tələbkarlıq və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan tərbiyə 
fəaliyyəti səmərəli nəticə verir. Tərbiyəçi tərbiyə olunana qayğı, hörmət, valideyn 
məhəbbətilə yanaşmalıdır. Tərbiyə olunanlar bu qayğını, hörməti hiss etməlidir. Bu 
hörmət arxasında hər kəs ona verilən tərbiyə tələblərini yerinə yetirməli olduğunu, 
onun vacibliyini dərk etməlidir. O, bilməlidir ki, verilən əxlaqi tələbin yerinə 
yetirilməməsi onu hörmətdən salar, nüfuzuna xələl gətirər. Həmçinin tərbiyəçi 
tərbiyə olunanlardan da öz şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşmağı tələb etməlidir. Öz 
şəxsiyyətinə hörmət edə bilməyən şəxsin başqasına hörməti qorxaqlıq və ya 
ləyaqətsizlik kimi meydana çıxar. Bu isə tərbiyə işinin müvəffəqiyyətsizliyinə səbəb 
olar. Tərbiyə tələblərinin mahiyyəti tərbiyə olunanlara aydın olmalıdır. Tələblər elə 
tonda verilməlidir ki, icraçıda onun yerinə yetirilməsinə heç bir şübhə qalmasın. 
Tələblərin icrasında fasilələrə, ləngimələrə yol verilməməlidir.
Kollektivdə və kollektiv vasitəsilə tərbiyə prinsipi.
Hər adam cəmiyyətdə müxtəlif xarakterli insanlar əhatəsində yaşayır, fəaliyyət 
göstərir. Onun fəaliyyəti müəyyən kollektiv daxilində mövcud olur. Ona görə də 

---

hələ kiçik yaşlarından insanlarda kollektivçilik ruhu, kollektiv üzvləri ilə normal 
ünsiyyət adətləri formalaşdırmaq cəmiyyətin vacib tələblərindən biridir. 
Ümumiyyətlə yaşından asılı olmayaraq kollektivdə kanardan insan yoxdur, ona görə 
də kollektivin özündən tərbiyə vasitəsi kimi istifadə edilir. Kollektiv tərbiyə zamanı 
tərbiyə olunana parallel təsir göstərilir. Uşaq, yeniyetmə, gənclərə tərbiyəçi həm bir 
başa həm də kollektiv vasitəsilə təsir edir. Deməli şəxsə, insana həm tərbiyəçi, həm 
də eyni zamanda kollektiv təsir edir. Kollektivdə hər bir tərbiyə olunan özünün 
mövqeyini müəyyən edir, özünü təsdiq edir. Kollektiv məqsədlərinin həyata 
keçirilməsi prosesində tərbiyə olunanların müsbət və mənfi keyfiyyətləri üzə 
çıxarılır, nöqsanların aradan qaldırılması yolları müəyyən edilir, kollektiv təsir 
vasitələrə onların ictimai fəallığı artırılır. Kollektiv tərəfindən tələblər elə 
verilməlidir ki, bu ictimai mənafe ilə şəxsi mənafeyi birləşdirsin. Yəni tərbiyə 
olunan kollektivin verdiyi tərbiyə tələblərini öz şəxsi tələbi kimi qəbul etsin. Bu 
zaman kollektivlə birgə fəaliyyət vəziyyəti yaranır. Bu vəziyyətdə kollektiv üzvləri 
eyni işi icra etmə tələblərinə tabe olurlar ki, bu da onlar arasında məsuliyyət, 
qarşılıqlı yardım, kömək, intizamlılıq kimi münasibətlər yaradır və möhkəmləndirir. 
Digər tərəfdən kollektiv tərəfindən təqdir olunan əxlaqi hərəkətlər digərlərinə də 
nümunə olur, digər kollektiv üzvləri də təriflənmək üçün kollektivin başqa ihlərini, 
tələblərini nümunəvi şəkildə yerinə yetirməyə çalışırlar. 
Tələblərdə vahidlik prinsipi.
Tərbiyə prosesində zəruri əxlaqi keyfiyyətlərin və adətlərin formalaşmasında bu 
prinsip əhəmiyyətli yer tutur. Bu prinsip tərbiyənin ilk mərhələlərində daha böyük 
əhəmiyyət kəsb edir. Beləki, uşaqlara həm müəllim, həm valideyn, həm dostları, 
ümumiyyətlə onun tərbiyəsi ilə məşğul olan bütün insanlaa eyni tərbiyəvi tələblər 
verməlidir. Verilən tərbiyə tələblərindəki ziddiyyət uşaqlarda zəruri əxlaqi 
keyfiyyətlər və adətlər formalaşdırılmasında ziddiyyət və çaşğınlıq yaradır, bu isə 
tərbiyə işinə mənfi təsir göstərir. Tərbiyə olunanlara vahid tələb verilməklə yanaşı 
onun icrasına da eyni səviyyədə tələbkarlıqla nəzarət edilməlidir. Tələblərdə 
vahidlik, xüsusən təlim və tərbiyə müəssisələrində, gözlənilməlidir. Belə ki, məktəb 
direktorundan başlamış xadiməyə qədər hamı şagirdlərə eyni tələblə yanaşmalıdır. 
Bu həmçinin ali təhsil müəssisələrinə də aiddir.

---

MÖVZU. 
YENİ TƏLİM TEXNOLOGİYALARI. 
PLAN: 
1. Təlim texnologiyası anlayışı və onun səciyyəvi əlamətləri. 
2. Yeni təlim texnologiyalarının struktur və funksional komponentləri. 
3. Təlim texnologiyalarının təsnifat qruplaşması. 
4. Təlim texnologiyalarının yaradılması və tətbiqi prinsipi. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

1. Biz XXI yüzilin ilk illərini yaşayırıq. Bu gün doğulan, dünyaya gələn uşaqlar, bu 
gün ilk addımlarını atan körpələr XXI yüzilin son illərinin dünyəvi məsələlərini həll 
edəcəklər, bəşəriyyəti yaşadacaqlar.“Millətimizin sabahı” dediyimiz uşaqlar 
həyatımızın gələcəyi, ömrümüzün davamıdır. Onların təlim-tərbiyəsinə, 
sağlamlığına düzgün münasibət bəşəriyyətin aydın sabahının, parlaq gələcəyinin 
təminatıdır. XXI əsrdə yaşayacaq nəsillərin təlim-tərbiyəsinin, sağlamlığının, 
xoşbəxt həyatının təməli bugünümüzdən başlayır.Bildiyimiz kimi, məktəb 
cəmiyyətin sosial sifarişini yerinə yetirməlidir: şagirdləri dərin və hərtərəfli 
biliklərlə təmin etməli, onlarda bacarıq və vərdişlər formalaşdırmalı, yüksək 
mədəniyyətə, mütərəqqi dünyagörüşə malik olan şəxsiyyət yetişdirməlidir.Məhz 
bütün bunları nəzərə alaraq yuxarıda söylənilən problemlərin səmərəli həlli üçün 
ümumtəhsil məktəblərində dünya standartlarına cavab verə biləcək yeni pedaqoji və 
metodik yanaşmalar, yeni metodik düşüncə tərzi lazımdır.Məktəb əksər 
vətəndaşların genış əlaqə saxladığı əsas ictimai institutdur. Müvafiq hazırlığı olsa 
da, olmasa da, müəllimlər şagirdləri öz cəmiyyətlərində məhsuldar, əməkdaşlıq və 
sülh şəraitində yaşamağa hazırlamalı olurlar. Hətta bu cəmiyyətlər sürətlə dəyişsələr 
belə. Müəllim üçün qaranlıq qalan bir yer şagird üçün zülmətdir. Bunun üçün də 
müəllim öz üzərində daim işləməli, dərslərinin tədrisində böyük dönüş 
yaratmalıdır.Açıq cəmiyyətdə səmərəli vətəndaşlığa hazırlaşmaq şagirdlərdən 
mühüm idrak qabiliyyəti tələb edir, onlar öz fikrini formalaşdırmağı, təcrübə və 
düşüncədən məna çıxarmağı, məntiqi arqumentlər tapmağı, fikirlərini aydın və 
inamla ifadə etməyi bacarmalıdırlar.

---

MÖVZU. 
ŞAGİDLƏRİN HÜQUQ VƏ İQTİSADİ TƏRBİYƏSİ. 
PLAN: 
1. Hüquq tərbiyəsinin mahiyyəti və məzmunu. 
2. Şagirdlərin hüquq tərbiyəsinin vəzifələri və həyata keçirilməsi yolları. 
3. İqtisadi tərbiyənin mahiyyəti. 
4. İqtisadi tərbiyənin vəzifələri və sistemi
. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

1. Hüquq tərbiyəsi şəxsiyyətin ahəngdar inkişafına yönələn ideya-tərbiyə işləri 
kompleksinin mühüm bir istiqamətini təşkil edir. Hazırda, hüquqi dövlət 
quruculuğunun həyata keçirildiyi bir dövrdə gənc nəslin hüquq tərbiyəsi böyük 
əhəmiyyət kəsb edir."Hüquq" ərəbcə "haqq söz" deməkdir. Hüquq ictimai şüurun 
bir forması olub, dövlət tərəfindən müəyyən edilən və mühafizə olunan, ictimai 
münasibətləri tənzimləyən məcburi davranış qaydaları sistemidir. Hüquq əxlaqla sıx 
bağlıdır. Hüquq normaları əxlaq normalarından müəyyən cəhətdən fərqlənir: hüquq 
normaları hamı üçün məcburidir və rəsmi dövlət aktlarında əks olunur. Hər cür 
fəaliyyətdə olduğu kimi, hüquqi fəaliyyət də insanın hüquqi düşüncəsi, inamı və 
hüquqi davranışının vəhdəti kimi özünü göstərir.İnsanın hüquqa dair təsəvvürləri, 
ideya və görüşləri, hissləri, onun hüquq düşüncəsində ifadə olunur. Hüquq düşüncəsi 
nə qədər yüksək olarsa, insan hüquq normalarını bir o qədər şüurlu yerinə yetirər, 
onların pozulmasına yol verməz.İnsanın şüur və davranışı vəhdətdə olub, bir-birini 
şərtləndirir. Onun hüquqi davranışı da hüquqi şüur səviyyəsindən, intellektual və 
emosional inkişafdan çox asılıdır. Qanunazidd hərəkətlər, bir qayda olaraq, insanın 
təhrif olunmuş bilikləri, tələbat və maraqları ilə bağlıdır. Məsələn, pozulmuş, təhrif 
edilmiş maddi tələbatlar acgözlük, tamahkarlıq, pul və mal-dövlət hərisliyi yaradır. 
Yaxud, təhrif olunmuş ünsiyyət tələbatı şöhrətpərəstlik, eqoizm, zorakılıq yaradır. 
Bu mənfi sərvət meyllərinin təsiri altında hüquqazidd hərəkətlər (oğurluq, 
rüşvətxorluq, xuliqanlıq və s.) baş verir.Cəmiyyətə zidd hərəkətlərin səbəbləri, ilk 
növbədə, insanın hüquqi şüurunun aşağı səviyyədə olması ilə, cəmiyyət və hüquq 
haqqında yanlış təsəvvürləri ilə, şəxsiyyətlə cəmiyyət arasında, onların tələbləri 
arasında pozulmuş münasibətlərlə şərtlənir. Bu hal hüquqi şüurun, bütövlükdə 
hüquq tərbiyəsinin vacibliyini göstərir.Hüquq tərbiyəsi gənc nəslin hüquqi şüur və 
davranışını, habelə hüquq normalarına münasibətini formalaşdırmaq məqsədi güdən 
planlı və mütəşəkkil fəaliyyət prosesidir. Hüquq tərbiyəsi qarşısında aşağıdakı 
vəzifələr durur: 
a) gənc nəsildə hüquqi şüur, hüquqa və qanunçuluğa dair baxış və 
təsəvvürlər aşılamaq; 
b) uşaq, yeniyetmə və gənclərdə hüquq psixologiyası formalaşdırmaq: 

---

c) böyüyən nəsildə hüquqi davranış təcrübəsi, birgəyaşayış qaydalarına uyğun 
düzgün davranış bacarıqları formalaşdırmaq, yeniyetmələr arasında qanunpozma 
hallarının qarşısını almaq, bu məqsədlə profilaktik tədbirlər həyata keçirmək. 
Hüquq tərbiyəsi insanın hüquqi şüurunun bütün komponentlərinə təsir göstərir: 
hüquqa dair biliklər (idrak komponenti), hüquqa münasibət (qiymətləndirmə 
komponenti), insanın davranış mövqeyi (iradi komponent). Hüquqi şüurun hər üç 
komponenti vəhdət halında çıxış edir. Hüquq normalarına dair biliklər və onlara 
müsbət münasibət əsasında hüquqi əqidə və davranış mövqeyi, yəni hüquqauyğun 
davranışa hazırlıq və səy formalaşır. 
2. Hüquqi şüurun formalaşması və inkişafı uzun sürən, mürəkkəb və ziddiyyətli 
prosesdir; o, bütün ömür boyu davam edir. İlk hüquqi təsəvvürlər ailədə 
valideynlərin təsiri ilə formalaşır. Burada uşaq nəyin yaxşı və pis olduğunu öyrənir, 
ilk qadağanlarla, öz əməllərinə verilən qiymətlə ("olmaz", "ayıbdır" və s.) qarşılaşır. 
İlk əxlaqi təsəvvür və qiymətlər əsasında onda bəsit hüquqi təsəvvürlər, hisslər və 
münasibət formalaşır.Hüquq tərbiyəsi məktəbdə planlı və sistemli xarakter kəsb 
edir, müxtəlif forma və metodlarla həyata keçirilir. Bu formalar içərisində dərs əsas 
yer tutur. Ayrı-ayrı fənlərin tədrisi prosesində şagirdlərin hüquqi şüurunun 
formalaşması üçün mövcud imkanlardan istifadə edilir. İbtidai siniflərin ana dili, 
təbiətşünaslıq fənlərində hüquqa dair elementar məlumatlar verilir.Hüquq tərbiyəsi 
baxımından "İnsan və cəmiyyət" fənni daha böyük imkanlara malikdir. Bu fənnin 
köməyi ilə şagirdlər dövlət quruluşu, hüquq sistemi, Konstitusiya hüququ, 
qanunverici və icra orqanları və hüquqi məsələlər barədə biliklərə, siyasi-hüquqi 
baxış və təsəvvürlərə yiyələnirlər.Hüquq tərbiyəsi üzrə təlim prosesində aparılan 
işlərlə yanaşı, sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlər də böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Hüquq tərbiyəsi ilə bağlı sinifdənxaric işlər müxtəlif formalarda təşkil edilir. 
Məqsəd və məzmununa görə onları iki qrupa bölmək olar: a) hüquq təbliğatı və 
hüquqi şüurun formalaşmasına xidmət edən formalar; b) hüquq-mühafizə 
fəaliyyətinin təşkili formaları.Birinci qrup formalara hüquqi mövzularda söhbət və 
mühazirələr, tematik axşamlar, viktorinalar, disputlar, əxlaqi-hüquqi məsələlərə dair 
bədii əsərlərin və filmlərin müzakirəsi, hüquq lektoriyaları, gənc hüquqşünas 
dərnəkləri, hüquq mövzularında konfranslar, hüquq-mühafizə orqanlarının 
əməkdaşları ilə görüşlər, hüquq bilikləri klubu, gənclərin diskussiya klubu və b. 
daxildir. Bu formalar yeniyetmə və gənclərin hüquqi biliklərini artırmağa, hüquqi 
məsələlərə inam yaratmağa kömək göstərir. 
İkinci qrup formalara məktəblilərin marağa görə könüllü dəstələri polisin gənc 
dostları, yaşıllıq dostları, sərhədçilərin gənc dostları, gənc yanğınsöndürənlər, gənc 
yol nəqliyyatı müfəttişləri, ictimai asayişi mühafizə dəstələri və b. daxildir. Bu 

---

formalar şagirdlərin hüquq-mühafizə fəaliyyətinin təşkilinə, onlarda hüquqi 
baxışların və əqidənin yaranmasına, müsbət adətlərin və fəal həyat mövqeyinin, 
habelə əxlaqi-hüquqi təcrübənin formalaşmasına xidmət edir.Məktəbdənkənar 
müəssisələr də hüquq tərbiyəsi sahəsində müəyyən rol oynayır. Uşaq-gənclər evi və 
sarayları, mədəniyyət saraylarında fəaliyyət göstərən dərnək və bölmələr, gənc 
təbiətçilər stansiyaları, uşaq kitabxanaları yuxarıda göstərilən bir çox iş 
formalarından istifadə edir (hüquq universitet və lektoriyaları, gənc hüquqşünas 
dərnək və klubları və s.). Sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlər uşaq və 
yeniyetmələrin asudə vaxtının səmərəli təşkilində böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Təcrübə göstərir ki, məktəblilərin, xüsusən yeniyetmələrin asudə vaxtı düzgün təşkil 
edilmədikdə onların bir qismi günlərini boş-boşuna keçirir, nəzarətsiz qalır, bəzən 
mənfi təsir altına düşür, hətta hüquqazidd hərəkətlərə (xuliqanlıq, sərxoşluq, 
narkomaniya və s.) yol verirlər. Yeniyetmə cinayətkarlığının təhlili göstərir ki, 
onların böyük qismi (60-70%-i), bir qayda olaraq, idman, mütaliə, bədii özfəaliyyət 
və digər ictimai-mədəni fəaliyyətlə məşğul olmamışlar. Bunu nəzərə alıb, şagirdlərin 
dərsdənkənar fəaliyyətini mənalı təşkil etmək, onları müxtəlif fəaliyyət növlərinə - 
idmana, ictimai-faydalı əməyə, elmi-texniki və bədii yaradıcılıq işlərinə, mütaliəyə 
geniş cəlb etmək lazımdır. Hüquq tərbiyəsinin müvəffəqiyyəti onun planlı, 
məqsədyönlü və mütəşəkkil təşkilindən, bu sahədə məktəb, ailə və ictimaiyyətin sıx 
əməkdaşlığını təmin etməkdən asılıdır. 
3.Hər bir iqtisadi sistem və bütünlükdə cəmiyyət öz üzvlərinin yeni biliklər əldə 
edilməsini, o cümlədən bu sistemə uyğun iqtisadi təfəkkürün formalaşmasını ön 
plana çəkir. Belə demək mümkündür ki, əslində bazar sistemi daha çox iqtisadi 
vasitə və alətlərlə idarə olunur. Buna görə belə şəraitdə əhalinin müxtəlif 
təbəqələrinin iqtisadi tərbiyəsinin təşkili və iqtisadi təfəkkürünün formalaşması ön 
plana keçir. Hər şeydən əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi təhlil, əhalinin 
iqtisadi təfəkkürünün formalaşması üçün ölkəmizdə elmi-kütləvi təhsil sistemi 
yaradılmışdır. İndi iqtisadi təhsili daha da təkmilləşdirməklə elə təşkil etmək 
lazımdır ki, həmin təhsil qabaqcıl təcrübənin genişləndirilməsini və tətbiqini, 
təşkilini, elmi-texniki nailiyyətlərin yayılmasını təmin etsin, ona əlverişli şərait 
yaratsın.Lakin əhalinin iqtisadi biliklərə yiyələnməsi və onlarda belə təfəkkürün 
qərarlaşması bütün istehsal üsullarından, sosial-iqtisadi formasiyalardan fərqli 
olaraq bazar iqtisadiyyatı şəraitində mühüm əhəmiyyət kəsb edir və hər bir subyektin 
tələbatına çevrilir, iqtisadi maariflənmək imkanı olur. Çünki bütün iqtisadi 
sistemlərə nisbətən bazar iqtisadi sisteminin səmərəliliyi daha çox istehsalın təşkili, 
idarə edilməsi və tənzimlənməsində iqtisadi alət və vasitələrdən istifadəyə 
əsaslanır.Əslində bazar sistemi daha çox iqtisadi vasitə və alətlərlə idarə edilir. 
Çünki bazar iqtisadiyyatı şəraitində demək olar ki, hər kəs bu sistemin subyekti və 

---

iştirakçısı olur, bu iqtisadiyyat əhalinin hərtərəfli inkişaf etmiş bacarığı olan, 
istehsalın, cəmiyyətin iqtisadi həyatından baş çıxaran insan olmasını şərtləndirir, 
tələb edir, buna ciddi ehtiyac və tələbat duyur. Onu bir daha yada salmaq gərək olur 
ki, əhalinin iqtisadi mədəniyyəti, ictimai şüuru, yetkinlik səviyyəsi yüksək olmasa, 
nəinki istehsalın, iqtisadiyyatın, hətta bütünlükdə cəmiyyətin normal inkişafı 
mümkün deyildir. Xüsusilə iqtisadi təfəkkürün formalaşması ağıllı və səriştəli 
təsərrüfatçılıqda mühüm vasitə, istehsalın idarə edilməsinin zəruri şərti kimi çıxış 
edir. Cəmiyyətimizin yeni iqtisadi münasibətlərə keçməkdə olduğu bir mərhələdə 
əhalinin iqtisadi təfəkkürünün formalaşdırılması, təhsil səviyyəsi, ixtisas hazırlığı 
obyektiv zərurətə çevrilir, iqtisadçılar isə bazar infrastrukturunun zəruri ünsürü və 
iştirakçısı kimi çıxış edir. Bu həm də müasir elmi-texniki tərəqqi və istehsalın 
səmərəliliyini yüksəltmək bacarığını və səriştəsini ön plana çəkir. İqtisadi təfəkkür 
və bilik ağıllı, səriştəli təsərrüfatçılıqda və istehsalın idarə edilməsində mühüm şərt 
və vasitədir. İctimai istehsalın səmərəliliyini yüksəltmək, bu işdə elmi 
nailiyyətlərdən işi bilərəkdən istifadə etmək də əhalinin, sahibkar və istehsalçıların 
iqtisadi biliklərə tələbatını artırır. Onlarda belə təfəkkürün qərarlaşmasını obyektiv 
zərurətə çevirir. Rəhbər işçilər, həmçinin mütəxəssislər çalışdığı sahənin 
iqtisadiyyatını bilməsə, zəruri iqtisadi biliyə malik olmasa, iqtisadi təhlil aparmağı 
bacarmasa, iqtisadi inkişafın qanunauyğunluqlarını lazımi səviyyədə dərk etməsə 
istehsala iqtisadi baxımdan təsir edə bilməz, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, 
məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, qənaət üsulunun gücləndirilməsi, maddi 
və əmək ehtiyatlarından faydalı istifadənin mexanizminə yiyələnə bilməz. Bu isə 
tələb edir ki, hər bir istehsal müəssisəsi, qeyri-istehsal sferaları, ali və orta ixtisas 
müəssisələri iqtisadi maarif ocağına, belə biliklərə yiyələnmək məbədi və məkanına 
çevrilmiş olsun. Belə vəzifəni reallaşdırmaq məqsədilə ölkənin bütün 
müəssisələrində iqtisadi dərnək və daimi fəaliyyət göstərən məktəblərin 
formalaşması və fəaliyyəti lazımdır. Onların normal fəaliyyətinə müəssisə rəhbərləri 
ilə yanaşı, ölkənin ali və orta ixtisas məktəblərinin və elmi-tədqiqat institutlarının 
alimləri də cəlb olunmalıdır. Bunlar sübut edir ki, həmin işçilər konkret iqtisadiyyata 
və onun tələblərinə bələd olmalıdırlar, onun əsaslarına yiyələnməyə səy 
göstərməlidirlər. Belə ki, istehsalda rəhbər və mütəxəssislərin gündəlik işi təkcə öz 
ixtisası ilə deyil, iqtisadi məsələlərlə birbaşa əlaqədardır. Hər bir məsələyə hərtərəfli 
yanaşmaqla, onun iqtisadi tərəfini dərindən öyrənməklə yüksək son nəticələrə gəlib 
çatmaq, nail olmaq mümkündür. 
İqtisadi məsələlərə bələd olmayan, onun prinsip və tələblərinə əməl etməyən, 
onlardan səriştəli istifadə etməyənlər əməli fəaliyyətdə çoxlu lazımsız əmək və 
vəsait sərfinə yol verir, bu isə müəssisənin iqtisadi və təsərrüfat fəaliyyətinə mənfi 
təsir göstərməyə bilməz.Bütün bunlar üçün, ölkənin idarə və müəssisələrində hər bir 

---

işçinin, mütəxəssis və rəhbərin, şagird və tələbənin iqtisadi təfəkkürünün 
formalaşdırılması üçün sistemli qayda yaradılmalı və əsaslı tədbirlər həyata 
keçirilməlidir.Hər şeydən əvvəl, istehsal müəssisələrində bu işin planlaşdırılması, 
təşkili və icrasına əlverişli şərait yaradılmalı, iqtisadi məsləhət, dərnək, məktəblərin, 
büroların fəaliyyəti təmin olunmalı, bu işə müəssisənin imkanları hərəkətə 
gətirilməlidir. Hər bir mütəxəssisin və o cümlədən iqtisadçının öz ixtisası üzrə 
işləməsi təmin olunmalıdır. Rəhbər işçilər həmçinin iqtisad elmlərinə, iqtisadi 
qanunların fəaliyyəti mexanizminə yiyələnməli, səriştəli fəaliyyət göstərməlidir. 
Axı istehsal təkcə texnologiya deyildir, həm də iqtisadi prosesdir, istehsal-iqtisadi 
sistemdir. Bu əsasda iqtisadi bilik istehsal və əmək ehtiyatlarının axtarışları, 
səmərəlilik yollarının tapılması imkanına çevrilmişdir. Belə imkanlardan 
iqtisadiyyat üzrə biliyə qidalanan istehsalçı, işçi isə əsas istehsal fondlarından 
istifadəni yaxşılaşdırmağa, məhsulun keyfiyyətini yüksəltməyə, səmərələşdiriciliyə 
və ixtiraçılığa aid təkliflər verməyə, istehsalda mövcud olan iqtisadi hadisə və 
proseslərin mahiyyətini dərindən yiyələnmək qabiliyyətinə malik olur, belə fürsət 
əldə edir. Ölkənin orta məktəblərində şagirdlərdə ilkin iqtisadi təfəkkür, fikir və 
biliklərin formalaşmasının birinci mərhələsi olduğu nəzərə alınaraq burada "iqtisadi 
biliklərin əsasları" fənni mütəxəssis tərəfindən tədris olunmalı və öyrənməlidir. 
Həmçinin ümumi təhsil orta məktəblərdə respublikanın iqtisadi təmayüllü 
nazirliklərin (maliyyə, vergilər, əhalinin sosial müdafiə fondu, sosial sığorta və s.) 
bütün səviyyələrdə otaqları, sinifləri və auditoriyaları təşkil edilməli və fəaliyyət 
göstərməli, onlar şagirdlərin iqtisadi təfəkkür və düşüncəsinin təşəkkülünə, onların 
iqtisadi hadisə və proseslərdən anlamağa yardım göstərməlidir. Əhalinin bir 
qrupunun iqtisadi təfəkkürünün formalaşmasında texniki peşə məktəblərinin 
mövqeyini, rolunu və əhəmiyyətini görmək və qiymətləndirmək lazımdır. Təhsil 
sisteminin bu çərçivəsində şagirdlərə elə bilik aşılamaq gərəkdir ki, burada çilingər, 
tornaçı, tikişçi, mexanizator və s. ixtisası qazanan hər bir şagird həm də lazımi 
səviyyədə iqtisadi biliklərə yiyələnə bilsin, öz ixtisası və peşəsindən faydalı istifadə 
edilməsi barədə tələb olunan səviyyədə düşünməyi bacarmış olsun. Buna nail olmaq 
üçün respublika Təhsil və İqtisadi İnkişaf nazirliklərinin birgə və səmərəli fəaliyyəti 
tələb olunur. Təhsil ilə bir sırada getməyən iqtisadi, siyasi və sosial tərbiyə ilə bir 
sırada getməyən əmək tərbiyəsi (o cümlədən iqtisadi tərbiyə) fayda vermir, bitərəf 
proses olur. 
4.Tələbə-gənclərin iqtisadi təfəkkürünün formalaşmasına ali məktəblərin və onların 
professor-müəllim heyətinin ümumi fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi baxılmalı, bu 
işin təşkili, planlaşdırılması və aparılması məqsədyönlü bir proses olmalı, tədris 
olunan iqtisadi elmləri və tədris fənlərinin imkanları bu mühüm işin təmin 
olunmasına xidmət göstərməli, onların tədrisinin faydalılığının yüksəldilməsinə səy 

---

edilməli və qayğı göstərilməlidir. Tələbə-gənclərin iqtisadi təfəkkürünün 
formalaşmasında iqtisadi yönümlü dərnək, nəzəri seminarların, istehsalat 
təcrübələrinin, tələbə elmi işlərinin imkanları ölçülüb biçilməli və bu imkanların 
gerçəkliyə doğru hərəkəti üçün əsaslı tədbirlər həyata keçirilməli, faydalı surətdə 
təmin edilməlidir. Bu mühüm işdə bütün səviyyələrdə respublika gənclər, idman və 
turizm təşkilatları da öz töhfələrini verə bilər və verməlidir. Bazar iqtisadi sisteminə 
keçid, bu sistemin qəti olaraq qərarlaşdırılması şəraitində əhalinin iqtisadi 
təfəkkürünün buna uyğun təşəkkülü, həm də iqtisad elmlərin tədrisinin və elmi 
işlərin yeni qayda, metodologiyaya bələd olmaq əsasında həyata keçirilməlidir. 
Halbuki açığını desək, iqtisad elmləri üzrə tədqiqat və araşdırmalar təkrar olunur, 
çoxdan işlənmiş elmi-tədqiqat işləri və dissertasiyalar aktual mövzu və problem kimi 
yenidən müdafiə şuralarına təqdim edilir və müdafiə olunur. Belə zərərli cəhətlər 
bütün sahələrdə olduğu kimi əhalinin ağıllı, düzgün iqtisadi təfəkkürünün 
formalaşmasına, əlbəttə, mənfi təsir göstərməyə bilməz. Ona görə də bu günlər 
təməli araşdırmalara qayğı, diqqət və nəzarət əsaslı surətdə artırılmalıdır.Başqa 
sahələrlə yanaşı, əhalinin də əsaslı iqtisadi təfəkkürünün formalaşmasını təmin 
etmək məqsədilə iqtisadi elmlər üzrə magistratura, aspirantura qaydası ilə yüksək 
ixtisaslı kadrlar hazırlanması əsaslı surətdə yenidən qurulmalı və daha da 
təkmilləşdirilməlidir. Ölkənin müstəqilliyi və onun bazar iqtisadiyyatına keçid 
mərhələsində səriştəli, bacarıqlı iqtisadçı kadrların hazırlanması və tərbiyə edilməsi 
məsələsi diqqət mərkəzində saxlanılması gərəkdir. Əhalinin iqtisadi təfəkkürünün 
formalaşmasını mükəmməl zənginləşdirməkdən ötrü ali məktəblərin iqtisadi 
yönümü şöbə, fakültə və universitetlərin rolu və əhəmiyyəti xeyli artırılmalı, bu 
istiqamətdə hazırlanan tələbələr isə müasir dövrdə ölkə üçün zəruri olan iqtisadi 
problemləri görməli və onu həll etmək bacarığına dərindən bələd 
olmalıdırlar.Əhalinin iqtisadi təfəkkürünün formalaşmasında təsərrüfat işçilərinin 
və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanların hazırlanması və yenidən hazırlanması 
bu gün özünü daha faydalı və gərəkli hesab edir. Buna görə bu sistem daha da 
təkmilləşdirilməli və bazar iqtisadiyyatının tələbi səviyyəsinə cavab verməli və 
yüksəldilməlidir. 
İndiki şəraitdə ölkəmizdə sosial-iqtisadi inkişafda və digər məsələlərin 
həllində işçi qüvvəsinin rolu və əhəmiyyətinin artdığını nəzərə alaraq hər bir 
istehsalçının, yəni bazar iqtisadiyyatının iqtisadi düşüncə və təfəkkürü yeni şəkildə 
qərarlaşdırılmalıdır. Bundan başqa, işçi qüvvəsinin birbaşa istehsalçının iqtisadi 
biliklərdən ağıllı, səriştəli istifadə etməsi üçün onlarda peşə və praktiki hazırlıq 
səviyyəsi artırılmalı, menecerlər hazırlanması yeni sistemin tələbi istiqamətində 
təkmilləşdirilməlidir. Həmçinin maddi istehsal müəssisələrində adi işçilər üçün 
iqtisadi təhlil dərnəkləri təşkil edilməlidir.Bir daha izah etməyə ehtiyac yoxdur ki, 

---

bazar iqtisadiyyatının formalaşdırılması, inkişafı və möhkəmləndirilməsi xüsusi 
sahibkarlığın daim yeni nəslinin əmələ gəlməsi ilə sıx bağlıdır və həmin 
sahibkarların demək olar ki, əksəriyyəti gənclərdən ibarətdir. Onlarda 
mülkiyyətçilik, sahibkarlıq hissini aşılamaq, bazarla davranış mühitini 
formalaşdırmaq məqsədilə gənc sahibkarlar üçün geniş fəaliyyət göstərən seminar 
və kurslar təşkil etmək və onların tədris proqramlarında və təcrübi məşğələlərində 
başqa məsələlərlə yanaşı iqtisadi alət, vasitələr, onların mahiyyəti, sahibkarlıq 
fəaliyyətində onların rolu məsələlərinin öyrənilməsinə üstünlük verilməlidir. Bu isə 
sahibkarlığın yeni nəslinin iqtisadi təfəkkürünün təşəkkülünə və iqtisadi biliklərin 
tətbiq edilməsinə köməklik göstərə bilər.İqtisadi düşüncə və təfəkkür, bütünlükdə 
iqtisadi tərbiyə əhalinin inkişafında, onların səmərəli istehsal fəaliyyətində iqtisadi 
hadisə və proseslərdən baş çıxarmaqda və qiymətləndirməkdə, bütünlükdə yeni 
iqtisadi sistemə çoxcəhətli bələd olmaqda onların köməyinə gəlir. Bu isə əhalinin 
iqtisadi təfəkkürünün formalaşması prosesinin planlaşdırılması, təşkili və 
reallaşdırılmasına sistemli və kompleks yanaşmağı ön plana çəkir. Yəni əhalinin 
iqtisadi fikrinin təşəkkülünü davamlı və dayaqlı etmək üçün ona bütöv şəkildə 
yanaşılmalı, bu məsələyə dövlətin ümumi fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi 
baxılmalıdır. Ölkə əhalisinin iqtisadi təfəkkürünün formalaşması və biliyinin 
möhkəmləndirilməsi məqsədilə bəzi təklif və tövsiyələrimizi bildirməyi zəruri hesab 
edirik.Hər şeydən əvvəl, əhalinin iqtisadi təfəkkürə yiyələnməsinə sistemli səciyyə 
verilməli, bu belə desək, həyat tərzinin, fəaliyyətinin bir anına çevrilməlidir. 
- İqtisadi məsələyə dair respublika Milli Məclisinin qəbul etdiyi qanunlar və 
normativ sənədlər (təlimat, əsasnamə və s.) ayrıca kitab şəklində nəşr edilməli və 
əhalinin müntəzəm istifadəsinə istiqamətləndirilməlidir. 
- Əhalinin iqtisadi təfəkkürünün təşəkkülü ilə bağlı Respublika İqtisadi İnkişaf 
Nazirliyi və onun bütün səviyyələrdə idarə və təşkilatları əhalinin iqtisadi 
maariflənməsində daha faydalı iştirak etməli, necə deyərlər, xalis iqtisadi məsələlər 
üzrə sistemli iş aparılmalı, bu istiqamətdə daim fəaliyyət göstərən seminar və kurslar 
təşkil olunmalıdır. İqtisadi biliklərin təbliği, yayılmasında və nəticə etibarilə 
respublika əhalisinin iqtisadi təfəkkürünün qərarlaşmasında ölkənin kütləvi 
informasiya vasitələrinin yeri və mövqeyi görünür. Ona görə təkcə iqtisadi 
təmayüllü mətbuat deyil, digər qəzet və jurnallar da, radio və televiziya da malik 
olduğu imkanları gerçəkləşdirməyə borcludur və onun ana vəzifəsidir. 
- Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadçıların peşə və ixtisasına diqqətlə yanaşılmalı, 
onların tövsiyə, ideya və təkliflərinə diqqət göstərilməli, onlara təşəbbüs etmək, 
tələbkarlıq və sərbəstlik şəraiti yaradılmalıdır. 

---

- Cəmiyyətin inkişafında sağlam iqtisadi təfəkkürə malik olan insanların 
formalaşmasında iqtisad elmin rolunu geniş imkan və şərait qərarlaşdırmalıdır. 
- Dövlətin sosial-iqtisadi inkişafı proqramının elmi əsasında başlıca olaraq iqtisadi 
nəzəriyyə və digər iqtisad elmlərinə arxalanır və söykənir. Buna görə də təhsil 
sisteminin bütün səviyyələrində bu elmlərin tədrisi və öyrənənlər tərəfindən 
dərindən mənimsənilməsinə, həmin elmlərin təməli (fundamental) məsələlərinin 
işlənib hazırlanmasına həssaslıq və diqqətlə yanaşılmalıdır. 
- Fikrimizcə, əhalinin iqtisadi təfəkkürünün formalaşdırılması sahəsində 
ümumdünya və beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının təcrübəsini də öyrənmək və 
ondan istifadə etmək faydalı olar. 
Bütün bunlar reallaşdırılmalı, həyata keçirilməlidir. Bu, bazar sisteminin, ölkənin 
sosial-iqtisadi inkişafının hökmü və tələbidir

---

MÖVZU. 
ŞAGİRDLƏRİN ESTETİK, FİZİKİ VƏ EKOLOJİ
TƏRBİYƏSİ. 
PLAN: 
1. Estetik tərbiyənin mahiyyəti, şəxsiyyətin inkişafında estetik tərbiyənin rolu. 
2. Şagirdlərin fiziki tərbiyəsinin məqsədi, vəzifələri. 
3. Təlim prosesində şagirdlərin fiziki tərbiyəsi. 
4. Ekoloji tərbiyənin elmi əsasları. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

1. Estetik tərbiyə ahəngdar inkişaf etmiş şəxsiyyət tərbiyəsinin tərkib hissələrindən 
biridir. "Estetika" yunanca "estezis" sözündən olub, hiss etmək, qavramaq deməkdir. 
Estetik tərbiyə dedikdə, incəsənət və həyatdakı gözəlliklərin qavranmasına, estetik 
zövq və qabiliyyətlərin inkişafına yönələn təsirlərin məcmusu nəzərdə tutulur. 
Estetik tərbiyə şəxsiyyət tərbiyəsində böyük rol oynayır. O, tərbiyənin digər tərkib 
hissələri ilə sıx bağlıdır. Estetik tərbiyə əqli tərbiyəyə kömək göstərir: o, insana bilik 
verir, həyatı dərk etməyə yardım edir.Estetik tərbiyə insan əxlaqına güclü təsir 
göstərir. Ədəbiyyat, incəsənət insan mənəviyyatını zənginləşdirir, humanizm, 
xeyirxahlıq, vətənpərvərlik və b. müsbət keyfiyyətlər formalaşdırır. Gözəllik hissi 
insan qəlbini təmizləyir, saflaşdırır, onu yaxşı əməllərə yönəldir. Gözəl fikrə və 
qəlbə malik insan pisliyə, bədxahlığa, qəddarlığa yol verməz. Bu mənada "Dünyanı 
gözəllik xilas edəcək" fikrinə haqq qazandırmaq olar.Estetik tərbiyə əmək tərbiyəsi 
ilə də sıx bağlıdır. Əmək, yaradıcı fəaliyyət ən gözəl zövq mənbəyidir. İnsanın 
xoşbəxtliyi yaradıcı əməklə, əmək sevinci ilə bağlıdır.Estetik tərbiyə fiziki 
tərbiyəyə, sağlamlığa müsbət təsir edir. "Sağlam ruh sağlam bədəndə olar" demişlər. 
Musiqi çox qədimdən müalicə vasitəsi kimi tətbiq olunmuşdur (baş ağrısı, diş ağrısı, 
ürək-damar, əsəb xəstəliklərinin müalicəsində musiqi terapiyasından uğurla istifadə 
olunur).Estetik tərbiyə nəzəri-metodoloji əsas kimi estetika elminə istinad edir. 
Estetika gözəllik haqqında elmdir. Gözəllik mütənasiblik, forma və məzmun 
vəhdəti, ahəngdarlıqdır.Gözəlliyin başlıca mənbələrini təbiət, cəmiyyət, ədəbiyyat, 
incəsənət və insan gözəlliyi təşkil edir. İnsanın gözəlliyi zahiri və daxili gözəlliyin 
vəhdətidir.Varlığın insan tərəfindən estetik qavranması və düzgün əks etdirilməsi öz 
təbiəti etibarilə mürəkkəb prosesdir. Varlığın və incəsənətin bədii-estetik 
qavranması - estetik tərbiyənin ilkin mərhələsini təşkil edir. Qavramanın 
dolğunluğu, tamlığı, parlaqlığı sayəsində insanda müəyyən estetik hisslər, varlığa 
estetik münasibət formalaşır. Estetik hiss gözəlliyi duymaq, ondan həzz almaq 
bacarığıdır. Estetik qavramanın doğurduğu hisslər çox müxtəlif çalarlara malikdir: 
sevinc-kədər, məhəbbət-nifrət, həzz-ikrah, həyəcan, qorxu, təşviş, gülüş və s. Estetik 
hisslər insanda estetik tələbatların əsasında durur: insanın gözəllikdən keçirdiyi 
dərin emosional həyəcanlar, hisslər onda bədii-estetik dəyərlərlə ünsiyyətə ehtiyac 
doğurur. 

---

Varlığın estetik qavranması, ona emosional münasibətin və estetik tələbatların 
yaranması prosesində tədricən uşaqların estetik şüuru formalaşır. Estetik hisslər və 
mənəvi tələbatlarla birlikdə estetik şüur insanın varlığa estetik münasibətinin əsasını 
təşkil edir. 
Estetik şüur və hisslərin təsiri ilə estetik zövq formalaşır. Estetik zövq estetik ideal 
baxımından gözəlliyi qiymətləndirmək bacarığıdır. Estetik zövq əsasında insanda 
estetik mühakimə - varlığa, incəsənətə əsaslı, ümumiləşmiş ideya-emosional 
qiymətləndirmə bacarığı formalaşır. 
1. Məktəbdə estetik tərbiyə bir neçə vəzifəni həyata keçirir. 
2. Gənc nəsildə estetik baxış və təsəvvürlər, estetik şüur aşılamaq və inkişaf 
etdirmək. 
3. Estetik hisslər və bu əsasda varlığa və incəsənətə estetik tələbat formalaşdırmaq. 
4. Estetik zövq və mühakimə bacarığı formalaşdırmaq. 
Böyüyən nəsildə bədii yaradıcılıq bacarıq və vərdişləri, bədii-estetik qabiliyyətləri 
inkişaf etdirmək. Şagirdlər incəsənətin bu və ya digər sahəsində müəyyən 
bacarıqlara yiyələnməli (musiqi alətində çalmaq, rəqs etmək, şəkil çəkmək, şer və 
ya hekayə yazmaq, bədii oxu və bədii tikişlə məşğul olmaq və s.), həyata, cəmiyyətə 
gözəllik ünsürləri bəxş etməlidirlər. Bu, həm də insanın özünütəsdiqinin mühüm 
şərtini təşkil edir. 
Estetik tərbiyənin səmərəsi üçün bir sıra prinsipləri rəhbər tutmaq lazımdır. Həmin 
prinsiplərə aşağıdakılar daxildir: 
1. Estetik tərbiyə insanın ideya-mənəvi tərbiyəsi, dünyagörüşünün 
formalaşması prosesi ilə sıx əlaqəli şəkildə aparılmalıdır. 
2. Estetik tərbiyədə müəyyən sistem və ardıcıllıq gözlənməlidir. 
3. Estetik tərbiyə hərtərəfli aparılmalıdır. 
4. Estetik tərbiyədə tədriciliyi gözləmək vacibdir. 
5. Estetik tərbiyədə uşaqların yaş xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. 
6. Estetik tərbiyədə məktəb, ailə, məktəbdənkənar müəssisələr, mədəniyyət ocaqları, 
bədii yaradıcılıq təşkilatları (rəssamlar, bəstəkarlar, yazıçılar birlikləri) bir-birilə sıx 
əməkdaşlıq etməli, vahid xətt üzrə əlbir işləməlidirlər. 

---

Estetik tərbiyənin sisteminə ailədə və uşaq bağçasında estetik tərbiyə, məktəbdə 
təlim prosesində və sinifdənxaric tədbirlərdə, məktəbdənkənar tərbiyə 
müəssisələrində, habelə uşaq həyatının təşkilində, insan münasibətlərində estetik 
tərbiyə işləri daxildir.Məktəbəqədər dövrdə estetik tərbiyə çox böyük əhəmiyyət 
kəsb edir. Estetik tərbiyənin bünövrəsi ailədə qoyulur. Ailə gözəlliyin, uşaq 
zövqünün ilk məktəbi, ana laylası uşaqların ilk melodiyasıdır. Ailədəki səliqə-
sahman, təmizlik, uşaq oyuncaqları, ev avadanlığı və əşyalarının gözəlliyi, 
valideynlərin oxuduğu mahnı və şerlər, danışdıqları nağıllar, təbiət gəzintiləri - 
bütün bunlar kiçik yaşlarda uşaq zövqünü formalaşdırır.Estetik tərbiyə uşaq 
bağçasında daha sistemli xarakter kəsb edir. Uşaqlarla estetik məzmunlu məşğələlər 
- təbiətlə və ətraf aləmlə tanışlıq, musiqi, rəsm, gil, applikasiya, quraşdırma işləri, 
əmək məşğələləri aparılır, musiqili-didaktik oyunlar keçirilir, bayram və əyləncələr 
yüksək estetik formada təşkil edilir. 
Məktəbdə estetik tərbiyə geniş məzmunda aparılır. Təlim prosesi estetik 
tərbiyənin çox mühüm vasitəsi olub, şagirdlərin estetik zövq və bacarıqlarının 
formalaşmasında böyük rol oynayır. Bu sahədə xüsusilə musiqi, təsviri incəsənət, 
əmək, ana dili və ədəbiyyat fənlərinin imkanları genişdir. Musiqi və nəğmə dərsləri 
estetik tərbiyənin qüdrətli vasitəsidir. Xüsusilə xorla oxunan mahnı zehni 
yorğunluğu götürür, xoş əhval aşılayır.Təsviri incəsənət dərsləri də estetik tərbiyədə 
böyük əhəmiyyətə malikdir. Rəsm şagirdlərin bədii zövqünü, təxəyyülünü, 
yaradıcılıq qabiliyyətini inkişaf etdirir.Estetik tərbiyədə ana dili və ədəbiyyat 
dərsləri də böyük imkanlara malikdir. Bədii nümunələr (şer, hekayə və nağıllar), 
bədii ədəbiyyat şagirdlərdə estetik hissləri, estetik zövq və mühakiməni inkişaf 
etdirir.Estetik tərbiyə məqsədi ilə digər fənlərin də imkanlarından istifadə 
edilməlidir. Tədris etdiyi fəndən asılı olmayaraq müəllim öz gözəl nitqi, davranışı, 
münasibəti, geyimi ilə şagirdlərin zövqünü tərbiyə edir: "Hər bir fənn müəllimi 
estetik tərbiyə müəllimi olmalıdır" (M.Cəfər). Dərsdə istifadə olunan əyani vəsaitlər, 
sinfin estetik tərtibi, dərsdə yaradılan mənəvi-emosional mühit də estetik zövqün 
mühüm mənbəyini təşkil edir.Dərslərdə aparılan estetik tərbiyə sinifdənxaric və 
məktəbdənkənar işlərdə daha da dərinləşdirilir və genişləndirilir. Bu işlər şagirdlərin 
maraqlarının və fərdi yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafına kömək göstərir. Estetik 
tərbiyə üzrə sinifdənxaric işlərin məzmunu, forması müxtəlif və rəngarəngdir. 
Bunları üç qrupa ayırmaq olar: dərnək işləri, kütləvi işlər və fərdi işlər.Bədii 
yaradıcılıq və incəsənət dərnəkləri estetik tərbiyə üzrə sinifdənxaric işlərin geniş 
yayılmış formalarındandır. Belə dərnəklərə musiqi, xor, rəsm, rəqs, ədəbiyyat, dram, 
bədii oxu, bədii tikiş və b. dərnəklər daxildir. 
Sinifdənxaric tədbirlərlə yanaşı, şagirdlər məktəbdənkənar müəssisələrdə 
uşaq və məktəblilər sarayları və evlərində, estetik tərbiyə mərkəzlərində, təsviri 

---

sənət studiyalarında müxtəlif növ yaradıcılıq fəaliyyətinə cəlb edilirlər. Bir çoxları 
bu yolla öz gələcək həyat yolunu müəyyən edir, böyük sənətə vəsiqə alırlar.Estetik 
tərbiyənin mühüm bir vasitəsi təbiət gözəllikləridir. Təbiət gözəlliklər mənbəyidir. 
O, estetik hisslərin, təxəyyülün inkişafına zəngin material verir. Təbiət ən yaxşı 
rəssamdır: "Xəyal həqiqi güldən daha yaxşı heç bir şey təsəvvür edə bilməz" 
(N.Çernışevski). Təbiət həm də tərbiyəçidir.O, insanın ağlını və qəlbini 
zənginləşdirir, onda yüksək estetik və mənəvi hisslər - vətənpərvərlik, xeyirxahlıq, 
həssaslıq, doğma torpağa məhəbbət, iftixar hissləri oyadır. Bütün bunlar isə təbiətə, 
ətraf mühitə, insanlara estetik münasibətin formalaşmasına kömək edir.Estetik 
tərbiyənin mühüm bir istiqaməti məişətdə, geyim və münasibətdə gözəllik ruhunda 
şagirdləri tərbiyə etməkdir. Onlar məktəbdə, ailədə, şəxsi həyatda gözəllik qanunları 
ilə yaşamağa, hər yerdə estetik mühit yaratmağa çalışmalıdırlar: gözəl danışmalı, 
gözəl geyinməli, gözəl yeriməli, gözəl davranmalıdırlar.Burada müəllimin, 
valideynlərin nümunəsi, emosional mədəniyyəti böyük rol oynayır. Müəllimin daxili 
gözəlliyi, uşaqlarla ədalətli münasibəti, həssaslığı, pedaqoji məharəti, hər işdə ölçü 
hissini gözləməsi, düzlüyü, doğruçuluğu, mədəniliyi münasibət və davranış 
estetikasının çox təsirli vasitəsidir. Əgər uşaq ədalətsizliklə, təhqirlə qarşılaşmışsa, 
təşviş, qorxu, sıxıntı, ümidsizlik keçirirsə, bu hisslər onun ürəyinə gözəllik yolunu 
sanki bağlayır. Bunu nəzərə alaraq, məktəbdə yüksək mənəvi-psixoloji iqlim, 
həssaslıq və humanizm mühitinin yaranmasına nail olmaq lazımdır. 
2.Fiziki tərbiyə insanın sağlamlığını möhkəmlədən, şəxsiyyətin fiziki və mənəvi-
iradi keyfiyyətlərini inkişaf etdirən təsirlər sistemidir. Fiziki tərbiyə şəxsiyyətin 
ahəngdar inkişafının mühüm şərtini təşkil edir. Fiziki tərbiyə əqli inkişafa kömək 
edir. Sağlamlıq səmərəli zehni fəaliyyətin vacib şərtidir: o, insanın fikir qüvvəsini 
artırır, yorğunluğu götürür, iş qabiliyyətini bərpa edir. Fiziki tərbiyə insanın əxlaqi-
iradi inkişafının da mühüm vasitəsidir: o, iradəni möhkəmlədir, insanda dözümlülük, 
intizam, kollektivçilik, yoldaşlıq və dostluq kimi keyfiyyətlər tərbiyə edir. Fiziki 
tərbiyə insanı əməyə və vətən müdafiəsinə hazırlayır. O, estetik tərbiyə ilə də sıx 
bağlıdır. Göründüyü kimi, fiziki tərbiyə şəxsiyyətin formalaşmasında böyük rol 
oynayır. Buna görə də gənc nəslin fiziki tərbiyəsinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. 
Bu məsələ mühüm dövlət, milli-mənəvi əhəmiyyət kəsb edir. 
Fiziki tərbiyənin əsas məqsədi fiziki cəhətdən sağlam, gümrah nəsil tərbiyə 
etməkdən, onları əməyə və fəal ictimai həyata hazırlamaqdan ibarətdir. Bu ümumi 
məqsədə nail olmaq üçün fiziki tərbiyə qarşısında aşağıdakı konkret vəzifələr durur: 
a) gənc nəslin normal fiziki inkişafını və sağlamlığını təmin etmək; 
b) məktəblilərə həyat üçün zəruri olan bacarıq və vərdişlər (düzgün yeriş, qaçış, 
tullanmaq, üzmək və s.) aşılamaq; 

---

c) uşaq və gənclərdə bədən tərbiyəsi və idmanla müntəzəm məşğul olmağa, öz 
bədənini möhkəmlətməyə tələbat yaratmaq; 
ç) fiziki mədəniyyətə, gigiyena və təbabətə aid bilik və vərdişlər aşılamaq; 
d) böyüyən nəsildə təlim, əmək və vətən müdafiəsi üçün zəruri olan iradi-mənəvi 
keyfiyyətlər (dözümlülük, çeviklik, cəldlik, qüvvə) tərbiyə etmək, onlarda qorxu, 
inamsızlıq, səbirsizlik və s. kimi mənfi keyfiyyətləri aradan qaldırmaq əzmi 
formalaşdırmaq. 
Fiziki tərbiyənin məzmunu "Əməyə və müdafiəyə hazıram" (ƏMH) kompleksində 
və məktəblilərin bədən tərbiyəsi proqramında öz əksini tapmışdır. ƏMH kompleksi 
6 dərəcədən ibarətdir. Onun 4 dərəcəsi məktəb yaşına aiddir: I dərəcə - "Yürüşə 
hazıram" (7-9 yaş), II dərəcə - "Cəsurlar və cəldlər" (10-13 yaş), III dərəcə - "İdman 
əvəzediciləri" (14-15 yaş), IV dərəcə "Qüvvət və igidlik" (16-18 yaş). Məktəbdə 
fiziki tərbiyənin təşkilində bu sənədlərə, habelə məktəbdə fiziki tərbiyə haqqında 
Əsasnaməyə istinad etmək lazımdır. 
3. Məktəbdə fiziki tərbiyə müxtəlif vasitə və formalarla həyata keçirilir. Fiziki 
tərbiyənin vasitələrinə fiziki təmrinlər, təbii və gigiyenik amillər daxildir. Fiziki 
təmrinlər fiziki tərbiyə vəzifələrinin həlli üçün xüsusi seçilib tətbiq edilən əsas 
hərəkətlər, hərəkət əməliyyatlardır. Fiziki təmrinlərin təsnifatına müxtəlif yanaşma 
halları vardır. Nisbətən geniş yayılmış təsnifat fiziki tərbiyə vasitələrinin tarixən 
formalaşmış sisteminə əsaslanır. Buraya gimnastika, oyun, idman və turizm daxildir. 
Gimnastika bütövlükdə orqanizmin və onun ayrı-ayrı sistem və funksiyalarının 
inkişaf etdirmək məqsədi ilə aparılan xüsusi təmrinlərdir. Gimnastikanın müxtəlif 
növləri ayırd edilir: əsas, gigiyenik, idman, bədii, istehsalat, müalicə gimnastikası. 
Oyunlar fiziki təmrinlərin geniş yayılmış növüdür. Oyun həm fiziki, həm də mənəvi 
tərbiyə vasitəsidir. Oyunda uşaqların orqanizmi, fiziki qüvvələri, düşüncə bacarığı, 
hazırcavablıq, təşəbbüskarlıq inkişaf edir, kollektivçilik, yoldaşlıq və dostluq 
keyfiyyətləri formalaşır. Oyunlar iki növdə olur: hərəkətli və idman oyunları. 
Hərəkətli oyunlar əsasən ibtidai siniflərdə, idman oyunları isə məktəbin orta və 
yuxarı siniflərində keçirilir. İdman fiziki təmrinlərin daha mürəkkəb növüdür. 
İdmanda bədəni möhkəmlətmək vəzifəsi fiziki çalışmaların ayrı-ayrı növlərində 
(yüngül atletika, güləş, üzgüçülük, futbol, voleybol, basketbol, dama, şahmat və s.) 
yüksək nəticələr əldə etmək uğrunda mübarizə ilə qovuşur. Turizm doğma diyarın 
təbiəti, tarixi və mədəni yerləri ilə tanışlıq, şagirdlərin görüş dairəsini 
genişləndirmək məqsədi ilə keçirilən yürüş və gəzintilərdir. O, uşaq və gənclərin 
fiziki dözümlüyünü, ətraf aləmə bələdliyini, sərbəstliyini təmin etməyə, kollektiv 
həyat və fəaliyyət təcrübəsi qazanmağa kömək göstərir. Fiziki tərbiyənin mühüm bir 
vasitəsi təbii amillərdən istifadə etməkdir. Təbii amillər (günəş, hava, su) təbiətin 

---

sağlamlaşdırıcı qüvvələridir. İnsan orqanizminin təmiz havaya (oksigenə), suya, 
günəş şüasına böyük ehtiyacı vardır. Təmiz hava insan orqanizmi, beyin, ciyər və 
ürəyin fəaliyyəti üçün zəruridir. Çirkli hava (karbon qazı) beyni yorur, orqanizmin 
müqavimət gücünü zəiflədir, belə havada mikrob çox olur. Günəş həyat mənbəyidir. 
Günəş şüası mikrobları məhv edir, qan damarlarını genişləndirir, orqanizmin 
müqavimətini artırır. Günəş düşməyən evdə insan tez xəstələnir. Su da böyük 
sağlamlaşdırıcı təsirə malikdir: su dərini təmizləyir, tənəffüsü yaxşılaşdırır, əsəbləri 
sakitləşdirir. Gigiyenik amillər fiziki tərbiyə, sağlamlıq baxımından böyük 
əhəmiyyətə malikdir. Gigiyenik amillərə qida, yuxu, istirahət, bədənə qulluq, normal 
mənzil və iş şəraiti, rejim, rahat geyim və s. daxildir. Sağlamlıq üçün normal qida 
vacib şərtdir. Yemək müəyyən hədd daxilində olmalıdır: həddən çox və az yemək 
zərərlidir. Qidada zülalların, vitaminlərin, mineral maddələrin olmasına diqqət 
yetirilməlidir. Zülal çatışmazlığı üzdə qırışlara, rəngin solmasına, saç tökül­məsinə, 
böyrək xəstəliyinə səbəb olur. Vitamin və mineral çatışmazlığından dəri xəstəlikləri, 
saç tökülməsi, göz və ürək zəifliyi, dırnaq sınması, qanazlığı və s. baş verir. Normal 
yuxu da sağlamlıq üçün mühüm şərtdir. O, yorğunluğu götürür, orqanizmin iş 
qabiliyyətini bərpa edir. Normadan çox və az yatmaq eyni dərəcədə zərərlidir. Çox 
yatmaq orqanizmi süstləşdirir, kökəlməyə və piylənməyə (xüsusən yeməkdən sonra) 
səbəb olur, insanı passivləşdirir, bəzən yatımlılıq kimi mənfi adətin yaranmasına 
gətirib çıxarır. Gigiyenik amillər içərisində düzgün gün rejimi böyük əhəmiyyətə 
malikdir. Rejim insanın həyat tərzini nizama salan qaydaların məcmusudur. O, iş və 
istirahəti tənzim edir, insanda intizamlılıq, səliqəlilik, dəqiqlik, təşkilatçılıq tərbiyə 
edir, müsbət adətlər yaradır. Ailədə və məktəbdə sanitar-gigiyenik tələblərə ciddi 
əməl edilməlidir. Ailədə şagirdin iş otağı, məktəbin sinif otaqları gigiyenik tələblərə 
(optimal həcmi, hava tutumu, işıq və istilik rejimi, havasının dəyişilməsi, əşyaların 
yaş əsgi ilə silinməsi və s.) cavab verməlidir. Partalar uşaqların boyuna uyğun 
olmalıdır. Ailədə sanitar-gigiyenik tələblərin gündəlik icrasına və adətə çevrilməsinə 
çalışmaq lazımdır: uşaqlar hər səhər və axşam dişlərini fırça ilə yumalı, yeməkdən 
qabaq əllərini yumalı, yeməkdən sonra ağzı yaxalamalıdırlar. 
Məktəbdə fiziki tərbiyənin təşkili formaları. Fiziki tərbiyənin həyata 
keçirilməsi səmərəli formalar seçib tətbiq etməyi tələb edir. Belə formalara bədən 
tərbiyəsi dərsləri, fakültativ məşğələlər, gün rejimində idman-sağlamlıq tədbirləri, 
fiziki tərbiyə üzrə sinifdənxaric və məktəbdənkənar tədbirlər daxildir. Bədən 
tərbiyəsi dərsləri fiziki tərbiyənin əsas, bütün şagirdlər üçün məcburi olan məşğələ 
formasıdır. 
Fiziki cəhətdən hazırlıqlı və idmana həvəs göstərən şagirdlər üçün fakültativ 
məşğələlər keçirilir. Bu məşğələlər könüllülük əsasında həftədə iki dəfə təşkil 
olunur. Fiziki tərbiyənin mühüm forması kimi gün rejimində idman-sağlamlıq 

---

tədbirləri böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu tədbirlərə daxildir: səhər gimnastikası; 
dərslərdə (xüsusən ibtidai siniflərdə) yorğunluğu götürmək üçün 2-3 dəqiqəlik bədən 
tərbiyəsi dəqiqələri; böyük tənəffüslərdə açıq havada oyun və əyləncələr. Fiziki 
tərbiyə üzrə sinifdənxaric işlər uşaq və gəncləri sistemli şəkildə bədən tərbiyəsi və 
idmana cəlb etməyə, onların asudə vaxtını səmərəli təşkil etməyə imkan verir. 
Sinifdənxaric fiziki tərbiyə tədbirlərinə idman dərnəkləri və bölmələri, oyun və 
əyləncələr, idman yarışları, idman bayramları, Spartakiadalar və s. daxildir. Fiziki 
tərbiyə sahəsində məktəbdənkənar işlər də çoxcəhətli və rəngarəngdir. Bu işləri uşaq 
idman məktəbləri, uşaq turist stansiyaları, mədəniyyət və istirahət parkları, idman 
bazaları, könüllü idman təşkilatları, MKİS işçiləri və başqa müəssisə və təşkilatlar 
təşkil edir. 
4."Ekologiya" yunan sözü olub, yurd (məkan) haqda təlim deməkdir. Ekoloji tərbiyə 
ahəngdar şəxsiyyət tərbiyəsinin mühüm tərkib hissəsidir. O, gənc nəsli ekoloji 
biliklərlə silahlandırmağa, ekoloji mədəniyyəti formalaşdırmağa yönələn tədbirlər 
sistemidir. 
Ekoloji tərbiyənin əsasını təbiətə sevgi, onun mühafizəsi işi təşkil edir. İnsan təbiətin 
bir üzvüdür. Təbiət öz sərvətləri ilə insanı bəsləyir, yaşadır, fiziki və mənəvi 
qüvvələrini inkişaf etdirir, ona həyat verir. Lakin bəzən insan öz yaşamaq mənbəyini 
- təbiəti, ekoloji mühiti korlayır; udduğu havanı, içdiyi suyu, məhsulunu yediyi 
torpağı zəhərləyir. Bu yolla insanlıq öz-özünü məhvə aparır, özü üçün dəhşətli 
fəlakətlər, xəstəliklər yaradır. Bunun qarşısını almaq üçün kiçik yaşlardan uşaqları 
təbiətə qayğılı münasibət ruhunda tərbiyə etmək, ekoloji şüuru və mədəniyyəti 
formalaşdırmaq lazımdır. Hər bir insan - şəxsiyyət və vətəndaş kimi öz yurdunun, 
bəşər övladı kimi isə dünyanın ekoloji vəziyyəti və tarazlığı üçün məsuliyyət hiss 
etməli, onun pozulması hallarına barışmazlıq göstərməlidir. Bu, dünyanın hər bir 
sakininin insanlıq borcudur. 
Ekoloji tərbiyədə aşağıdakı vəzifələri həyata keçirilir: 
- böyüyən nəsildə ekoloji şüuru formalaşdırmaq; 
- uşaq və gənclərdə doğma təbiətə, ətraf mühitə məhəbbət və qayğılı münasibət, 
onun korlanmasına qarşı barışmazlıq hissləri aşılamaq; 
- təbiəti mühafizə üzrə zəruri bacarıq və vərdişlər formalaşdırmaq, gənc nəsli fəal 
ekoloji fəaliyyətə hazırlamaq. 
Ekoloji tərbiyə işində müxtəlif yollardan, forma və metodlardan istifadə edilir. 
Ekoloji tərbiyə hələ kiçik yaşlardan, ailə və uşaq bağçasından başlanmalıdır. Erkən 
yaşlardan uşaqlarda təbiət hadisələrinə düzgün baxışlar yaratmaq, onlara təbiəti, 

---

canlıları sevdirmək, uşaq qəlbində xeyirxahlıq hissləri oyatmaq lazımdır. Kiçik 
yaşlardan buna diqqət yetirilməzsə, uşaqda təbiətə, heyvan və quşlara qarşı 
laqeydlik, hətta qəddarlıq, rəhmsizlik hissləri baş qaldıra bilər. Təbiətə qarşı 
qəddarlıq təbiət gözəlliklərinə laqeydlikdən, ətraf aləmə qeyri-həssas münasibətdən, 
bir sözlə, uşaq qəlbində xeyirxahlıq hisslərinin kütləşməsindən başlanır. Ailədə və 
uşaq bağçasında aparılan ekoloji tərbiyə işləri məktəbdə daha da inkişaf etdirilir və 
sistemli şəkil alır. Təlim prosesi ekoloji tərbiyənin çox mühüm yoludur. Ayrı-ayrı 
fənlərin tədrisində ekoloji təhsil və tərbiyə üçün böyük imkanlar vardır. İbtidai 
siniflərdə şagirdlər təbiətşünaslıq və ətraf aləmlə tanışlıq dərslərində təbiət və onun 
mühafizəsi haqqında ilkin təsəvvürlərə yiyələnir, onlarda təbiətə məhəbbət, onu 
qorumağın vacibliyi fikri aşılanır. Orta və yuxarı siniflərdə ekoloji təhsil və tərbiyə 
işləri genişləndirilir. Kimya dərslərində torpağın münbitliyini saxlamaq üçün 
kimyəvi gübrələrdən istifadə edilməsi, sənaye və məişət tullantılarının emalı, ekoloji 
cəhətdən təmiz ərzaq məhsullarının istehsalı və s. barədə təsəvvürlər aşılanır. Bunlar 
isə şagirdlərin ekoloji təfəkkürünün inkişafına güclü təsir göstərir. Ekologiya və 
təbiəti mühafizə sahəsində digər fənlərdə - biologiya, zoologiya, botanika, coğrafiya 
dərslərində daha ətraflı biliklər verilir və onların tətbiqi aspektləri nəzərdən 
keçirilir.Ekoloji tərbiyə sahəsində dərslərdə aparılan iş sinifdənxaric və 
məktəbdənkənar tədbirlər yolu ilə daha da dərinləşdirilir. Yerli şəraitdən asılı olaraq 
təbiəti mühafizə işinin müxtəlif formalarından istifadə olunur: məktəb meşəçiliyi, 
gənc təbiətçi dərnək və klubları, məktəb qoruqları, meyvə bağları, şagird istehsalat 
briqadaları, ekologiya üzrə olimpiada və viktorinalar, məktəb ekologiya cəmiyyəti, 
ekologiya ayları, ekologiya reydləri və s. belə maraqlı formalardandır. Məktəblərdə 
və yaşayış yerlərində yaşıllıq iməciliklərinin keçirilməsi, mavi və yaşıl keşikçi 
dəstələrinin yaradılması, ilk çiçək bayramlarının, meşə və quş günlərinin, təbiət 
dostları və gənc bağbanların müsabiqələrinin təşkili kimi tədbirləri məktəblərdə 
ənənə şəklinə salmaq lazımdır. 

---

MÖVZU. 
TƏRBİYƏNİN TƏRKİB HİSSƏLƏRİ.ŞAGİRDLƏRDƏ ELMİ
DÜNYAGÖRÜŞÜNÜN FORMALAŞDIRILMASI. 
PLAN: 
1. Tərbiyənin məqsədi və tərkib hissələri. 
2. Şagirdlərdə dünyagörüşünün formalaşdırılması məktəbin başlıca tərbiyəvi 
vəzifəsi kimi. 
3. Zehni tərbiyənin mahiyyəti və əhəmiyyəti. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

1.İstənilən fəaliyyətdə, müəyyən mənada, müvəffəqiyyətin əsasını məqsəd aydınlığı 
təşkil edir. Aydın məqsəd hər bir işçiyə, istənilən sahədə fəaliyyət göstərənə işini 
səmərəli və düzgün təşkil etməyə imkan verir. Pedaqoji prosesdə də məqsəd 
aydınlığı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlər isə cəmiyyətin şəxsiyyət 
formalaşdırılması işinə verdiyi tələblərə əsasən müəyyən edilir. Klassik və müasir 
pedaqoqlar şəxsiyyət formalaşdırılması prosesində məqsəd aydınlığına yüksək 
qiymət verirblər. Məsələn K. D Uşinski məqsəd aydınlığını pedaqoji prosesin birinci 
və əsas məsələsi hesab edirdi. Onun fikrincə tərbiyənin məqsədi ictimai və xalq 
mənafeyini üstün tutan, həqiqətə, doğruluğa, xeyrixahlıqa can atan, bütün insanlığın 
mənafeyini xalqının və özünün mənafeyi ilə birləşdirməyi bacaran həqiqi insan 
yetişdirməkdir. (K.D.Uşinski, seçilmiş pedaqoji əsərləri, Azərnəşr, 1953, s111) 
Praqmatizm nümayəndələrindən biri, Amerika pedaqoqu D. Dyui iddia edirdi ki, 
eyni zamanda paralel şəkildə həm məqsəd, həm də tərbiyə prosesi mövcuddur. Onun 
fikrincə tərbiyə inkişafdır və o, heç bir xarici təsirə tabe deyildir. Bununla da o, 
tərbiyə prosesini elmilik, obyektivlik və məqsədyönlülükdən məhrum edirdi. O fərdi 
tərbiyəyə daha çox üstünlük verirdi. D.Dyuinin davamçıları müasir proqmatistlər 
iddia edirdilər ki, mənlik iddiası ilə doğulmuş hər kəs xarici təsirə qarşı əks təsir 
göstərir, o özünü yaradıcılıqda təsdiq edir. Əksinə, xaricdən göstərilən tərbiyəvi 
təsirlər insanlardakı müstəqilliyi, qabiliyyəti boğur, onun üzə çıxmasını, inkişafını 
ləngidir. Məşhur Azərbaycan ədibi A. Bakıxanov hər şeydən əvvəl tərbiyənin 
məqsədini müəyyənləşdirməyə yüksək qiymət vermişdir. Onun fikrincə tərbiyənin 
məqsədi həqiqi insan yetişdirməkdir. O, əxlaq və əqli tərbiyəyə daha çox üstünlük 
verirdi. Tərbiyənin digər tərkib hassələrini də əxlaq tərbiyəsinin tərkib hissəsində 
(estetik, fiziki, əmək və s) verirdi. O, əxlaq tərbiyəsinə nəzakətlilik, təvözarkarlıq, 
səmimilik, doğruçuluq, düzlük, diqqətlilik, düşünərək danışmaq və hərəkət etmək, 
sərbəstlik, özüntənqid, təmkinlilik, ehtiyatlılıq, əməksevərlik, və s kimi sifətləri aid 
edirdi. Tərbiyənin məqsədi cəmiyyətin obyektiv inkişaf qanunları əsasında müəyyən 
edilir, məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə şərtlənir, onunla bərabər dəyişir. İctimai 
iqtisadi quruluş dəyişdikcə tərbiyənin məqsədi də dəyişir. Ona görə müxtəlif ictimai 
iqtisadi quruluşlarda tərbiyə də müxtəlif məqsədləri yerinə yetirmişdir. Müasir 
dövrdə inkişaf etmiş demokratik ölkələrdə tərbiyənin məqsədi hərtərəfli tnktşaf 

---

etmiş insanlar yetişdirməkdən ibarətdir. Hərtərəfli insan idealı müxtəlif dövrlərdə 
insanları düşündürmüş, bu isə öz əksini xalqların yaradıcılığında dövrün 
mütəfəkkirlərinin əsərlərində tapmışdır. Hərtərəffli inkişaf etmiş insan idealı 
müxtəlif xalqların həm yazılı, həmdə şiffahi xalq ədəbiyyatında əks olunmuşdur. 
Xalq yaradıcılığında təsvir edilən bu qəhrəmanlar fiziki cəhətdən sağlam, gözəl, 
əxlaqı təmiz, mərd, qorxmaz, döyüşkən, xalqını və vətənini sevən şəxslər kimi 
verilmişdir, vəsf edilmişdir. Zaman keçdikcə hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət idealı 
reallaşmış, gündəlik tələbata çevrilmiş, zəruri həyatı keyfiyyətlər kimi 
formalaşdırılmağa başlanmışdır.Tərbiyənin bu məqsədinə müvafiq tərkib hissələri 
müəyyən edilir. Bunları aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar:
1. Əqli təhsil və elmi dünyagörüş formalaşdırılması
2. Əxlaq tərbiyəsi
3. Əmək tərbiyəsi
4. Estetik tərbiyə
5. Fiziki tərbiyə
6. Hüquq tərbiyəsi
7. İdeya-siyasi tərbiyə
8. Ekoloji tərbiyə
2. Şəxsiyyət formalaşdırmağın mühüm və əsas tərkib hissələrindən bir də əqli təhsil 
və bu əsasda elmi dünyagörüş formalaşdırılmasıdır. Əqli təhsil vasitəsilə insanlar 
təbii və ictimai hadisələrin baş vermə qanunauyğunluqlarını dərk edirlər. Onların 
beynində maddi aləmin, obyektiv gerçəkliyin elmi mənzərəsi yaradılır. Bu yolla 
insanlara təbiət, cəmiyyət və insan təfəkkürü haqqında zəruri biliklər verilir. Bu 
biliklər istehsal prosesi ilə əlaqələndirilir. Beləliklə də böyüyən nəsl dərk olunmuş 
obyektiv gerçəklik qanunlarından cəmiyyətin və şəxsiyyətin xeyrinə istifadə 
yollarını öyrənirlər. Əqli təhsil sistemli şəkildə də tədris müəssisələrində aparılır. 
Böyüyən nəsl müxtəlif fənlərin tədrisi prosesində müxtəlif təbiət hadisələrinin 
mahiyyətini öyrənir, öyrənilmiş biliklərə müvafiq bacarıq və vərdişlərə yiyələnirlər. 
Əqli təhsilin aşağıdakı vəzifələri mövcuddur: - böyüyən nsli bilik, bacarıq və 
vərdişlərlə silahlandırmaq;
- əhsil alanların zehni bilikləri və intellektual səviyyələrini inkişaf etdirmək;
- zehni əmək mədəniyyəti formalaşdırmaq;

---

- əqli biliklərə müstəqil yiyələnmə bacarıqları formalaşdırmaq;
- böyüyən nəsldə, bütün təhsil alanlarda özüntəhsilə maraqlar yaratmaq;
- təhsil alanları istehsalın elmi əsasları ilə tanış etmək;
- elmi məlumatlara şüurlu münasibət formalaşdıraraq yaradıcılıq qabiliyyətlərini 
inkişaf etdirmək;
- mənəvi zənginlik yaratmaqla, elmi dünyagörüş formalaşdırmaq.
Elmi məlumatlara yiyələnmiş hər bir adam quruculuq işində daha fəal iştirak edir, 
öz fəaliyyyətini elmi əsaslar üzərində qurmağa çalışır, yaradıcılıq göstərir. Bu 
həmçinin müasir mürəkkəb istehsal prosesinin, inkişaf etmiş sənayeyə əsaslanan 
cəmiyyətin öz vətəndaşlarına verdiyi tələblərdir. Yəni cəmiyyət əqli təhsil qarşısında 
mövcud sənayeni idarə edə biləcək, xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində çalışa 
biləcək yüksək intellektual səviyyəyə malik şəxsiyyətlər yetişdirmək tələbi 
qoymuşdur. Əqli təhsil mənəvi zənginlik yaratmaqla əxlaqi saflığın da əsasını qoyur. 
Biliklərə yiyələnmə prosesin də insanlar həm də nəcib əxlaqi keyfiyyətlərə 
yiyələnirlər. Bu prosesdə insanların özünə, öz gücünə inam yaranır, bu inam isə 
təşəbbüskarlıq və yaradıcılıq meyllərinin yaranmasına səbəb olur. Əqli təhsil zehni 
qabiliyyətlərin, idrak proseslərinin, xüsusən də təfəkkürün inkişafına imkan yaradır. 
Daha doğrusu, əqli təhsil prosesi insanların psixi proseslərinin inkişaf etdirilməsinin 
əsas vasitəsidir. Biliklərə yiyələnmə birbaşa idrak prosesidir. Materialların 
mənimsədilməsi zamanı təhlil tərkib, müqayisə kimi təfəkkür əməliyyatlarında 
istifadə edilir ki, bu da idrakı inkişaf etdirir. Hər yeni öyrədilən materialın əvvəlki 
məlumatlarla əlaqələndirlməsi, anlayışlar yaradılması, təfəkkürlə yanaşı hafizəni də 
inkişaf etdirir. Material ixtiyari və davamlı diqqət əsasında öyrənilir. Diqqətin uzun 
müddət öyrənilən obyekt üzərində cəmləşdirilməsi onu həm də inkişaf etdirir, 
materialı mənimsəmə, dərk etmə, öyrənmə arzusu, meyli iradi gərginlik, özünü 
məcburetmə əsasında baş verir ki, bu da iradəni möhkəmləndirir və inkişaf etdirir. 
Mənimsənilmiş materialın şərhi, başqalarına çatdırılması nitqi inkişaf etdirir və s. 
Göründüyü kimi biliklərə yiyələnmə insanlarda psixi hadisələri, idrak proseslərini 
səmərəli şəkildə inkişaf etdirir. Biliklərə yiyələnərkən böyüyən nəsil və 
ümumiyyətlə öyrənənlər təbiət, cəmiyyət və insan təfəkkürünün inkişaf qanunları 
haqqında düzgün elmi məlumatları mənimsəyirlər. Təbii və ictimai hadisələrin baş 
vermə səbəblərini öyrənirlər. Bu isə onlarda elmi dünyagörüş formalaşdırmağın 
əsasını qoyur. Elmlərə yiyələnmiş insanlar nadanlıq və xurafatdan uzaq olur, təbiət 
və cəmiyyət hadisələrinə obyektiv, real münasibət bəsləyirlər. Elmi dünyagörüşə 
malik olan hər kəs onun ətrafında baş verən hadisələri təhlil edə bilir, siyasi-ictimai 
hadisələrə düzgün qiymət verirlər. Elmi dünyagörüş şəxsin tutduğu mövqe və 

---

vəziyyətdən asılı olmayaraq, mövcud cəmiyyətə, ətraf aləm hadisələrinə obyektiv 
elmi münasibətlər sistemidir. Bu münasibətlər insanların baxışları və əqidəsi 
şəklində təzahür edir. İnsanların ətraf aləm hadisələrinə ilk münasibətləri baxışları 
kimi çıxış edir. Bu baxışlar getdikcə insanların davranış və hərəkətlərində 
möhkəmlənərək əqidəyə çevrilir. Baxışların yaranması və təzahüründə intellektual 
səviyyə əhəmiyyətli yer tutur. Beləki, intellektual səviyyəsi yüksək olan insanlar 
ictimai-siyasi və təbiət hadisələrinə elmi nöqteyi-nəzərdən, elmi əsaslara istinad 
edərək yanaşır. Bu isə onlarda elmi baxışlar formalaşmasına səbəb olur. Dünyagörüş 
biliklər əsasında yaranır, lakin bilik deyildir. Bu inanılmış biliklərin həyata 
keçirilməsidir. Dünyagörüş elmi biliklərlə yanaşı özündə əqidə, baxış və davrınışı 
da birləşdirir. Elm, baxışlar, zəruri əxlaqi hərəkət və davranışlar vəhdət halında 
dünyagörüş yaradır. Vahid və hərtərəfli dünyagörüşə malik şəxslər isə bütün 
hadisələrə istər təbiət istərsə də cəmiyyət hadisələrinə eyni obyektiv mövqedən 
yanaşır. Hadisələrə yanaşma tərzinə görə müxtəlif dünyagörüşlər mövcud olmuşdur. 
Mütərəqqi-mürtəce; materialist-idealist; metafizik-materialist və s.
3. Zehni təhsil mənəvi zənginlik yaratmaqla əxlaqi saflığın da əsasını qoyur. 
Biliklərə yiyələnmə prosesin də insanlar həm də nəcib əxlaqi keyfiyyətlərə 
yiyələnirlər. Bu prosesdə insanların özünə, öz gücünə inam yaranır, bu inam isə 
təşəbbüskarlıq və yaradıcılıq meyllərinin yaranmasına səbəb olur.Zehni təhsil zehni 
qabiliyyətlərin, idrak proseslərinin, xüsusən də təfəkkürün inkişafına imkan yaradır. 
Daha doğrusu, əqli təhsil prosesi insanların psixi proseslərinin inkişaf etdirilməsinin 
əsas vasitəsidir. Biliklərə yiyələnmə birbaşa idrak prosesidir. Materialların 
mənimsədilməsi zamanı təhlil tərkib, müqayisə kimi təfəkkür əməliyyatlarında 
istifadə edilir ki, bu da idrakı inkişaf etdirir. Hər yeni öyrədilən materialın əvvəlki 
məlumatlarla əlaqələndirlməsi, anlayışlar yaradılması, təfəkkürlə yanaşı hafizəni də 
inkişaf etdirir. Material ixtiyari və davamlı diqqət əsasında öyrənilir. Diqqətin uzun 
müddət öyrənilən obyekt üzərində cəmləşdirilməsi onu həm də inkişaf etdirir, 
materialı mənimsəmə, dərk etmə, öyrənmə arzusu, meyli iradi gərginlik, özünü 
məcburetmə əsasında baş verir ki, bu da iradəni möhkəmləndirir və inkişaf etdirir. 
Mənimsənilmiş materialın şərhi, başqalarına çatdırılması nitqi inkişaf etdirir və s. 
Göründüyü kimi biliklərə yiyələnmə insanlarda psixi hadisələri, idrak proseslərini 
səmərəli şəkildə inkişaf etdirir. Biliklərə yiyələnərkən böyüyən nəsil və 
ümumiyyətlə öyrənənlər təbiət, cəmiyyət və insan təfəkkürünün inkişaf qanunları 
haqqında düzgün elmi məlumatları mənimsəyirlər. Təbii və ictimai hadisələrin baş 
vermə səbəblərini öyrənirlər. Bu isə onlarda elmi dünyagörüş formalaşdırmağın 
əsasını qoyur. Elmlərə yiyələnmiş insanlar nadanlıq və xurafatdan uzaq olur, təbiət 
və cəmiyyət hadisələrinə obyektiv, real münasibət bəsləyirlər. Elmi dünyagörüşə 
malik olan hər kəs onun ətrafında baş verən hadisələri təhlil edə bilir, siyasi-ictimai 

---

hadisələrə düzgün qiymət verirlər. Elmi dünyagörüş şəxsin tutduğu mövqe və 
vəziyyətdən asılı olmayaraq, mövcud cəmiyyətə, ətraf aləm hadisələrinə obyektiv 
elmi münasibətlər sistemidir. Bu münasibətlər insanların baxışları və əqidəsi 
şəklində təzahür edir. İnsanların ətraf aləm hadisələrinə ilk münasibətləri baxışları 
kimi çıxış edir. Bu baxışlar getdikcə insanların davranış və hərəkətlərində 
möhkəmlənərək əqidəyə çevrilir. Baxışların yaranması və təzahüründə intellektual 
səviyyə əhəmiyyətli yer tutur. Beləki, intellektual səviyyəsi yüksək olan insanlar 
ictimai-siyasi və təbiət hadisələrinə elmi nöqteyi-nəzərdən, elmi əsaslara istinad 
edərək yanaşır. Bu isə onlarda elmi baxışlar formalaşmasına səbəb olur. Dünyagörüş 
biliklər əsasında yaranır, lakin bilik deyildir. Bu inanılmış biliklərin həyata 
keçirilməsidir. Dünyagörüş elmi biliklərlə yanaşı özündə əqidə, baxış və davrınışı 
da birləşdirir. Elm, baxışlar, zəruri əxlaqi hərəkət və davranışlar vəhdət halında 
dünyagörüş yaradır. Vahid və hərtərəfli dünyagörüşə malik şəxslər isə bütün 
hadisələrə istər təbiət istərsə də cəmiyyət hadisələrinə eyni obyektiv mövqedən 
yanaşır. Elmi dünyagörüşə malik insan fəaliyyətində elmi müddəaları rəhbər tutur, 
təbiət və cəmiyyət hadisələrini təhlil edərək obyektiv qiymətləndirir, hər hansı bir 
faydalı əməklə məşğul olur, işsizlik və fəaliyyətsizliyə qarşı çıxır, optimist və 
mübariz olur, öz üzərində müntəzəm çalışır, lazım gəldikdə özün tərbiyə və 
özüntəhsillə məşğul olur. İnsanlarda elmi dünyagörüşün əsası hələ kiçik yaşlarından 
qoyulur. Bu sistemli təlim müəssisələrində ki, təlim prosesində təlim-tərbiyə 
prinsiplərinə riayət etməklə ayrı-ayrı fənlərin tədrisi prosesində həyata keçirilir. 
Təbii və dəqiq elmlərin tədrisi prosesində təbiətin sirləri açılır, humanitar fənlərin 
tədrisi prosesində isə cəmiyyətin inkişaf qanunlarını mahiyyəti dərk edilir və s. 
Materialların tədrisi prosesində əsası qoyulan elmi dünyagörüş sinfdənkanar 
tədbirlər vasitəsilə möhkəmləndirilir və inkişaf etdirilir. Dünyagörüş 
formalaşdırılması ziddiyyətli prosesdir. Onun formalaşmasına müxtəlif alimlər 
insanların özlərinin malik olduğu hərəkət və davranışlar da təsir göstərir. Ona görə 
də dünyagörüş uzun müddətə formalaşır. Bu proses təlim müddəti bitdikdən sonra 
insanların fəaliyyəti zamanı da davam edir. Buna görə də insanlarda elmi 
dünyagörüşün formalaşdırılmasında mədəniyyət müəssisələri, KİV və fəaliyyət 
müəssisələrində aparılan təlim-tərbiyə işi tədbirləri əhmiyyətli rol oynayır. Bu 
müəssisələrdə aparılan tərbiyəvi işlər cəmiyyətin tərbiyə proqramı şəxsiyyət 
formalaşdırılması işinə verilən tələblər əsasında qurulmalıdır.

---

MÖVZU.
ŞAGİRDLƏRİN ƏXLAQ VƏ ƏMƏK TƏRBİYƏSİ. 
PLAN: 
1. Əxlaq məfhumu. Əxlaq tərbiyəsini səciyyələndirən cəhətlər. 
2.Əxlaq tərbiyəsinin məzmunu. 
3. Əxlaq tərbiyəsinin tərkib hissələri. 
4. Şagirdlərin əmək tərbiyəsinin mahiyyəti və əhəmiyyəti. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

1.Əxlaq tərbiyəsi hərtərəfli şəxsiyyət formalaşdırılması işinin mühüm tərkib 
hissələrindən biridir. İnsanda əxlaqi keyfiyyətlərin formalaşması və təkmilləşməsi 
həyatı boyunca ictimai–iqtisadi tələblərdən asılı olaraq, əmək və başqa insanlarla 
ünsiyyət prosesində ömrünün sonuna qədər davam edir. Bu prosesə həmçinin 
insanın özünün həyat movqeyi, cəmiyyətə münasibəti, hərəkət və rəftarları da təsir 
edir. Əxlaq tərbiyəsi tərbiyəcinin böyüyən nəsilə, tərbiyə olunanlara asılanacaq 
zəruri əxlaqi keyfiyyətlərin məqsədyönlü və mütəşəkkil aparılması, əxlaqi hisslərin 
münasibətlərin yaradılması, davranışların formalaşdırılması prosesini əhatə edir. 
İnsanın əxlaqi keyfiyyətləri, onun daxili aləminin təzahürü kimi meydana çıxan 
davranışlarınformalaşması ömrünün sonuna kimi davam edir. İnsan əxlaqi 
keyfiyyətləri ilə birlikdə hazır şəkildə doğulmur. Onda formalaşan insanpərvərlik, 
düzlük, doğruçuluq, pislik, tənbəllik, əmək sevərlik kimi başqa keyfiyyətlər ona təsir 
edən kortəbii və şüurlu tərbiyəvi təsirlərin, cəmiyyətin göstərdiyi təsirin nəticəsi 
kimi meydana çıxır. İnsanların əxlaqi keyfiyyətləri təhlil edilərkən «əxlaqlı», 
«yüksək etikalı», «mədəni əxlaqlı», «əxlaqsız» kimi anlayışlardan istifadə edilir. 
Əxlaq tərbiyəsi baza kimi «etikaya» istinad edir. Əxlaq insanlar arasında 
yaranmış təcrübi etik qaydalar, normalar, yaxşı – pis, ədalətli – ədalətsiz, xeyir – şər 
və s. kimi normalar sistemi haqqında elmidir. Əxlaqı fəlsəfənin tərkib hissələrindən 
biri olan «Etika» tədqiq edir. İctimai şüurun digər formaları kimi əxlaq da 
cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədər olaraq dəyişir. Həmçinin əxlaq əsrdən-əsrə, 
xalqdan–xalqa keçdikcə dəyişir, bəzən ziddiyyətli şəkil alır. Əxlaq tarixi və ictimai 
xarakter daşıyır. Belə ki, eyni tarixi dövrdə eyni əxlaqi keyfiyyət cəmiyyətin 
tələbindən asılı olaraq müxtəlif mövqedən çıxış edə, müxtəlif mənada işlədilə bilrər. 
Əxlaq hər zaman mövcud ictimai münasibətlərdən asılı olub, bu münasibətləri 
müxtəlif şəkildə əks etdirir. Ona görə də hər bir cəmiyyətin özünün istehsal 
münasibətlərini əks etdirən əxlaq normaları, davranış qaydaları mövcüd olmuşdur 
və mövcuddur. Bu qaydalar insanlar arasındakı müxtəlif münasibətləri, əxlaqi 
qiymətləri özündə birləşdirir. Hər bir cəmiyyət üzvünün hərəkət və davranışları bu 
tələblər və qaydalara uyğun şəkildə qurulur. Məhz əxlaq tərbiyəsi vasitəsilə 
insanların şüuruna yeridilir ki, hər insan bu tələblər, normalar əsasında hərəkət 
etməyə məcburdur. Tərbiyə vasitəsilə cəmiyyətdəki əxlaq normaları insanların 
adətinə cevrilir, şüuruna yeridilir. Bu prosesdə müxtəlif tərbiyə müəssisələri 
müxtəlif şəkildə iştirak edir. Mədəniyyət müəssisələrində bu proses tək-tək 
nümunələr əsasında, həyati həqiqətlərlə müsbət və mənfi hərəkətlərin nətijələri 

---

müqayisəli şəkildə təhlil edilərək verilir. İnsanlar əxlaqi və qeyri əxlaqi hərəkətlərin 
nəticələrinin bilavasitə şahidi olurlar ki, bu da onlara daha şüurlu dərk etməyə və 
düzgün əxlaqi nəticə çıxarmağa imkan verir. Tərbiyənin bu şəkildə qurulması baş 
verə biləcək əxlaqi nöqsanları aradan qaldırır.
2. Əxlaq tərbiyəsi tərbiyəçinin rəhbərliyi ilə böyüyən nəsldə, ümumiyyətlə 
insanlarda cəmiyyətin müəyyən etdiyi əxlaq normaları və davranış qaydaları 
formalaşdırmaqla cəmiyyət üçün yaralı, öz hərəkət və münasibətlərini şüurlu sürətdə 
idarə edən şəxsiyyətlər formalaşdırma prosesidir. Onun məqsədi cəmiyyətin əxlaqi–
ictimai tələblərinə javab verən insanlar, vətəndaşlar yetirməkdən ibarətdir. Əxlaq 
tərbiyəsi düzgün əxlaqi anlayışlar yaratmaq, bu anlayışlara müvafiq adətlər, rəftarlar 
formalaşdırmaq kimi vəzifələri yerinə yetirir. Əxlaqi anlayışlar aşılanacaq əxlaqi 
hərəkətlərin, qaydaların mənası, mahiyyəti haqqında biliklər, məlumatlardır. Hər kəs 
icra etdiyi hərəkətin mənasını düzgün dərk etməsə onun hərəkət və davranışları da 
şüurlu olmaz. Müşahidələr və aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, əxlaqı nöqsana 
səbəb çox vaxt onun mahiyyəti haqqında düzgün məlumatın olmamasıdır. Ona görə 
də əxlaq tərbiyəvi tərbiyə olunanlarda əxlaqi biliklər, məlumatlar və bu biliklərə 
istinad edən əxlaqi şür formalaşdırmasından başlandıqda daha səmərəli nəticə verir. 
Şüurlu sürətdə dərk edilmiş əxlaq norma və qaydaları insanları hər zaman və hər 
yerdə şüurlu sürətdə hərəkət etməyə məcbur edir. Şüurlu qavranılmış əxlaq insan 
davranışının tənzimləyicisinə çevrilir. Formalaşmış düzgün əxlaqi istiqamətlər 
insana həm özünü həm də başqalarının hərəkətlərini, davranışını təhlil edərək 
obyektiv qiymət vermə imkanı yaradır. Düzgün əxlaqi münasibətlər insanlara 
müxtəlif situasiya və vəziyyətlərdə vicdanla, etik normalara uyğun şüurlu seçim 
imkanı verir.
Əxlaqi ideal əxlaqın şüurluluğunun xüsusi forması vacib tərkib hissəsi kimi 
təzahür edir. İdeal hər kəsin arzu etdiyi əxlaqi keyfiyyətlərə malik insan obrazlarıdır. 
Daha doğrusu şəxsin özünün olmaq istədiyi insan nümunəsidir. Yəni hər adam 
idealında gördüyü müsbət əxlaqi keyfəyyətləri özündə də yaratmağa, 
formalaşdırmağa çılışır. Əxlaqi anlayışlar aşılanması tərbiyənin ilk mərhələsindən 
başlanır, müxtəlif fəaliyyət sahələrində davam etdirilir. Belə ki, sistemli təlim və 
tərbiyə müəssisələrində çəmiyyətdə mövcud ümumi əxlaq normaları və onlara riayət 
etmənin zərurliyi aşılanır, izah edilir. Müxtəlif fəaliyyət sahələrində isə həmin 
fəaliyyət üçün zəruri olan əxlaqi keyfiyyətlər, hərəkətlər haqqındaanlayışlar 
yaradılır. Məsələn istehsal əxlaqı, pedaqoqa verilən (həm orta həm də ali məktəb 
pedaqoqları) əxlaqi tələblər, tələbələrə verilən əxlaqi tələblər, diplomatiya əxlaqi, 
biznes əxlaqı, mədəni fəaliyyət əxlaqı və s. Bunlar isə müvafiq təhsil və fəaliyyət 
müəssisələrində köməkçi tərbiyəvi fəaliyyət vasitəsilə həyata keçirilir. Məsələn 
istehsalat əxlaqı istehsalat müəssisələrindəki mədəniyyət müəssisələrində keçirilən 

---

tərbiyə tədbirləri (əxlaqi söhbət, disput, ədəbi –bədii gecələr və s.) vasitəsilə 
çatdırılır və s. Verilmiş əxlaqi anlayışların insanlarda adətə çevrilməsi də anlayışlar 
kimi zəruri və vacibdir. Əxlaqi adətlər yaradılmasa mənimsənilmiş, dərk edilmiş 
anlayışlar boş və əhəmiyyətsiz söhbətə çevrilər. Təlim tərbiyə müəssisələrində 
anlayışların adətlərə dəfələrlə, məcburən təkrar etdirilən təmrinlərlə çevrilir. Bu isə 
nəticə etibarilə anlayışların insanların şəxsi əxlaqi keyfəyyətinə, xarakterinə, 
rəftarına çevrilməsi deməkdir. İstehsal, əxlaqı, ümumiyyətlə fəaliyyətin tələb etdiyi 
əxlaqi adətlər isə insanların müstəqil şüurlu fəaliyyəti zamanı özünətərbiyənin 
köməyi ilə həyata keçirilir. Bu prosesdə tərbiyənin stimul və motivi də həll edici rol 
oynayır. Birinci halda insanlarda əxlaqın formalaşdırılması təlim–tərbiyə 
müəssisələrinin vəzifəsi olduğu halda II vəziyyətdə bu insanın şəxsən özünün 
məcburi həyati vəzifəsinə, borcuna çevrilir. Birinci halda tərbiyə olunanın hərəkət 
və davranışına təlim müəssisəsi və tərbiyəçi cavabdeh olduğu halda, II vəziyyətdə 
hər kəs özüdür. I halda əxlaqi nöqsanda, müəyyən mənada, tərbiyəçi də məsuliyyət 
daşıyırsa, II vəziyyətdə şəxsiyyət özü öz qeyri əxlaqi hərəkəti üçün məsuliyyət 
daşıyır.
3. Əxlaq tərbiyəsinin məzmununa vətənpərvərlik, dostluq və yoldaşlıq, qarşılıqlı 
yardım, beynəlmiləlçilik, fəaliyyətə şüurlu münasibət, intizam, məsuliyyət, düzlük, 
doğruçuluq, sadəlik tövazökarlıq insanlara humanist münasibət, onu əhatə edən 
mühitə – təbiətə qayğılı münasibət və s. daxildir. Vətənpərvərlik – öz doğma 
vətəninə, ölkəsinə, diyarına məhəbbət, onun düşmənlərinə qarşı barışmazlıq ifadə 
olunan əxlaqı keyfiyyətlərdir. Bu aparıcı əxlaqi keyfiyyət olub digər əxlaqi 
keyfiyyətlərin əsasını qoyur. Belə ki hər bir müsbət əxlaqi keyfiyyətin əsasını öz 
millətinə, vətəninə, xalqına, doğma, kiçik kəndinə məhəbbət təşkil edir. Bütün 
müsbət keyfiyyətləri insanlara, vətəninə olan müsbət münasibətlər stimullaşdırır. 
Vətənpərvərlik tarixi anlayışdır. Xalqın, insanların vətənpərliyinin əsasını onların 
yaşadığı, fəaliyyət göstərdiyi vətənə, onları qoruyan, müdafiə edən, maddi 
vəziyyətini yaxşılaşdırmağa, fəaliyyətinin mədəni səviyyəsini yüksəltməyə çalışan 
dövlətə, ictimai quruluşa məhəbbət, müsbət münasibət təşkil edir. Vətənpərvərlik 
tərbiyəsi insanın yaşadığı mikro mühitdən, doğma ata yurdunu, kəndini, gücə və 
şəhərini sevməkdən başlayır. Bu məhəbbət böyük vətənə, onu qoruyan dövlətə 
yaradılacaq məhəbbətin əsasını təşkil edir. Milli vətənpərvərlik tərbiyəsi sistemli 
təlim müəssisələrində təlim və dərsdənkənar tədbirlər vasitəsilə həyata keçirilir. 
Məsələn tarix dərslərindən xalqın keçdiyi şərəfli tarixi yolu, müharibələrdə qələbə 
və məğlubiyyətini, onların səbəblərini və s. öyrənərkən öyrənənlərdə doğma 
vətənlərinə məhəbbət, onun suverenliyi, müstəqilliyi üğründa mübarizlik, 
düşmənlərinə qarşı nifrət, milli sayıqlıq hissləri tərbiyə olunur. Kimya, biologiya, 
coğrafiya dərslərində ölkənin malik olduğu təbii sərvətləri öyrənməklə onlarda milli 

---

iftixar hissi və s. tərbiyə olunur.Sinifdənkənar və məktəbdənkənar tədbirlər isə 
dövrün aktual vətənpərvərlik məsələləri, problemlərinə həsr olunur. Mədəniyyət 
müəssisələri və müxtəlif müəssisələr də əxlaq tərbiyəsinin digər tərkib hissələrinə 
nisbətən vətənpərvərlik tərbiyəsinə aid daha çox tədbirlər keçirilir, tərbiyə işləri 
aparılır. Çünki milli vətənpərvərlik insanların tərbiyə münasibətlərinin əsasını təşkil 
edir. Şüurlu fəaliyyət prosesində insanlar özlərinin maddi ehtiyacını ödəməklə 
yanaşı həmçinin yaşadığı ölkənin dövlətin də mənafeyini müdafiə etdiyini dərk 
edirlər. Məsələn açılan hər bir zavod hər sahibkara mənfəət gətirməklə yanaşı həm 
də, çoxlu sayda insanların işlə təmin olması, ölkənin iqtisadi potensialının 
yüksəlməsi deməkdir. Hər bir işçinin şüurlu fəaliyyəti həmin işçinin maddi təminatı 
ilə yanaşı əmək məhsuldarlığını artırır, bu isə ölkədə istehsalın inkişafına təkan verir. 
Bu münasibətlər isə mədəniyyət müəssisələrində və həmçinin müxtəlif iş yerlərində, 
fəaliyyət sahələrində aparılan mədəni–tərbiyəvi tədbirlər vasitəsilə, təlim xarakterli 
məşğələlər vasitəsilə yaradılır. Vətənpərvərlik tərbiyəsinin əsaslı qolunu hərbi- 
vətənpərvərlik tərbiyəsi təşkil edir. Hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi vasitəsilə gənclər 
vətənin müdafiəsinə hər zaman hazır olma, onun yolunda ölümə belə getməyə 
hazırolma ruhunda tərbiyə olunurlar. Hərbi vətəpərvərlik tərbiyəsi orta məktəblərdə 
həm xüsusi dərslərdə, həm də idman oyunlarında, bu məqsədlə keçirilən 
sinifdənkənar tədbirlər vasitəsilə həyata keçirilir. Bu iş həmçinin sistemli və xüsusi 
hazırlıq kimi hərbi – əsgəri xidmətlərlə də həyata keçirilir. Hərbi – əsgəri xidmət 
zamanı gənclər əməli zəruri döyüş bacarıq və qabiliyyətlərinə yiyələnirlər. Həm də 
onlara vətənin siyasi müdafiəsinə aid nəzəri məlumatlar verilir, müxtəlif tədbirlər və 
siyasibiliklər vasitəsilə vətənə məhəbbət formalaşdırılır. Hərbi vətənpərvərlik 
tərbiyəsinə mədəniyyət müəssisələri, məktəbdən kənar uşaq tərbiyə müəssisələrində 
də xüsusi yer verilir. Məktəbdən kənar uşaq tərbiyə müəssisələrində müxtəlif hərbi 
– idman oyunları, yarışları vasitəsilə yeniyetmə və gənclərə həm əməli hərbi 
vərdişlər, hərbi strategiya, taktika öyrədilir, həm də onlarda bu oyunlar prosesində 
əzmkarlıq, prinsipallıq, siyasi sayıqlıq, dözümlülük, cəldlik, çeviklik kimi 
keyfiyyətlər yaradılır və tərbiyə olunur. Bu keyfiyyətlər isə vətənpərvərlik, vətənin 
müdafiəsi üçün zəruri və vacib əxlaqi keyfiyyətlərdir. Hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi 
sahəsində mədəniyyət müəssisələrində də xüsusi işlər görülür, tədbirlər keçirilir, 
fəaliyyət göstərir. Belə ki, bu müəssisələrdə dövrü olaraq əhali arasında mülki 
müdafiə tədbirləri, dövrün aktual siyasi hadisələriinin təhlilinə həsr olunmuş 
müxtəlif tədbirlər (disput, müzakirələr, mühazirələr, vətən qəhramanları, milli 
qəhramanlarla görüş və s.) keçirilir. Bu tədbirlərin keçirilməsində məqsəd insanların 
– vətəndaşların malik olduğu hərbi bilikləri təkrar etdirmək, yeni silah növləri və 
ondan qorunma üsulları barədə anlayışlar yaratmaq, özünü və ailəsini kütləvi, və s. 
silahlardan müdafiənin yeni üsullarını öyrətməkdən ibarətdir. Belə tədbirlər 
vasitəsilə insanlar fövqaladə vəziyyətlərdə yerinə yetirməli işlər, səmərəli və ağıllı 

---

müdafiə tədbirləri ilə tanış olurlar. Bunlar isə onlarda milli sayıqlıq, ictimai 
mülkiyyətə şüurlu münasibət və s. bu kimi zəruri hərbi vətənpərvərliyə aid 
keyfiyyətləri daha da möhkəmləndirir. Əməyə və əmək adamlarına şüurlu münasibət 
də əxlaq tərbiyəsində əsaslıyer tutur. Əmək tərbiyəsinin sosial–ictimai tərəfini 
insanların əmək fəaliyyətinin əsasını vətənin xeyrinə şüurla çalışması; əməyi birinci 
və əsaslı yaşayış vasitəsi kimi dərk etməsi; bütün əmək növlərinə məhəbbət və 
hörmət, şüurlu fəaliyyət növü seçmək və s. təşkil edir. Əvvəlcə evdə, sonra isə 
məktəbdə müxtəlif fəaliyyət növləri ilə məşqul olan hər bir insan belə bir qənaətə 
gəlməlidir ki, həyatda hamı hər hansı bir əmək fəaliyyəti ilə məşqul olmalı, xalq 
təsərrüfatının bu və ya digər sahəsində çalışmalıdır. Bu tələb hər bir insan üçün 
məcburi həyati tələbdir. Əməyə şüurlu münasibət tərbiyəsi dedikdə hər kəsin öz 
əmək fəaliyyətinə vicdanla yanaşması, doğruculuğu, düzlüyü, işində yaradıcılığı 
nəzərdə tutulur. İşinə vicdanla yanaşmaq həmçinin hər kəsdən fəaliyyət zamanı ciddi 
cəhd, dözümlülük, hövsələ tələb edir. Əməyə düzgün münasibətin ictimai – əxlaqi 
cəhətini düzgün peşə seçmətəşkil edir. Bu isə insanların əməyə şüurlu münasibəti ilə 
bağlıdır. Müasir xüsusi sahibkarlıq dövründə əməyə belə şüurlu münasibət, imkan, 
maraq və bacarıqdan asılı olaraq peşə seçmə xüsusilə vacibdir. Tərbiyə olunanların 
diqqəti özünün fiziki və intelektual səviyyəsinə yönəldilməli, hər kəs özünün malik 
olduğu fiziki və əqli imkanlarını obyektiv qiymətləndirməsi bacarmalıdır. Peşə 
seçməyə də məhz bu imkanlar baxımından yanaşılmalıdır. Hər kəs elə peşə 
seçməlidir ki, həmin peşə ilə həm özünə, həm də cəmiyyətə fayda verə bilsin. Çünki 
Sovetlər birliyi dövründə peşə seçmə nisbətən şablon və marağın nəzərə alınmaması 
şəklində həyata keçirdi. Məsələn orta ümumtəhsil məktəblərini bitirən hər kəs 
mütləq ali məktəbə daxil olmalı idi. Bu münasibətə ictimai rəy çox güclü idi. Ona 
görə də orta məktəbi bitirən hər bir gənc mütləq ali məktəbə daxil olmağa çalışırdı. 
Burada ön planda ali məktəbə daxil olma gedirdi. Seçilmiş sahədə faydalı əmək isə 
arxa plana keçirdi. Bu isə istehsalatda durğunluq yaranmasına, əmək 
məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olurdu. Əxlaq tərbiyəsinin mühüm 
komponentlərindən biri də intizamlıdır. İntizam tərbiyəsi əxlaq tərbiyəsinin 
qiymətli, əhəmiyyətli və vacib keyfiyyətidir. Belə ki, intizam insanın bütün 
fəaliyyətinin ilk göstəricisidir. Ona görə də hələ tərbiyənin ilk mərhələsində onun 
səmərəli şəkildə formalaşmasına ciddi fikir verilir. İntizam yaşından asılı olmayaraq 
hər kəsin özünün–özünə rəhbərliyi, fəaliyyətinin şüurlu istiqamətidir. Humanizm 
mühüm əxlaqi keyfiyyətdir. Bu, başqa insanlara, onların əməyi, fəaliyyəti, 
şəxsiyyətinə hörmət üzərində qurulur. Şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı şərtlərindən biri 
də humanistlikdir. Humanizm dedikdə həm də başqa insanların xoşbəxtliyi uğrunda 
mübarizə, onların istedad, bacarıq və yaradıjclıq qabiliyyətlərinin üzə çıxarılması, 
inkişafı üçün şərait yaratmaq, insanlar arasında səmimi münasibətlər yaratmaq da 
başa düşülür. Humanist münasibətlər bütün insanlara ictimai mövqeyindən asılı 

---

olmayaraq bərabər hüquqlu şəxslər kimi baxmaq: insanların ehtiyaclarına diqqətli 
olub onlara kömək etmək: insanların qəlbinə dəyməmək – onlara qarşı diqqətli 
olmaq; başqalarını anlamaq, başa düşmək bacarığı və hövsələsi; zəifləri müdafiəyə 
hazır olmaq və s. daxildir. Bu münasibətlər insanların bütün həyat boyunca onlara 
aşılanmalıdır. Humanizmin əsasını başqalarına hörmət və qayğıkeşliklə yanaşmaq 
təşkil edir. Başqalarına hörmətlə yanaşan insanlarda isə özündən razılıq, başqalarına 
yuxarıdan aşağı baxma münasibətləri olmur, onlar yüksək ünsiyyət mədəniyyətinə 
malik olurlar. Başqalarını incitməmək, təhqir etməmək, onlar üçün arzu olunmaz 
vəziyyət yaratmamağa əsaslanan diqqətlilik insanlara əmək sevərlilik kimi yanaşma 
özü insanı yuxarıda qeyd edilən şəkildə hərəkət etməyə məcbur edir. Dözümlülük 
və genişürəklilik insanlarda başqalarının zəif cəhətlərini, çətinliklərini başa düşərək 
onları bağışlamaq haqqında pis fikrə düşməmək münasibətləri formalaşdırılır. Bura 
həmçinin başqalarının çətinliklərini vaxtında görüb hiss edərək ona imkan dairəsndə 
kömək etmək, heç olmazsa dərdinə şərik olmaq da daxildir. Bu münasibətlər 
insanlarda kiçik yaşlarından formalaşdırılmalıdır, əks halda onlarda başqalarına, 
onları əhatə edən insanlara qarşı etinasızlıq və qəddarlıq yarana bilər. Humanizmin 
mühüm tərkib hissələrindən biri də zəifləri müdafiə etməkdir. Bu uşaqlarda kiçik 
yaşlarından başlanır və əvvəlcə heyvanları, bitkiləri qoruma, göcalara, analara 
kömək formalarından başlayaraq getdigcə mürəkkəbləşən işlər şəklində aparılır. 
Humanist münasibətlər tərbiyənin digər tərkib hissələri kimi sistemli təlim-tərbiyə 
müəssisələrində paralel şəkildə həmçinin təhsil müddəti bitdikdən sonra müxtəlif 
müəssisə və təşkilatlarda da aparılır. Yaşlı insanlar və gənclərlə tərbiyənin bu 
sahəsində işlər mədəniyyət müəssisələrində, pedaqoji gerçəkliyin digər sahələrində 
daha geniş şəkildə aparılır. İdarə və müəssisələrdə ayrı-ayrı tədbirlərin tərkibində 
verilir. Məsələn mədəniyyət və ya ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrində başqa xalqlara, 
millətlərə zorakılıq (həmin dövrdəreal şəkildə mövcud olan) aktlarına qarşı etiraz 
tədbirlərində, xəstələrə, qaçqın və köçkünlərə, valideyinsizlərə kimsəsiz qocalara 
kömək və yardım formalarında və digər şəkildə həyata keçirilir.
MÖVZU. 

---

MÜƏLLİMİN PEDAQOJİ FƏALİYYƏTDƏ YERİ, 
ONUN PEŞƏ VƏ ŞƏXSİ KEYFİYYƏTLƏRİ. 
PLAN: 
1. Pedaqoji peşənin yaranması və inkişafı. 
2. Müəllimin pedaqoji fəaliyyətdə yeri. 
3. Müəllimin pedaqoji qabiliyyəti və şəxsi keyfiyyətləri. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

1. "Müəllimlik - müəllim vəzifəsi, müəllim sənəti, işi" kimi şərh edilir. (Azərbaycan 
dilinin izahlı lüğəti, III c.səh.408, Bakı-2006). "Müəllim - geniş ictimai mənada 
mütəfəkkir, ictimai xadim, insanların dünyagörüşünü və inamını formalaşdıran, 
onlara həyatda öz yolunu tapmaqda kömək edən" insandır. (Pedaqoqiçeskiy slovar, 
II c. səh. 546, Moskva, 1960)."Müəllim - ərəbcə öyrədən, bilmək, başa düşmək 
sözündəndir. Ümumtəhsil, texniki peşə, orta ixtisas məktəblərində və ya ali 
məktəbdə hər hansı fənni tədris edən pedaqoji işçi"dir. (ASE, VII c. səh. 120, Bakı-
1983). "Müəllim - özünün mənimsədiyi, yiyələndiyi bilikləri, bacarıqları, əldə 
etdiyi, qazandığı təcrübəni, həyatı dərk etməsi və ona münasibətini digərlərinə 
verən, ötürən şəxsdir" (V.Q.Onuşkin, Y.İ.Oqaryov "Obrazovaniye vzroslıx:
mejdistiplinarnıy slovar terminologii" səh. 189, Sankt - Peterburq - Voronej - 1995). 
"Müəllim - sistemləşdirilmiş bilikləri, bacarıq və vərdişləri, habelə mənəvi 
keyfiyyətləri adamlara məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil aşılamaq yolu ilə 
cəmiyyətin sonrakı inkişafına güclü təkan verən pedaqoji təhsilli mütəxəssis"dir. 
(Azərbaycan Milli İzahlı Ensiklopedik Pedaqoji lüğət. səh, 157, Bakı - 
2005)."Müəllim" anlayışı müxtəlif mənbələrdə müxtəlif ifadələrlə şərh edilməsinə 
baxmayaraq, nəticə etibarı ilə mahiyyətcə eyni mənanı bildirir. Müəllim - ilk 
növbədə insandır, bilikli, savadlı, tərbiyəli, uşaqları və peşəsini sevən insandır, 
uşaqları, gəncləri xalqın, vətənin gələcəyi üçün hazırlayan vətənpərvər insandır, 
vətəndaşdır, ictimai xadimdir... Müəllim gənc nəslin mənəvi aləminin memarı, 
cəmiyyətin etibar etdiyi şəxsdir. Cəmiyyət ən əziz, ən qiymətli sərvətini - uşaqları, 
öz ümidini, öz gələcəyini müəllimə etibar edir. Bununla sanki məktəbin, müəllimin 
məqsədi, vəzifəsi müəyyənləşdirilir - xalqın, dövlətin gələcəyini formalaşdırmaq, 
"Təhsil Haqqında " qanunda təsbit olunduğu kimi, "Azərbaycan dövləti qarşısında 
öz məsuliyyətini dərk edən, xalqın milli ənənələrinə və demokratiya prinsiplərinə, 
insan hüquqları və azadlıqlarına hörmət edən, vətənpərvərlik və azərbaycançılıq 
ideyalarına sadiq olan, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş və şəxsiyyət 
yetişdirməkdir".Bu baxımdan dahi mütəfəkkir N.Tusinin fikirləri daha 
maraqlıdır."Hər sənətin şərəfi onun məqsədində, hər varlığın islahı onun zatındakı 
şərəfindədir...Deməli, bu dünyadakı mövcudatın ən şərəflisi olan insanı kamilliyə 
çatdırmaq 
məqsədini 
güdən 
sənət dünya 
sənətlərinin 
ən 
şərəflisi 
olmalıdır...Varlıqları ən aşağı dərəcədən kainatın ən şərəfli mərtəbəsinə qaldıran 
sənətdən daha şərəflisi nə ola bilər?!" (Əxlaqi-Nasiri, səh.81). Bəli, müəllimlik çox 
şərəfli peşədir - vəzifədir, şərəfli olduğu qədər də mürəkkəb, məsuliyyətli vəzifədir. 
Ona görə də hər bir müəllim bilməlidir ki, hər bir uşaq - fikirləri, görüşləri, hissləri, 
duyğuları, maraqları, sevincləri, həyəcanları, kədərləri və qayğıları ilə özünəməxsus 
xüsusi bir dünyadır. Müəllim şagirdlərin bu mənəvi dünyasını görməli və bilməlidir. 

---

Hər bir müəllim məktəbin mənəvi həyatına hissiyyatlılıq, qayğıkeşlik, dostluq, 
mehribanlıq xüsusiyyətlərini gətirməlidir. "Təlim və təhsilin çətin məqamlarında 
müəllim şagirdlərini hədələməklə, əsəbi hərəkətlərlə, imtahan qiymətləri ilə 
qorxutmamalı, əksinə onlarda gözəl arzu və ümid qığılcımları oyatmalıdır" 
(A.Mirzəcanzadə. İxtisasa giriş, Bakı -1990. səh 228). Özünün uşaqlığını 
xatırlamayan, uşaq aləminin ecazkar xüsusiyyətlərini bilməyən adam yaxşı müəllim 
ola bilməz. "Yaxşı müəllim nə deməkdir" sualına V.A.Suxomlinski belə cavab 
verirdi: "O, ilk növbədə, uşaqları sevən insandır, onlarla ünsiyyətdən sevinc tapır, 
inanır ki, hər bir uşaq yaxşı adam ola bilər, uşaqlarla dostluq etməyi bacarır, 
uşaqların sevincini və kədərini ürəyinə sala bilir, uşağın qəlbini oxuyur və heç vaxt 
unutmur ki, özü də vaxtilə uşaq olub. İkincisi, yaxşı müəllim tədris etdiyi fənnin 
elmini yaxşı bilir, ona vurğunluqla onun inkişaf üfüqlərini-yeni kəşfləri, tədqiqatları, 
nailiyyətləri izləyir, o elmin problemlərindən də xəbərdardır. Yaxşı müəllim orta 
məktəbin tədris proqramında nəzərdə tutulanlardan daha çox bilir. Dərin bilik, geniş 
dünyagörüş şagirdlər qarşısında elmin, biliyin, fənnin, tədris prosesinin cəzbedici 
qüvvəsini aça bilmək üçün vacibdir. Şagirdlər müəllimin simasında ağıllı, bilikli, 
düşüncəli, sənətinə vurğun bir insan görməlidirlər...Üçüncüsü, yaxşı müəllim 
psixologiya və pedaqogika elmlərini bilən, tərbiyə haqqında elmləri bilmədən 
uşaqlarla işləməyin mümkünsüzlüyünü hiss və dərk edən insan olmalıdır. 
Dördüncüsü, yaxşı müəllim öz peşəsinin ustası olmalıdır". (V.A.Suxomlinski, 
İzbrannıye pedaqoqiçeskiye soçineniya, 3-cü cild, səh. 43, Moskva - 1980). Böyük 
rus yazıçısı L.N.Tolstoy yazırdı ki, "Əgər müəllim ancaq işini sevirsə, o yaxşı 
müəllim olacaq. Əgər müəllim bir ata, bir ana kimi şagirdi sevirsə, o bütün kitabları 
oxuyan, lakin nə işini, nə də şagirdləri sevməyən müəllimdən yaxşı müəllim olacaq. 
Əgər müəllim işinə və şagirdlərə olan məhəbbətini özündə birləşdirirsə, o kamil 
müəllimdir" (Pedaqoqiçeskiye soçineniya, Moskva - Leninqrad - 1948. səh. 300). 
Görkəmli alman pedaqoqu A.Disterveq deyirdi ki, pis müəllim şagirdlərə həqiqəti 
təqdim edir, yaxşı müəllim onu tapmağı öyrədir. Pedaqoji proses insan fəaliyyəti 
növlərindən biridir, onsuz nəsillərin varisliyi, cəmiyyətin mövcudluğu və inkişafı 
qeyri-mümkündür. Məlumdur ki, peşə ilə, o cümlədən müəllim peşəsi ilə bağlı bu 
və ya digər vəzifələrin yerinə yetirilməsi insandan müəyyən mənəvi - psixoloji 
keyfiyyətlər, hərəkətlər və mənəvi münasibətlər tələb edir. Hər bir peşə və ya 
ixtisaslaşdırılmış fəaliyyət növünün təkrarolunmaz situasiyaları, çətinlikləri və 
ziddiyyətləri mövcuddur. Onları işin gedişində operativ şəkildə həll etmək və aradan 
qaldırmaq lazımdır. Çünki bu prosesdə insanların əxlaqi keyfiyyətləri formalaşır. 
Pedaqoji işdə mənəviyyatın rolu daha böyükdür, ona görə ki, burda əxlaqın özü 
pedaqoji funksiyaları yerinə yetirir. Müəllim əhəmiyyətli dərəcədə şagirdlərin daxili 
aləmini, mənəvi simasını formalaşdırır. Müəllimin zəhməti və diqqətindən bütün 
uşaqlar keçir. Bu mənada müəllim təlim - tərbiyə prosesində nəinki həlledici fiqur, 

---

o cümlədən xalqın gələcəyini formalaşdırmaqda ən vacib faktordur. Bu missiyanı 
yerinə yetirmək üçün müəllimdən gərgin əmək sərf etmək tələb olunur. Bu 
baxımdan özbək mütəfəkkiri və şairi Ə.Nəvainin fikirləri diqqətəlayiqdir: 
"Müəllimin etdiyini heç bir insanın etməyə gücü çatmaz, bunu nəinki Adəm, hətta 
cəhənnəmin hakimi belə bacarmaz. Hətta bir uşağın tərbiyə edilməsi qüvvətli əri 
belə əldən salar, eyni zamanda bir çox uşağı tərbiyə edən və onlara dərs verən 
müəllim hünər, fədakarlıq göstərir. Bu, çox ağır və üzücü əməkdir. Malik olduğu hər 
şeyə görə tələbə müəlliminə borcludur, hətta hökmdarın belə müəllimə qulluq, 
kömək, iltifat etməsi gərəkdir. Əgər hakimin özü tələbə olsa belə, müəllimi ondan 
razıdırsa, Allah da ondan razı olar. O, (müəllim) ilahiyyat elmlərini bilməli, 
insanlara isə dünyəvi elmləri öyrətməlidir. Haramdan kənarda durmalı, pis işlərdən 
qaçmalıdır. O, təcrübəsiz, xəbərsiz adamların - şagirdlərin, tələbələrin 
mənəviyyatını pozmamalı və yolverilməz işlər görməməlidir. Əks təqdirdə o, 
müəllim deyil, əxlaqsız, pis, yaramaz insandır və mömin, dindar insanlar onunla 
ünsiyyət saxlamamalıdırlar. Alimlər mömin, pak və baxəbər, səriştəli olmalıdırlar, 
onlar Allahın nə buyurduğunu, Onun rəsulunun nə dediyini bilməlidirlər" (E.Əliyev. 
Məktəbli fəlsəfəsi. Bakı - 2008. səh.166,168) Müəllimlik peşəsinin şərəfli olduğu 
qədər də məsuliyyətli, çətin və mürəkkəb olması barədə dahi Ü.Hacıbəyov belə 
yazırdı: "Müəllimlik vəzifəsi çox çətin və ən məsuliyyətli bir vəzifədir. Hər adam 
onun öhdəsindən gələ bilməz və hər bir adama müəllim deyib, uşaqları ona 
tapşırmaq böyük xətadır. Yalnız bir təlimdən başqa uşağın tərbiyəsi dəxi müəllimin 
öhdəsindədir. Uşaq dəxi qabili - tərbiyə bir şey olduğuna görə, onu nə tövr tərbiyə 
etsən, o cür də adam çıxar. Tərbiyə işində cüzi bir səhlənkarlıq uşağın gələcəyini 
pozub, evini yıxar. Bu ağır sənətə qədəm qoyan müəllim əfəndi bunların hamısını 
əvvəlcə mülahizəyə almalıdır. Müəllimliyi özü üçün Sibir əzabı bilən müəllim, 
yaxşıdır özünü bu sənətdən kənar etməklə, zəhmətdən və cavabdehlikdən qurtarsın, 
qəlbində tərbiyə və təlimə bir şövq və həvəs yoxsa, heç bu işə girməsin və bu sənəti 
əhl adamlara tərk ilə özünə başqa bir kəşhi - ruzi vasitəsi axtarsın". (Ü.Hacıbəyov. 
Seçilmiş əsərləri, Bakı - 1985. səh.128-129). Müəllim müəllimlik peşəsinin sirlərini 
və tədris etdiyi fənnin elmi - nəzəri və praktik əsaslarını, ölkəmizdə təhsilin dövlət 
tərəfindən müəyyən edilmiş məqsədini, özünün "Təhsil qanunu" ilə 
müəyyənləşdirilmiş hüquq və vəzifələrini yaxşı bilməli və əməldə həyata 
keçirməlidir. Müəllim elə bir insan - mütəxəssis olmalıdır ki, uşaqlar, gənclər ondan 
öyrənməyə can atsınlar. Təsadüfü deyildir ki, xalq belə bir deyim formalaşdırıb, 
"müəllim o kəs deyil ki, öyrədir, o kəsdir ki, ondan öyrənirlər". Əlbəttə, o 
müəllimdən öyrənirlər ki, o yaxşı öyrədilib, yaxşı hazırlanıb. Macar bəstəkarı 
Z.Koday deyirdi ki, "O kəs yaxşı öyrədə bilər ki, onu yaxşı öyrədiblər". Bu məsələyə 
İ.Hötenin münasibəti belə idi: "Kimlərdən biz öyrəniriksə düzgün olaraq bizim 
müəllimlərimiz adlandırılırlar, lakin hər öyrədən bu ada layiq deyil". Bu ada layiq 

---

olmaq üçün "...təhsildə kamilliyə çatmaq lazımdır" (Konfusi). Çox təəssüf ki, 
ölkəmizin ümumtəhsil müəssisələrində işləyən 170 mindən artıq müəllimin xeyli 
hissəsi bu tələblərə cavab vermir. Səriştəli, peşəkar müəllim olmaq üçün müntəzəm 
axtarışda olmaq, oxumaq, öyrənmək lazımdır. Müqəddəs kitabımız Qurani - 
Kərimin buyurduğu kimi, "insan beşikdən qəbir evinə qədər öyrənməlidir". Hər bir 
müəllim yadda saxlamalıdır ki, insana xas olan qüsurların ən pisi qeyri - 
peşəkarlıqdır.Müəllimlik sənəti yaradıcı işdir. Akademik A.Mirzəcanzadənin 
təbirincə desək, "Yaradıcılığın bütün sahələrində öz-özünə öyrənmə və şəxsi təhsil 
böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə deyirlər ki, yaradıcılıq işlərində ən əsası və 
başlıcası öyrətmək olmaz - bunu ancaq öyrənmək olar". (İxtisasa giriş. Bakı-1990. 
səh. 232) . İngilis filosofu H.Spenserə görə, "Bəşəriyyət həmişə ancaq şəxsi təhsil 
yolu ilə müvəffəqiyyətlə inkişaf etmişdir". O.Süleymenov deyir ki, "ancaq şəxsi 
təhsil yolu ilə mütəxəssis olmaq olur". "Müəllimlərin müstəqil təhsili... onların elmi-
siyasi cəhətdən inkişafına kömək edir" (M.Mehdizadə). Bu baxımdan rus 
musiqişünası və pedaqoqu Anton Rubinşteynin fikirləri çox maraqlıdır: "Əgər bircə 
gün öyrənmirəmsə - bunu özüm hiss edirəm, əgər iki gün öyrənmirəmsə, bunu mənə 
yaxın olanlar hiss edirlər, əgər üç gün öyrənmirəmsə - bunu hamı hiss edir". 
"Müəllim nə qədər ki, oxuyur, öyrənir, o yaşayır, o, oxumağı dayandırdıqda ondakı 
müəllimlik ölür" (K.D.Uşinski). Müəllim sənəti humanist sənətdir, insan 
mənəviyyatını formalaşdıran sənətdir. Uşaqlara olan sevgi müəllim fəaliyyətinin 
humanist istiqamətinin əsasıdır. Müəllim bütün hallarda, xüsusən "müəllim-şagird", 
"müəllim-pedaqoji kollektiv", "müəllim-məktəb rəhbərliyi", "müəllim-valideyn" 
münasibətlərinin qurulmasında pedaqoji taktı-nəzakəti, onun davranışına verilən 
etik tələbləri gözləməli, şagirdlərin şərəf və ləyaqətinə hörmət bəsləməli, onlara 
münasibətdə ədəblə davranmalıMüəllim vicdanlı, insaflı, ədalətli olmalıdır. Bunları 
o sözdə yox, əməldə həyata keçirməlidir, şəxsi nümunə göstərməlidir. İnsanlara, 
faktlara, hadisələrə obyektiv qiymət verməyi bacarmalı, düzlüyü təlqin 
etməlidir.Atası Hüseyni-Əbu Əli ibn-Sinanı Buxaraya Quran müəllimi xətib 
Übeydin yanına gətirir və Hüseynə Quranı öyrətməyi xahiş edir. İlk məşğələlərdən 
müəllim görür ki, hansı ayədən, surədən söhbət gedirsə, Hüseyn dərhal ayələri, 
surələri əzbər deyir və geniş şərh verir. Bir müddətdən sonra müəllim hiss edir ki, 
Hüseynə əlavə bir şey verə bilmir. Müəllim Hüseynə deyir: "Mənə bax, atana 
deyərsən ki, daha səni bura gətirməsin. Sən həqiqətən də hafizsən, Quranı əzbər 
bilirsən". Müəllim Hüseynin atasına məsləhət görür ki, onu daha yüksək səviyyəli 
alimin (müəllimin) yanına aparsın. (V.Voskoboynikov - "Böyük loğman"). 
Müəllimlər və valideynlər, təhsili idarə edənlər və ictimaiyyətin 
nümayəndələri bu həqiqətləri, bu dəyərləri qoruyub saxlamağa borcludurlar. 
Pedaqoji əmək ictimai fəaliyyətin xüsusi sahəsidir. Burada bilik, bacarıq, 

---

peşəkarlıqla yanaşı etik normalara riayət edilməsi nəticəsində formalaşan müəllim 
nüfuzunun da böyük rolu vardır. Çünki başqa mütəxəssislərdən fərqli olaraq 
müəllim canlı, şüurlu, faktlara və hadisələrə öz fərdi münasibəti olan insanlarla 
işləyir. Müəllim şagirdlər, öz həmkarları və valideynlər arasında yüksək nüfuza 
malik olduqda onun pedaqoji fəaliyyətinin uğurlu olduğunu söyləmək olar. 
Müəllimin nüfuzu onun mənəvi statusudur. Nüfuz insanın ictimai proseslərin gedişi 
təcrübəsində əldə etdiyi mənəvi ləyaqətə söykənən digərlərinə təsir etmək 
qüvvəsidir. Pedaqoji nüfuz müəllimin mənəvi-etik və psixoloji-pedaqoji 
hazırlığından çox asılıdır. Onun səviyyəsi müəllimin biliyinin dərinliyi, erudisiyası, 
ustalığı, işə və iş yoldaşlarına münasibəti, ümumi hazırlığı, ictimai fəallığı, 
valideynlərlə işləmək metodu, məişətdə davranışı və s. ilə müəyyən edilir. Onlara 
təlim-tərbiyəsi etibar edilən uşaqların gələcək taleyi üçün yüksək mənəvi məsuliyyət 
nümayiş etdirən müəllimlərimiz çoxdur, lakin müəllim adına, nüfuzuna xələl gətirən 
müəllimlər də az deyil. Məktəbi bu təsadüfi adamlardan təmizləmək üçün 
müəllimlərin ciddi, qərəzsiz, ədalətli, obyektiv, sistemli şəkildə attestasiyasının 
keçirilməsi zəruridir. Bu, zamanın, təhsil sahəsində aparılan islahatların tələbidir. 
Bununla bağlı dövlət və hökumət tərəfindən müvafiq hüquqi baza yaradılmışdır. 
Əsas məsələ qanunvericilik aktlarının tələblərinin icrasını təmin etməkdən ibarət 
olmalıdır. Müəllim nüfuzunu hər hansı qərarla, əmrlə, göstərişlə qaldırmaq qeyri-
mümkündür. Müəllimlik peşəsinin nüfuzunu hər bir müəllim öz iş və mənəvi 
keyfiyyətləri ilə, məktəbin rəhbərliyi, təhsili idarəetmə orqanları, dövlət və 
ictimaiyyət, kütləvi informasiya vasitələri isə müəllim peşəsinə obyektiv 
münasibəti, maddi və mənəvi dəstəyi ilə onun hörmətini yüksəltməyə borcludurlar. 
Almaniya kansleri O.Bismark Almaniyanın möhtəşəmliyini alman xalq 
müəllimi ilə bağlayırdı. Fransa-Prussiya müharibəsində Prussiyanın qələbəsini 
alman müəlliminin qələbəsi hesab edirdi: "Biz qələbə çaldıq ona görə ki, alman 
müəllimi fransız müəlliminə üstün gəldi". Əsrlər boyu belə olub, indi də belədir. 
1990-cı ilin yanvarında rus ordusunun tanklarına sinə gərən, Qarabağ uğrunda gedən 
döyüşlərdə qəhrəmanlıqla şəhid olan minlərlə gəncimiz məhz Azərbaycan 
məktəbinin, Azərbaycan müəlliminin yetişdirmələri idi.Müəllimlik peşəsi bəşəri 
peşədir, əbədi peşədir. 100, 300, 500 və s. ildən sonra hansı peşələrin sıradan 
çıxacağını, yeni hansı peşələrin yaranacağını demək çətindir. Lakin bir həqiqəti 
inamla demək olar, nə qədər ki, insanlıq mövcuddur, o qədər də müəllimlik peşəsi 
mövcud olacaqdır. Əsrimiz elmi-texniki tərəqqi əsri, informasiya və kommunikasiya 
texnologiyaları əsridir. Lakin canlı müəllim sözünü, nəfəsini, ünsiyyətini, şagirdlərlə 
qarşılıqlı münasibətlərini, mənəvi keyfiyyətlərin formalaşmasındakı təsirini və s. 
heç bir maşın, mexanizm, İKT əvəz edə bilməz. Ölkəmizin, xalqımızın gələcəyi 

---

naminə müəllimlik peşəsinə və bu peşə sahiblərinə dövlət səviyyəsində daimi layiqli 
qayğı göstərilir.
2. " Müəllim yeganə şəxsiyyətdir ki,cəmiyyət özünün gələcəyini-uşaqların 
tərbiyəsini yalnız ona etibar edir.” Heydər Əliyev 
Zaman-zaman müəllim haqqında müdrik sözlər, gözəl kəlamlar deyənlər çox 
olmuşdur. Platon deyirdi: “Müəllimlik hər şeydən əvvəl bir tanrı sənətidir”. 
Makedoniyalı İsgəndər öz müəllimi Aristotel haqqında demişdir: “Valideynlərim 
məni göydən yerə endirdi, müəllimim isə yerdən göyə qaldırdı”.Məhəmməd 
Peyğəmbər bilik öyrətməyi hər cür ibadətdən üstün sayır, Həzrəti Əli isə mənə bir 
hərf öyrədənin qulu olmağa hazıram, deyirdi. Nizami Gəncəvi müəllimi günəşə 
bənzədirdi. L.N.Tolstoya görə öz işini sevən müəllim yaxşı müəllimdir, bununla 
yanaşı uşaqları və fənnini sevən müəllim əla müəllimdir. Daha kimlər, kimlər… 
Ulu öndərimiz də müəllimə həmişə yüksək qiymət vermiş, müəllim haqqında gözəl 
sözlər söyləmişdir.Onun müəllim haqqında dediyi “müəllim yeganə şəxsiyyətdir ki, 
cəmiyyət özünün gələcəyini- uşaqların tərbiyəsini yalniz ona etibar edir” fikri 
müəllimə verilmiş ən gözəl tərifdir. Doğrudan da, cəmiyyətin qurucusunu, onu idarə 
edənləri fəhləni, mühəndisi, baytarı, alimi, həkimi və s. – hər kəsi tərbiyə edən 
müəllimdir. Ona görə də müəllimlik ən şərəfli, məsuliyyətli, çətin və müqəddəs 
peşədir. 
Müəllim kimdir? Müəllim necə olmalıdır? 
Müəllim şagirdlərinin yaxın dostu, sirdaşı, qayğıkeşi,düşünəni, onların bu günü və 
gələcəyi üçün narahat olanı, addımlarını düzgün atmaları naminə yolgöstərəni, 
bələdçisidir. Müəllim təkcə özünün deyil, həm də hər bir şagirdinin taleyini yaşayır-
sevinci, kədəri, problemləri ilə birgə. Müəllim yalnız sinifdə olduğu 45 dəqiqəni 
yox, bütün ömrünü şagirdləri ilə paylaşır. Müəllim gözünün nurunu, qəlbinin odunu, 
ürəyinin sevgisini, illərinin zəhmətini şagirdlərinə verir. 
Müəllim bağbandır, elə bağban ki, 
Hər gül qönçəsində bir ömür yaşar. 
Müəllim loğmandır, elə loğman ki, 
Səsində, sözündə min bir məlhəm var. 
Məktəbə əbəs yerə təlim-tərbiyə ocağı demirlər. Böyük maarifçi Həsən bəy Zərdabi 
demişdir: “Hər bir xalqın xoşbəxtliyi və ya bədbəxtliyi, uşaqların tərbiyəsinin necə 

---

qoyulmasından asılıdır”. Uşaqların tərbiyəsində isə əsas yük müəllimlərin çiyninə 
düşür. Bütün peşələr gözəldir, gərəklidir. Lakin müəllimin yetişdirdiyi məhsul insan 
olduğundan və cəmiyyətin gələcəyi bundan asılı olduğundan müəllimlik peşələrin 
ən şərəflisi, ən müqəddəsidir. Müəllimə nahaq yerə ziyalı demirlər. Müəllim öz 
ziyası, nuru ilə təkcə şagirdlərinin yoluna deyil, bütün cəmiyyətə işıq saçmalıdır. 
Müəllim qəlbən, mənən pak olmalı, bütün şagirdlərinə bir gözlə baxmalı, sevgisi hər 
bir şagirdinə yetəcək qədər böyük ürəyə malik olmalıdır. Bu gün müəllimin vəzifəsi, 
işi təkcə hansısa fənni tədris etməklə, bilik verməklə bitmir. Bu günün müəllimi 
geniş dünyagörüşünə, milli-mənəvi dəyərlərə, yüksək mədəniyyətə, intellektə, 
mənəviyyata malik, xalqa, vətənə sadiq, hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət yetişdirir. 
Hər şeydən əvvəl hər bir müəllim özü bu keyfiyyətlərə malik olmalı, davranışı, 
geyimi, rəftarı, yüksək mədəniyyəti, ən əsası, dərin biliyi, savadı ilə şagirdlərinə 
nümunə olmalıdır. Y.A.Komenski biliksiz müəllimi susuz bulağa, işıqsız lampaya 
bənzədirdi. Müəllim yaradıcı olmalı, keçdiyi hər bir dərsə yeni yazacağı bir əsər 
kimi baxmalıdır.Müəllim yenilikçi, novator olmalı, haçansa öyrəndiyi bilikləri ilə 
kifayətlənməməli, daim öz üzərində işləməli, cəmiyyət inkişaf etdikcə özü də inkişaf 
etməlidir. Əks halda müasir dövrlə ayaqlaşan, savadlı şagirdlər yetişdirmək mümkün 
deyildir. Müəllimlik müqəddəs bir peşədir.Lakin müəllim unutmamalıdır kı, 
yetişdirdiyi hər bir şagird qiymətli bir xəzinədir, gələcəkdə xalqımıza xeyir verəcək 
layiqli bir vətəndaşdır. Müəllimlik çətin peşədir. Amma bir şagirdin qazandığı uğur 
çəkilən bütün əziyyətləri bir anda silir, yerini xoş bir məmnunluq, sevinc hissi tutur. 
Dahi Nəsrəddin Tusi demişdir: “İnsanı kamilliyə çatdırmaq məqsədi güdən sənət 
dünya sənətlərinin ən şərəflisi olmalıdır”. Bu sənət elə müəllimlik sənəti, müəllimlik 
peşəsidir. Mən də qarşıdan gələn yeni tədris ili münasibətilə bütün təhsil işçilərini 
təbrik edir,uğurlar arzulayıram.Müəllimlərin üzündən, çəkdikləri zəhmətin 
bəhrəsindən doğan təbəssüm,xoşbəxtlik əskik olmasın 
3. Təhsil prosesinin əsas siması müəllimdir.
Müəllimin peşə qabiliyyətləri sırasında akademik, didaktik, ünsiyyət, konstruktiv, 
təşkilatçılıq və iradi-emosional qabiliyyətlər mühüm yer tutur. 
Akademik qabiliyyət — geniş və dərin biliyə malik olmaqda, elmin son 
nailiyyətlərini öyrənməkdə və şagirdlərə çatdırmaqda ifadə olunur. 
Didaktik qabiliyyət — bilikləri öyrətmə bacarığında, pedaqoji-metodik ustalığa 
yiyələnməkdə özünü göstərir. 

---

Ünsiyyət (kommunikativ) qabiliyyəti — uşaqlarla, öz həmkarları və valideynlərlə 
düzgün ünsiyyət yaratmaqda, demokratik ünsiyyət üslubunda, hər bir uşağa fərdi 
yanaşma bacarığında ifadə olunur. 
Konstruktiv qabiliyyət — özünün və uşaqların (kollektivin) fəaliyyətini düzgün 
planlaşdırmaqda, çətinlikləri əvvəlcədən duyub, onları aradan qaldırmağa hazır 
olmaqda ifadə olunur. 
İradi-emosional qabiliyyət — müəllimin özünü, hisslərini düzgün idarə etməkdə, 
mülayimlik və ciddiliyi uzlaşdırmaqda, səbirli olmaqda ifadə olunur. 
Pedaqoji qabiliyyətlər insana hazır verilmir; onları gündəlik fəaliyyətdə, gərgin 
əməklə qazanmaq olar. 
Müəllimlik işinin xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar daxildir: 
a) müəllimlik şərəfli işdir; çünki o, öz həyatını xalqın gələcəyinə həsr edir; 
b) müəllimlik məsuliyyətli işdir; çünki o, ən qiymətli kapital olan insanla işləyir, bu 
işdə isə səhvə yol vermək olmaz; 
c) müəllimlik çətin və mürəkkəb işdir; çünki müəllimin fəaliyyət obyekti olan insan 
özü mürəkkəb və dəyişkən, pedaqoji proses isə çoxcəhətli və çətindir; 
ç) müəllimlik yaradıcı işdir; çünki o, hazır göstərişlərlə, reseptlərlə işləyə bilməz. 
Hər bir konkret halda vəziyyəti düzgün təhlil edib, uğurlu çıxış yolu tapmaq, 
məsələlərə müstəqil və yaradıcı yanaşmaq, qeyri-standart qərarlar qəbul etmək tələb 
olunur. Bunun üçün pedaqoji nəzəriyyəyə və qabaqcıl təcrübəyə yiyələnmək 
vacibdir. Yaradıcılıq müəllimdən bütöv pedaqoji prosesi müşahidə və təhlil etməyi, 
onun qanunauyğunluqlarını nəzərə almağı, pedaqoji problemlərin optimal həlli 
yollarını müəyyən etməyi nəzərdə tutur. Yaradıcılıq müəllimə nikbinlik, sevinc bəxş 
edir. 
Müəllimin başlıca şəxsi keyfiyyətləri sırasında aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
1) Müəllim yüksək əqidə, məslək sahibi, müəllim — Vətəndaş olmalıdır. O, xalqın, 
Vətənin problemləri ilə yaşamalı, gəncliyi də bu ruhda yetişdirməlidir. Xalq şairi 
B.Vahabzadə vaxtilə orta məktəbdə ədəbiyyat müəlliminin Hüseyn Cavid və onun 
ağır həyatı haqqında ürək yanğısı ilə, hətta ağlayaraq dərs keçməsini xatırlayır. 
2) Müəllim yüksək mədəniyyətə və mənəviyyata malik olmalıdır. O, özündə zahiri 
və daxili mədəniyyəti, nəcib əxlaqi keyfiyyətləri (düzlük, ədalətlilik, xeyirxahlıq, 
humanizm, sadəlik və b.) cəmləşdirməlidir. Müəllim tərbiyə işinə özündən 
başlamalıdır, çünki özündə olmayan keyfiyyəti başqalarına vermək olmaz. 

---

3) Müəllim dərin biliyə, erudisiyaya malik olmalıdır. Bilik müəllimin əsas silahıdır. 
Y.A.Komenski biliksiz müəllimi işıqsız lampaya, susuz bulağa bənzədirdi. Belə 
"müəllim" uşaqlara dərin bilik verə bilməz. Zəif müəllim zəif də şagird, tələbə 
yetişdirər. 4) Müəllim fənnini, peşəsini və uşaqları sevməlidir. L.N.Tolstoya görə, 
öz işini sevən müəllim yaxşı müəllimdir, bununla yanaşı uşaqları və fənnini sevən 
müəllim isə əla müəllimdir. Pedaqogika tarixində uşaqları öz övladı kimi sevən, 
onlara ürəyini verən müəllimlər az olmamışdır (Y.Korçak, V.A.Suxomlinski, 
A.S.Makarenko, Y.Talıbov, "Anacan" və b.). 
5) Müəllim yüksək nüfuz sahibi və uşaqlara nümunə olmalıdır. Dərin bilik, 
mədənilik, mənəviyyat nümunəsi olan müəllimin nüfuzu da yüksək olur. Nüfuzu 
qazanmaq çətin, itirmək isə asandır: yersiz hərəkət, ədalətsiz münasibət, ehtiyatsız 
söz müəllimi nüfuzdan sala bilər. Buna görə də, hər bir müəllim sözlərinə və 
hərəkətlərinə məsuliyyətlə yanaşmalı, öz nüfuzunun keşiyində durmalıdır.
Müəllim sözü müqəddəs deyil müqəddəs olan müəllimlikdir.Yəni müqəddəs 
olanlar öz vəzifələrini layiqincə yerinə yetirən insanlardır.Müəllim gənc nəslin 
formalaşmasında böyük rol oynayır.Uşaq ikən bizə qələm tutub yazmağı 
öyrədən,hər il keçdikcə öz bildiklərini bizimlə bölüşən dəyəli varlıqlardır müəllimlər 
MÖVZU. 
MƏKTƏB,AİLƏ VƏ İCTİMAİYYƏTİN ƏLBİR İŞİ. 

---

PLAN:
1. Məktəb, ailə və ictimaiyyətin əlbir işinin zəruriliyi. 
2. Ailənin mahiyyəti və mühüm vəzifəsi. 
3. Ailənin tipləri. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

1.Uşaqlara, onların tərbiyəsinə qayğı göstərmək ümumxalq işidir. Bütün 
cəmiyyət bu iş üçün cavabdehdir. Çünki uşaqlar cəmiyyətin, xalqın gələcəyidir, yaşlı 
nəslin davamçılarıdır, Vətənin keşikçiləridir, Ulularımızın kəlamları ilə desək: 
"Uşaq valideynin mabədidir", "Son beşik yurda keşikdir". Odur ki, davamçılarını, 
gələcəyini xoşbəxt görmək, yurdu, vətəni etibarlı keşikçilərə vermək istəyən hər kəs 
gənc nəslin təlim-tərbiyəsi ilə ciddi məşğul olmalı, onun hərtərəfli və ahəngdar 
inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmalı, hər bir uşağın ictimai cəhətdən fəallığını, 
meyl və bacarığının inkişaf etməsini təmin etməlidir. Bu vəzifəni isə daha yaxşı 
şəkildə məhz ailənin, məktəbin, ictimaiyyətin və əmək kollektivlərinin əlbir işi 
zəminində yerinə yetirmək olar. Ona görə ki, I uşaq daim bu qüvvələrin əhatəsində 
olur. Uşağın xarakterinin, dünyabaxışının, həyata, əməyə, ideya-mənəvi və mədəni 
sərvətlərə münasibətinin əsasları həmin qüvvələrin reallığında təşəkkül tapıb 
formalaşır. II uşağı tərbiyə etməkdə ailə də, məktəb də, ictimaiyyət də, əmək 
kollektivləri də eyni məqsəd güdür, xalq qarşısında eyni dərəcədə məsuliyyət 
daşıyır. Ailənin, məktəbin, ictimaiyyətin və əmək kollektivlərinin qarşılıqlı 
fəaliyyətində yekdillik olmasa, uşaqların tərbiyə işində xoşagəlməz hallar baş verə 
bilər. Müxtəlif xarakterli cinayətlər törətdiyinə görə həbsxanaya düşmüş minlərlə 
yeniyetmələr və gənclər üzərində aparılan tədqiqatlardan aydın olur ki, onların pis 
əməllərə qurşanmasına əsas səbəb əksər hallarda ya ailənin, ya məktəbin, ya da əmək 
kollektivlərinin işindəki qüsurlardır. Doğrudur, onların heç biri arzu etməz ki, uşaq 
pis olsun, həbsə düşsün. Bəs günah kimdədir? Əlbəttə, özümüzdə. Çünki vaxtında 
lazım olan tərbiyəni verməyib öz əlimizlə uşaqlarımızı odda yandırırıq. Uşağın bir 
şəxsiyyət kimi formalaşması, əməyə hazırlanması, ideya-siyasi, zehni, əqli, fiziki, 
estetik, ekoloji, hüquqi və iqtisadi tərbiyəsi ailə, məktəb, ictimaiyyət və əmək 
kollektivlərinin diqqət mərkəzində dursa da, həmin məsələlərin həllində onların 
mövqeyinin tam üst-üstə düşdüyünü zənn etmək doğru olmazdı.
2. Məlum olduğu kimi, uşaq cəmiyyətin ilkin özəyi olan ailədə dünyaya gəlir. Ailə 
cəmiyyətin ilkin özəyi, onun sosial quruluşunun ünsürlərindən biridir. Ailə sosial 
qurum olub nigah və yaxın qohumluqla qarşılıqlı mənəvi münasibətlərlə 
səciyyələnir. İnsanların nəsli davam etdirməyə olan təbii tələbatı nigah və ailə 
vasitələri ilə nizama salınır. Beləliklə, ailə qarşılıqlı məhəbbət, inam, etibar və 
hörmətə əsaslanan birlikdir. Ailənin 2 mühüm vəzifəsi vardır:
nəslin davam etdirilməsi;
yeni nəslin, yeni insanın tərbiyəsi.

---

Bu 2 vəzifə bir-biri ilə sıx bağlıdır. İnsan öz nəslini artırmırsa, öz nəslinə tərbiyə 
verməsə cəmiyyət məhv olar. I vəzifənin əhəmiyyətli olmasına baxmayaraq, II 
vəzifə daha məsuliyyətlidir. Çünki burada təbiətin bəxş etdiyi xüsusiyyətlər deyil, 
həm də mədəniyyətin, cəmiyyətin əlavə etdiyi xüsusiyyətlər təzahür edir. Ailə insani 
münasibətlərin ilk tərbiyə məktəbidir. Ailədə ilk əxlaqi təcrübə, fəzilət təşəkkül 
tapır. Ailə özlüyündə kiçik bir dövləti xatırladır. Ailədə uşaqlar yalnız tərbiyə 
almırlar, həm də böyüdükcə övladlıq borclarını dərk edir, qocalmış valideynlərinə 
qayğı göstərməyin zəruriliyini anlayırlar. Bütün ailələrdə uşaqların tərbiyəsinə 
böyük qayğı göstərilir. Ailədə tərbiyə prosesinin başlanğıcı və sonu yoxdur. Uşaqlar 
üçün valideynləri idealdır.
Müəllimlər müxtəlif tip ailələrlə iş aparmalı olurlar və onlar valideynlərlə 
əlaqə saxlamağa, onlara müəyyən pedaqoji biliklər verməyə məcbur olurlar. Müasir 
ailələr uşaqların sayından asılı olaraq çoxuşaqlı, azuşaqlı, biruşaqlı və uşaqsız 
olurlar. Tərkibinə görə bu ailələr bir nəsilli (ancaq ər-arvad), iki nəsilli (valideynlər 
və uşaqlar), nəsillərarası (uşaqlar, valideynlər, nənə və baba) olur. əgər ailədə 
valideynlərdən yalnız biri varsa, belə ailələr natamam ailə hesab edilir. 
Pedaqogikada ailələr təkcə tərkibinə görə yox, həm də qarşılıqlı münasibətlərin 
xarakterinə görə təsnif olunurlar: ideal ailələr, orta ailələr, neqativ (qalmaqallı, 
əsəbi) ailələr. Ailə tərbiyəsinin məqsədi şəxsiyyətdə elə keyfiyyətləri 
formalaşdırmaqdır ki, onlar çətinlikləri və maneələri aradan qaldırmağa kömək 
etsin. Uşağın intellektual və yaradıcı qabiliyyətlərinin, idraki qüvvələrinin inkişafı 
və ilkin əmək fəaliyyətində qazandığı təcrübə, əxlaqi və estetik təcrübəsi, emosional 
mədəniyyəti və fiziki sağlamlığı ailədən, valideynlərdən asılıdır. bütün bunlar ailə 
tərbiyəsinin başlıca məqsədini təşkil edir. Ailənin uşağa göstərdiyi tərbiyəvi təsir 
bütün digər tərbiyəvi təsirlərdən güclüdür. Uşaq böyüdükcə həmin təsir zəifləyir, 
bəzən də tamamilə yox olur. Burada elə keyfiyyətlər formalaşdırılır ki, onları ailədən 
kənarda formalaşdırmaq çətin olur. Ailə şəxsiyyətin sosiallaşması prosesini həyata 
keçirir. Bu uşağın fiziki, əxlaqi və əmək tərbiyəsi üzrə ailənin səylərinin 
ümumiləşmiş ifadəsidir. Cəmiyyətin üzvləri ailədən çıxır; ailə necədirsə, cəmiyyət 
də elədir. Ailə ənənələrin varisliyini təmin edir. Vətəndaş, vətənpərvər, gələcək ailə 
başçısı, qanuna tabe olan cəmiyyət üzvü tərbiyə etmək ailənin mühüm sosial 
funksiyasıdır. Ailə uşağın peşə seçməsinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Müasir ailələrin 
əksəriyyəti qüvvə və vaxtının əsas hissəsini uşaqların mənəvi formalaşmasına və 
inkişafına deyil, ailənin maddi təminatına sərf edirlər. Uşaqların ailədə tərbiyəsinə 
ən çox mənfi təsir göstərən səbəblər bunlardır:
Zəhmətkeş ailələrin əksəriyyətinin iqtisadi səviyyəsinin aşağı olması.
İctimai həyatın mədəni səviyyəsinin aşağı olması

---

Ailədə qadının iki qat artıq yüklənməsi, onun həm işdə, həm də ailədə işləməsi.
Boşanma hallarının artması.
Nəsillər arasında münaqişələrin yaranması.
Ailə ilə məktəb arasında əlaqələrin zəifləməsi.
Nə qədər ailə varsa, o qədər də tərbiyə xüsusiyyətləri vardır. Bu müxtəlifliyə 
baxmayaraq ailələrdə böyüklərlə uşaqlar arasındakı münasibətlərdə tipik modelləri 
fərqləndirmək olar. Bir neçə ailə tipi ilə tanış olaq:
Uşaqları sevən ailələr-valideynlər uşaqları nə maraqlandırdığını və narahat 
etdiyini bilir, onların rəyinə, fikrinə hiss və həyəcanına hörmət edir, onlara kömək 
etməyə çalışırlar. Həssas, qayğıkeş ailələrdə-böyüklərlə uşaqlar arasında 
münasibətlər normal olsa da, aralarında müəyyən məsafə mövcud olur. Bunu heç bir 
tərəf pozmağa çalışmırlar. Uşaqlar ailədə öz yerlərini bilir, valideynlərinə qulaq 
asırlar. Belə ailələrdə uşaqlar sözə baxan olsalar da, kifayət qədər təşəbbüskar 
olmurlar. Maddi-oriyentasiyalı ailələr-belə ailələrdə başlıca diqqət ailənin maddi 
təminatına verilir, uşaqları kiçik yaşdan həyata praqmatik yanaşmağa, hər şeydən 
xeyir, fayda görməyə, axtarmağa alışdırırlar. Onları yaxşı oxumağa məcbur edirlər, 
yeganə məqsəd ali məktəbə qəbul olunmaqdır. Valideynlərin və uşaqların mənəvi 
aləmi yoxsuldur. Düşmən ailələr-belə ailələrdə uşaqlar özlərini pis hiss edirlər. 
Onlara hörmət edilmir, etimad göstərilmir, etibar olunur, nəzarət olunur, yerli-yersiz 
cəzalandırılır. Belə ailələrdə uşaqlar öz niyyət və duyğularını gizli saxlayır, 
mehriban olmur, valideynlərinə pis baxır, öz aralarında və yoldaşları ilə yola getmir, 
məktəbi sevmirlər. Antisosial ailələr-əslində belə ailələrə ailə demək olmaz. Onlar 
daha çox uşaqlar üçün müvəqqəti sığınacaqdır. Burada uşaqları sevmir, onların 
dünyaya gəlməsini gözləmir, onları övlad kimi qəbul etmirlər. Adətən valideynlər 
əxlaqsız həyat sürür, bir-biri ilə yola getmir, münaqişələrə girir, uşaqlara hədə-qorxu 
gəlir, əyyaşlıq edir, oğurluq edir, dalaşırlar.
Pedaqogikada ailə tərbiyəsi dedikdə, valideynlərlə uşaqların qarşılıqlı 
münasibətlərinin idarə olunması sistemi başa düşülür. Bu münasibət həmişə 
tərbiyəedici xarakter daşıyır. Bu zaman onlar aşağıdakı şərtləri nəzərə almalıdırlar:
məktəblə ailə arasında uşağın tərbiyəsinə xidmət edən vahid tələblərin yerinə 
yetirilməsinə ciddi nəzarət edilməlidir;
valideynləri öz ətrafında birləşdirməyi və onların böyük tərbiyə imkanlarından 
istifadə etməyi bacarmalıdır;

---

valideynlərin 
pedaqoji biliklərə yiyələnməsinə və onların pedaqoji 
mədəniyyətinin yüksəldilməsinə xüsusi diqqət yetirilir;
valideynlərlə aparılan sənədləşməyə diqqət yetirilməlidir.
Məktəb və ailə ictimai tərbiyənin həyata keçirilməsində aparıcı rol oynayır. 
Məktəb uşaqların tərbiyəsində məktəb, ailə və ictimaiyyətin fəaliyyətinin 
əlaqələndirilməsi üçün öz işini aşağıdakı kimi həyata keçirir:
məktəbin pedaqoji kollektivinin, valideyn komitəsinin, yaşayış yerlərində ictimai 
şuraların, klubların, kitabxanaların, stadionların, polisin, səhiyyə orqanlarının 
tərbiyəvi iş planlarını əlaqələndirir, tərbiyə prosesinin iştirakçılarının hər birinin 
funksiyalarını dəqiq bölüşdürür.
məktəb öz gücü ilə valideynlərə və ictimaiyyətin nümayəndələrinə uşaqlarla iş 
aparmağa ən effektli priyomlarını sistematik surətdə öyrədir.
tərbiyə işinin gedişini və nəticələrini diqqətlə öyrənir və müzakirə edir, 
nöqsanların səbəblərini aşkar edir və onları aradan qaldırmaq üçün birgə tədbirlər 
həyata keçirirlər. Məktəb valideynlərlə əsas işi valideyn birlikləri vasitəsi ilə 
aparırlar. Bu birliklər aşağıdakılardır: valideyn komitələri, şuraları, konqresləri, 
yardım cəmiyyətləri, rəyasət heyətləri, komissiyalar və s. Məktəb və ailə tərbiyəsi 
arasında sıx inteqrasiyaya keçilən yerlərdə "məktəb-ailə" kompleksi yaradılır. Belə 
komplekslərin başlıca tələbi məktəbin fəaliyyətinin bütün istiqamətləri üzərində 
valideyn nəzarətini təmin etməkdən ibarətdir. Valideyn birliklərinin başlıca 
vəzifələrindən biri pedaqoji bilikləri yaymaqdır. Valideyn universitetləri, dəyirmi 
masalar, konfranslar, valideyn məktəbləri və pedaqoji maarifin müntəzəm fəaliyyət 
göstərən bir çox cari və birdəfəlik formaları valideynlərə kömək edir. ümumi etik, 
iradi, intellektual dəyərləri öyrənmək üçün valideynlər məktəbi yaradılır.
Ailədə uşaqların tərbiyəsini düzgün təşkil etmək üçün valideynlər məktəblə sıx 
əlaqə saxlamalı, ondan vaxtında lazımi məsləhətlər almalıdır. Məktəb ictimai-dövlət 
təşkilatıdır, ictimai və sosial tərbiyənin müvəkkilidir. Burada uşağın təlim-tərbiyəsi 
səriştəli adamlar-mütəxəssislər tərəfindən aparılır. Məktəb eyni zamanda 
valideynləri də unutmur. O, təlim-tərbiyənin forma və üsullarını uşaqların yaş, fərdi 
və cinsi xüsusiyyətlərinə əsasən müəyyənləşdirməkdə ata-analara yardım göstərir, 
əhali arasında pedaqoji bilikləri yayır, uşaqların həyatın düzgün təşkil etməyin 
metodlarını ailəyə öyrədir, övladlarının tərbiyəsində yaxşı nəticələr əldə edən 
ailələrin iş təcrübəsini ümumiləşdirib geniş kütlələrin malı edir. məktəb təlim-
tərbiyə sahəsində mütəxəssislərin çalışdığı mötəbər mərkəz olmaq etibarı ilə özünün 
fəaliyyət dairəsini daim genişləndirir, məişət təşkilatı olan ailəyə də hər cəhətdən 
kömək edir və etməlidir. Məktəb gənc ailələrin köməyinə çatmalı, uşağın asudə 

---

vaxtını səmərəli təşkil etməyin yollarını valideynlərə izah etməlidir: ailədə boş 
vaxtlar müxtəlif növ oyunlar keçirmək, oyuncaqlar almaqla uşağı mədəni əyləncəyə 
alışdırmaq, onu yaşına uyğun texniki yaradıcılıq işinə cəlb etmək, müxtəlif bədii 
kitabların, qəzet və jurnallardakı maraqlı məqalələrin ailədə oxunuşunu keçirmək, 
uşaqlar üçün nəzərdə tutulan radio və televiziya verilişləri haqqında fikir mübadiləsi 
keçirmək, uşağa şəkil çəkdirmək, şer, nağıl söylətmək, mahnı oxutmaq, tapmaca 
tapdırmaq, uşaqla birlikdə meşə kənarına gəzintiyə çıxmaq, ailənin məişət və 
təsərrüfat işlərində fəal iştirakını təmin etmək və s. belə yollardandır. Ümumən 
məktəb ailələrlə həmişə səmimi təmasda olmalı, öz ətrafına mümkün qədər çoxlu 
valideyn toplamalı və müəllimlər ata-analarla hər bir görüşdən psixoloji, pedaqoji 
bilikləri yaymaq üçün istifadə etməlidirlər. 
3. Mövcud ədəbiyyatda ailənin üc əsas tipi fərqləndirilir:
ənənəvi (və ya patriarxal) ailə; 
ənənəyə söykənən müasir ailə; 
egalitar ailə («bərabər münasibətlər» ailəsi). 
Ənənəvi ailə tipi bir cox ölkələr ücün xarakterikdir. Postsovet məkanına daxil olan 
ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda əhalinin sosial-demoqrafik strukturunda baş 
verən ciddi dəyişikliklərə baxmayaraq, bu ailə tipi öz mövcudluğunu qoruyub 
saxlamışdır. Xüsusən, Azərbaycan ailələri sırasında ənənəvi ailələr nisbi çoxluq 
təşkil edir. Ənənəvi ailə tipinin başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, belə ailələr 
özündə ən azı, üc nəslin nümayəndələrini birləşdirir. Belə ailələrdə qadın-kişi və ya 
ər-arvad münasibətlərində ənənəyə söykənən daimi öhdəliklər və ya dəqiq «vəzifə 
bölgüsü» vardır. Burada kişi bilavasitə ailə başcısı kimi çıxış edir, ailənin 
mövcudluğu, tərəqqisi, təminatı və rifahı naminə əsas məsuliyyəti öz üzərinə 
götürür. Bu səbəbdən qadın cox zaman iqtisadi cəhətdən həyat yoldaşından asılı 
olur, lakin bunun əvəzində özünü ailə sahibəsi, öz evinin xanımı kimi hiss edir. 
Ənənəyə söykənən müasir ailələrdə də kişi nüfuzu müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. 
Ənənəvi və ya mühafizəkar ailə tipində olduğu kimi burada da ciddi vəzifə bölgüsü 
mövcuddur. Lakin bu bölgü cox zaman sosial-iqtisadi motivlərə söykənir. Belə olan 
halda qadın öz həyat yoldaşı ilə yanaşı əmək bölgüsündə iştirak edir, müəyyən bir 
işdə işləyir, ailənin təminatında özünəməxsus paya malik olur, eyni zamanda, bir 
çox hallarda ev əməyinin və bir sıra məişət problemlərinin öhdəsindən gəlmək 
məcburiyyətində qalır. Bu səbəbdən, sözügedən ailə tipini istismarçı ailə tipi də 
adlandırırlar. 
Egalitar ailədə və ya «bərabər münasibətlər» ailəsində qarşılıqlı vəzifələr və 
öhdəliklər, adətən, daha dəqiq və ədalətli şəkildə bölünür. Başqa sözlə, ailədə tərəf 

---

müqabili olan qadınla kişi arasında birlikdə müəyyənləşdirilmiş rol simmetriyası 
mövcud olur. Tərəf müqabilləri bu və digər problemin həllində bir-birinə yaxından 
kömək edir, ailə qayğıları ilə bağlı qərarları birgə məsləhət və qarşılıqlı anlaşma 
şəraitində qəbul edirlər. Belə ailələrdə emosional dayanaqlılıq, adətən, kifayət qədər 
yüksək olur.
Sosioloqlar ailə tərbiyəsinin bir necə dayanıqlı stereotipini müəyyən edirlər:
uşağın mənafeyindən və mövqeyindən çıxış etmə; 
peşəkarlıq; 
praqmatik yanaşma.
. 

---

MÖVZU. 
MƏKTƏBİN İDARƏ EDİLMƏSİ VƏ TƏLİM-TƏRBİYƏ
İŞLƏRİNƏ RƏHBƏRLİK. 
PLAN: 
1. Məktəbin idarə edilməsinin mahiyyəti və məzmunu. 
2. Məktəb direktorunun funksiyaları. 
3. Məktəb şuraları. 
4. Sinif rəhbəri- tərbiyəçidir. 
Ədəbiyyat. 
•
Kazımov.N.M .Məktəb pedaqogikası.Dərslik.Bakı, 2009 
•
Abbasov.A.N. Pedaqogika.Bakı, 2010 
•
Həsənov A.M.,Ağayev Ə.Ə.Pedaqogika. Bakı,2007 
•
Ağayev Ə.Ə və b. Pedaqogika.Bakı.2009 
•
Sadıqov F.B.Pedaqogika (Dərs vəsaiti).Bakı, 2009 
•
Paşayev Ə.X.,Rüstəmov F.A. Pedaqogika: Yeni kurs.Bakı, 2002 
•
Qasımova L.N.,Mahmudova R.M.Pedaqogika: Bakı,2003 

---

1. Məktəbin idarə olunmasında dərin bilik, bacarıq, peşəkarlıq, çeviklik, 
səriştəlilik, yeniliklərin mənimsənilməsi və s. kimi zəngin keyfiyyətlərə malik olmaq 
lazımdır. Müəllimlərin dərslərini dinləyib təhlil etmək, səmərəli tövsiyələr vermək, 
onların yaradıcılıq imkanlarını aşkarlamaq, təkmilləşmələrinə şərait yaratmaq, 
şagirdləri müşahidə etmək, valideynlərlə sistemli şəkildə əlaqə qurmaq və s. üçün 
direktor hərtərəfli inkişaf etmiş, dövrün nəbzini tuta bilən pedaqoji psixologiyanı 
mükəmməl mənimsəyib ondan faydalanmağı bacaran idarəedən olmalıdır. Məktəbin 
idarə olunmasından asılı olaraq təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək olar. Bunun üçün 
məktəb direktoru yeni pedaqoji texnologiyanı mənimsəyib tətbiq etməklə İKT-dən 
faydalanmalıdır. Dünyada sürətlə genişlənməkdə olan qloballaşma dövrü yeni 
cəmiyyətin tələblərinə uyğun olaraq idarəetmə elminin formalaşması zərurətini 
qarşıya qoyur. Son illər pedaqoji menecment anlayışı məktəbdaxili idarəetmədə 
geniş işlədilir. Mahiyyətinə görə pedaqoji menecment təhsil prosesinin 
subyektlərinin maraqları, tələbləri, ehtiyacları və motivləri üzrə istiqamətlərini 
xarakterizə edir. Burada əsas məqsəd təhsil müəssisəsinin idarə olunmasının 
optimallaşdırılmasıdır. Optimal idarəetmə prosesin sürətləndirilməsi ilə şərtlənmir. 
Ünsiyyətdə diqqətli yanaşma, insanların ləyaqətini və keyfiyyətlərinin imkanlarına 
önəm vermək tələbi qarşıda durur. Ümumtəhsil məktəbəlrinin idarə olunmasında 
qarşıya çıxan problemlərin həllinə yönələn tədqiqatçı alimlərin nəticələrindən və 
təkliflərindən faydalanmaq məqsədəuyğundur.Təhsildə demokratik idarəetmə məhz 
yaranan problemlərin ziddiyyətli həllinə təminat verir. Rəhbərlik fəaliyyətimdə 
təhsil qanununda təsbit olunan: “təhsil cəmiyyətdə dövlətin inkişafının əsasında 
durmaqla strateji əhəmiyyətə malik olan və üstün inkişaf etdirilən fəaliyyət 
sahəsidir. Azərbaycan Respublikasının təhsil sistemi milli zəminə, ümumbəşəri 
dəyərlərə əsaslanır, demokratik xarakterik daşıyır” müddəasını kollektivin gündəlik 
işinin tələbinə çevrilməsinə daim səy göstərirəm. Həyata keçirilən real tədbirlər 
nəticəsində məktəbdə idarəetmə demokratik səciyyə daşıyır. Pedaqoji kollektivi 
təmsil edən 50 müəllimin hər biri öhdəsinə düşən vəzifənin həllində şəxsi 
məsuliyyətini dərk edir. Bu ilki buraxılışda onbirincilərlə doqquzuncuların təlim 
nailiyyətləri gözlənilən nəticəni doğrultması bizi sevindirir. Ali və orta ixtisas 
məktəblərinə sənəd verən şagirdlərimizin 80%-nin qəbul olunmaları təhsilin 
keyfiyyətinin göstəricisidir. Azərbaycan təhsilinin idarə olunması ilə bağlı tarixi 
şəxsiyyətlərin, müttəfiqlərin fikirlərinə istinad etmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 

---

Bu baxımdan Nizami Gəncəvinin (1141-1209) və Nəsrəddin Tusinin fikirləri 
örnəkdir.Nizaminin “İskəndərnamə” əsərində Ərəstunun rəhbərliyi altında ali tipli 
qadın məktəbi onun təşkili və idarəedilməsi geniş təsvir edilmişdir. Mütəfəkkir şair 
əsərlərində təhsilin məzmununun idarə olunmasında dünyəvilik məsələlərinə yüksək 
dəyər verir. O, İskəndər, Bəhram Gur, Xosrovun elmə marağını ifadə edir. Nizami 
təlimin təşkili və idarə edilməsinin böyük zəhmətlə başa gəldiyini xüsusilə qeyd 
edir. İdarəetmənin kamil olmasına önəm verir: 
Kamil bir palançı olsa da insan, 
Yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan. 
Azərbaycanın böyük alimi Nəsrəddin Tusini bütün dünyaya tanıdan 
“Əxlaqi Nazir”i ictimai, iqtisadi, siyasi, əxlaqi, fəlsəfi və tərbiyəvi 
xüsusiyyətlərilə bu gün də öz dəyərini saxlayır. Nəsrəddin Tusiyə görə 
idarəetmədə hər bir fəaliyyətin məqsəd və məramlarının, bunların xeyir və 
səadətə çatmaq arzusu olduğunu bildirir. O deyir: “Həmişə öyrən və 
öyrətməklə məşğul ol, əvvəl məqsədi müəyyənləşdir, sonra elmi seç”. 
İdarəetmədə əmək, fəaliyyət, hərəkət və işgüzarlığı təbliğ etməklə, uğurlu 
nəticənin əldə olunmasının elmi dəlillərini şərh edən Nəsrəddin Tusinin tarixi 
fikirləri məktəbin demokratik şəkildə idarə olunmasında öz töhfəsini verir. 
İdarəetmədə müəllim şagird-valideyn məktəb rəhbərliyi münasibətlərinin 
formalaşmasında milli dəyərlərimizin zəngin xəzinəsi olub, ənənə və 
müasirliyi tamamlayır. 
2. Məktəbin idarə olunması mürəkkəb pedaqoji proses olub, onun həllinə 
verilən tələblər daim gözlənilməlidir. Bu işdə kollegiallıq gözlənilir, Təhsil 
qanunu və məktəbin Nizamnaməsi düzgün istiqamət üçün kompas rolunu 
oynayır. Bir qayda olaraq məktəbin geniş fəaliyyəti, təlim-tərbiyə prosesinin 
keyfiyyətli idarə olunmasında direktor öz məsuliyyətini dərindən dərk 
etməlidir. Məktəb direktoru öz funksiyalarını mükəmməl bilmədən təlim-
tərbiyənin məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil təşkilində uğurlar qazana 
bilməz. Uzun illərin təcrübəsi göstərir ki, məktəb direktorunun gündəlik 
fəaliyyəti dinamik səciyyə daşımalıdır. Zəiflik yaranan kimi məktəbdə 
pedaqoji prosesin keyfiyyətinə təsir göstərən mənfi amillər artır. Elmi-
pedaqoji ədəbiyyatlarda məktəb direktorunun funksiyaları barədə nəzəri 
materiallar çoxdur. Buna baxmayaraq, əsas diqqət aşağıdakı funksiyalara 
yönəlmişdir: 
* Planlaşdırma və proqnozlaşdırma; 

---

* təşkilati-sərəncamvermə; 
* nəzəri-metodiki; 
* məktəbin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinə rəhbərlik. 
Qeyd olunan funksiyaların öhdəsindən gəlmək üçün məktəb direktorunun 
gündəlik planlaşmaların tam həllinə nail olmasını vacib sayırıq. Məktəbin illik 
fəaliyyətinin məcmusunu təşkil edən ümumi istiqamətlər, onların həyata 
keçirilməsində vasitə və yollarını müəyyən etməklə gözlənilən nəticələrin 
təhlilinə xüsusi diqqət göstərirəm. Mənim üçün planlaşdırmanın 
proqnozlaşdırılması daha çox əhəmiyyətlidir. Planlaşdırılan məsələlər kağız 
üzərində pedaqoji prosesdə real həllini tapmalıdır. Kurikulumun tətbiqində 
təhsilin məzmunu, onun təşkili (forma və üsulları) və qiymətləndirmə ilə 
əlaqədar bütün işlər nəticəyönümlü xarakter daşıyır. Məktəbdə təhsilin 
inkişafı ilə əlaqədar gözlənilən nəticələr proqnozlaşdırılaraq diaqnostik, 
formativ və summativ qiymətləndirmə aparmaqla təhlillər edilir.Məktəb 
direktoru kimi təşkilati və sərəncamvermə funksiyasını yerinə yetirərkən 
qazandığım pedaqoji təcrübəyə, normativ sənədlərə, metodik nümunələrə, 
dünya praktikasına, zəngin ənənə və müasir mütərəqqi faydalı iş üsullarına 
həmişə istinad etməyə çalışmışam. Çünki bu funksiyanın uğurlu icrası özündə 
çoxsaylı komponentlərin sistemli olaraq əlaqələndirilməsini tələb edir. Bunun 
üçün peşəkarlıq və mənəvi zənginlik vacibdir. Ulu öndər Heydər Əliyevin 
müdrik kəlamlarında deyilir: “Rəhbərlik etmək, yəni adamları öyrətmək və 
tərbiyələndirmək üçün gərək mənəvi haqqın olsun”. Bu baxımdan düşünürəm 
ki, məktəb direktoru təşkilati və sərəncamvermə funksiyasını ilk növbədə 
şəxsi nümunəsi ilə optimallaşdıra bilər. Doğrudan da aşağıda sistemləşdirilən 
funksiyalar avteritarlıq deyil, mənəvi zənginlik və demokratik mühitin 
yaradılması ilə bağlıdır: 
* planların həyata keçirilməsində qüvvələrin səfərbərliyi; 
* pedaqoji kollektivin işini düzgün istiqamətləndirmək; 
* məktəbdə sağlam mənəvi-psixoloji durumun yaradılmasının təmin 
olunması; 
* dərslərin təşkilinə rəhbərlik; 
* dərsdənkənar tədbirlərin təşkilinə ümumi rəhbərlik; 

---

* kadrların düzgün seçilməsini təmin etmək; 
* müəllimlərin səmərəli fəaliyyəti üçün zəruri şərait yaratmaq; 
* pedaqoji əməyində fərqlənən müəllimlərin stimullaşdırılmasını həyata 
keçirmək; 
* məktəbin ailə və ictimaiyyətlə əlaqəsini, şagird özünüidarəsini, valideyn 
komitəsinin işini istiqamətləndirmək; 
* məktəbin fəaliyyətinin tənzimlənməsinə və qarşıya qoyulmuş vəzifələrin 
həllinə müvafiq əmrlər vermək. 
Görüləcək işlərlə əlaqədar qeyd olunan funksiyaların hər birinin icra 
mexanizmi düşünmək, səhvə yol verməmək üçün direktor səbir, təmkin, 
dinləmək bacarığı, bilmək, anlamaq, təhlil etmək, dəyərləndirmək kimi 
mənəvi keyfiyyətləri mənimsəməlidir. Fikrimizi dərslərin təşkilinə 
rəhbərliklə əlaqədar bir funksiyanın nə qədər gərgin əmək, düşüncə, metodik 
bacarıq və peşəkarlıq tələb etdiyinə diqqət yönəltməyə istiqamətləndirmək 
istəyirəm. Məktəb direktoru müəllimlərin fəal dərsin aşağıdakı mərhələlərinin 
pedaqoji fəaliyyətində tətbiqini təmin etməlidir: 
* Motivasiya – problemin qoyuluşu; 
* tədqiqatın aparılması; 
* informasiya mübadiləsi; 
* informasiyanın müzakirəsi və təşkili; 
* nəticələr və ümumiləşdirmə; 
* yaradıcı tətbiqetmə; 
* qiymətləndirmə və refleksiya. 
Müəllim fəal dərsin ümumi quruluşunu özündə ehtiva edən hər bir mərhələnin 
qarşısında olan vəzifələri dərindən dərk etməli və əməli fəaliyyətində 
tətbiqinə nail olmalıdır.Məktəb direktorunun nəzarət metodiki funksiyalarının 
tərkibi daha çox səmərəli işləməyi tələb edir. Çünki qarşıya qoyulan vəzifələr, 
planlaşdırmalar, müəllimlərin dərsləri və bir çox digər tədbirlər müşahidə və 
təhlil edilmədikdə kollektivin ahəngdar, səmərəli fəaliyyətindən danışmağın 
heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Müəllimlərin yaradıcı fəaliyyəti, məktəbdə müasir 

---

texnologiyaların və innovasiyaların tətbiqi metodiki işimizin daha çox vaxt 
ayırdığımız istiqamətlərinə daxildir. 
3. Pedaqoji Şura ümumi təhsil müəssisələrində ali idarəetmə orqanı hesab 
olunur, öz fəaliyyətində bu Əsasnaməni rəhbər tutur. Ümumi təhsil 
müəssisəsində Pedaqoji Şura pedaqoji kollektivin hər bir üzvünü müəssisənin 
idarəolunmasına fəal cəlb etməklə demokratik şəraitdə qarşıda duran aktual 
məsələləri müzakirə edib kollegial qərarlar qəbul etmək məqsədilə yaradılır. 
Pedaqoji Şura ən azı 3 nəfərdən ibarət pedaqoji kollektivi olan ümumi təhsil 
müəssisəsində təşkil olunur. Pedaqoji Şuranın tərkibinə "Təhsil haqqında" 
Azərbaycan Respublikası Qanununun 31.0.2-ci bəndində müəyyən olunmuş 
aidiyyəti pedaqoji işçilər, müəssisənin həkimi və ictimai əsaslarla fəaliyyət 
göstərən VMA-nın (valideyn komitəsinin) sədri daxil edilirlər. Müəssisənin 
direktoru Pedaqoji Şuranın sədri olur. Şuranın katibi hər dərs ili üçün ilk şura 
iclasında onun üzvləri arasından seçilir. Pedaqoji Şuranın illik fəaliyyət planı 
şuranın ilk iclasında müzakirə olunduqdan sonra müəssisənin illik ümumi 
Fəaliyyət planının tərkibində təsdiq edilir. Müzakirə olunan məsələlərlə bağlı 
zərurət yarandığı hallarda Pedaqoji Şura iclaslarında müəssisə rəhbərinin
dəvəti ilə bilavasitə müəssisədə yaradılmış ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərən 
digər özünüidarə orqanlarının (məktəb şurası, qəyyumlar və himayəçilər 
şuraları, uşaq parlamenti), habelə valideynlərin nümayəndələri məşvərətçi səs 
hüququnda iştirak edə bilərlər.Dərs ili ərzində müəssisədə keçirilən Pedaqoji 
Şura iclaslarının sayına məhdudiyyət qoyulmur. Şura iclaslarının keçirilməsi 
zərurəti müzakirəyə çıxarılan aktual məsələlərdən, pedaqoji kollektivin 
üzvlərinin, habelə özünüidarə orqanlarının təkliflərindən, qaldırılan 
məsələlərdən asılı olaraq müəssisənin direktoru tərəfindən müəyyən edilir. 
Üzvlərinin üçdə ikisi iştirak etdikdə Pedaqoji Şura səlahiyyətli hesab olunur. 
Şura qərarları adi səs çoxluğu ilə qəbul edilir. Pedaqoji Şura qərarlarının 
icrasına nəzarət bilavasitə müəssisənin direktoru tərəfindən həyata keçirilir. 
Pedaqoji Şuranın qərarları məktəb direktorunun müvafiq əmrləri ilə 
rəsmiləşdirilir.
Pedaqoji Şuranın vəzifələrinə daxildir: Ümumi təhsillə bağlı 
Azərbaycan dövləti və hökumətinin qərar və sərəncamlarının, Təhsil 
Nazirliyinin kollegiya qərarlarının, əmr, sərəncam və təlimatlarının, habelə 
digər aidiyyəti normativ-hüquqi sənədlərin məzmunu və mahiyyəti ilə 
kollektiv üzvlərini tanış etmək, müəssisənin fəaliyyətinin dövlət siyasətinin 
tələbləri əsasında qurulması üçün səmərəli iş sistemi yaradılmasına hərtərəfli 
köməklik göstərmək. Aşağıdakı məsələlər ətrafında müzakirələr keçirib 
müvafiq qərarlar qəbul etmək: Müəssisənin illik və perspektiv Fəaliyyət 

---

planlarının təsdiqi, İllik və yarımillik hesabatların dinlənilməsi, fənlərin 
tədrisi vəziyyətinin öyrənilməsinə dair monitorinqlərin nəticələri, pedaqoji 
innovasiyaların, qabaqcıl pedaqoji təcrübə nümunələrinin tətbiqi, təhsilin 
keyfiyyətinin 
yaxşılaşdırılması 
və 
müəssisənin 
idarəolunmasının 
təkmilləşdirilməsi, İstedadlı şagirdlərlə işin təşkili istiqamətləri,dərs 
bölgüsünün təsdiqi, dərsdənkənar məşğələlərin təşkili, dərnək, klub, studiya, 
"Kiçik akademiya" və digər bu kimi şagird birliklərinin fəaliyyəti, şagird 
kontingentinin sabit saxlanması, icbari təhsilin yerinə yetirilməsi vəziyyəti, 
metodik şuranın və onun nəzdindəki fənn komissiyalarının fəaliyyətinin 
müəssisənin iş rejiminin təkmilləşdirilməsi, şagirdlərin sinifdən-sinfə 
keçirilməsi, imtahanlara buraxılması, təkrar sinifdə, habelə payız 
imtahanlarına saxlanması, yay tədris tapşırığı alması, Buraxılış imtahanlarının 
nəticələri, məzunlara təhsil sənədlərinin verilməsi və s. 
Pedaqoji Şura iclaslarında bunlarla yanaşı, zəruri hesab edilən digər 
məsələlər də müzakirə oluna bilər.
Pedaqoji Şura aşağıdakı məsələləri müzakirə edib müvafiq qərar qəbul 
etmək hüququna malikdir: Yerli şəraitə uyğun olaraq, müəssisənin iş rejimini 
müəyyənləşdirmək, tapşırılmış iş sahəsində səmərəli fəaliyyəti ilə fərqlənən 
işçiləri, habelə təlimdə uğurlu nəticələr qazanmış şagirdləri təltifə təqdim 
etmək, rəğbətləndirmək və mükafatlandırmaq, müəssisədaxili intizam 
qaydalarına və əmək funksiyalarına əməl etməyən işçilər barəsində mövcud 
qanunvericiliyə uyğun tədbirlər görmək, ibtidai təhsil səviyyəsində mövcud 
tədris proqramlarını mənimsəməyən şagirdləri psixoloji-tibbi-pedaqoji 
müayinəyə göndərmək,zəruri hallarda müəssisənin tipini dəyişdirmək, 
müəssisədə istedadlı şagirdlər üçün təmayüllü siniflər yaratmaq üçün vəsatət 
qaldırmaq,ciddi tərbiyə şəraitinə ehtiyacı olan oğlan şagirdlərin müvafiq 
təhsil müəssisəsinə göndərilməsi ilə bağlı aidiyyəti təşkilatlar qarşısında 
məsələ qaldırmaq, qanunvericiliklə müəyyən olunmuş digər qərarlar qəbul 
etmək və s.
Pedaqoji Şuranın kargüzarlığı:
Pedaqoji Şuranın hər bir iclası müəyyən edilmiş kitabda 
protokollaşdırılır. Müzakirə edilən məsələlərlə bağlı hazırlanan məruzə və 
hesabatlar ayrıca saxlanılır. Pedaqoji Şuranın protokolları kitabı rəsmi məktəb 
sənədi kimi nömrələnir, qaytanlanır və tabe olduğu yuxarı orqanın rəhbəri və 
ya aidiyyəti qurum (səlahiyyətli şəxs) tərəfindən təsdiq olunur. Pedaqoji 
Şuranın protokolları kitabı müəssisədə daimi saxlanılır.

---

4. Məktəb işi çoxsahəlidir. Uşaqların təlim-tərbiyəsi də bu sahələr-dən biridir. 
Məktəbdə təlim-tərbiyə işini müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək üçün direktor 
sinif rəhbərlərindən ən yaxın köməkçi kimi istifadə etməlidir. Sinif rəhbərləri 
də bütün məktəb rəhbərləri, xüsusən direktorla sıx əməkdaşlıq etməlidir. Sinif 
rəhbərləri 
ilə 
iş 
direktorun 
idarəetmə 
fəaliyyətinin 
əsas 
istiqamətlərindəndir.Müasir dövrdə şagirdlərlə aparılan tərbiyə işinin əhatə 
dairəsi,həcm və məzmunu xeyli artmış, buna görə də sinif rəhbərlərinin 
funksiya və vəzifələri çox genişlənmişdir. 
Bu gün sinif rəhbərlərinin vəzifəsi ənənəvi olaraq vərdiş etdiyimiz kimi yalnız 
şagirdlərlə müəyyən tərbiyəvi tədbirlər keçirmək, onların şagird 
gündəliklərini,şəxsi işlərini və digər sənədləri tərtib etməklə məhdudlaşmır. 
Sinif rəhbərlərinin ən əsas vəzifələrindən biri şagirdlərin valideynləri, ailə və 
ictimaiyyət, məktəblə əlaqəsi olan təşkilatlar ilə çox geniş miqyaslı iş 
aparmaqdır. Sinif rəhbəri hər bir şagirdin bir şəxsiyyət kimi yetişməsi üçün 
çalişmalıdır. 
Sinif rəhbərləri ilə aparılan işi məktəb direktoru həmişə diqqət mərkəzində 
saxlamalıdır. Bəzən direktorlar sinif rəhbərləri ilə aparılan işi müasir tələblər 
əsasında yenidən qurmağa yönəltmir, onların şagirdlərlə apardığı işlərin 
keyfiyyətini yüksəldən mühüm faktları hərəkətə gətirə bilmirlər. Ona görə də 
bəzi sinif rəhbərləri öz işlərinin öhdəsindən layiqincə gəlmirlər. Köhnəlik 
ruhu ilə işləyən sinif rəhbərlərinin fəaliy-yətindəki ən başlıca 
çatışmazlıqlardan biri şagirdlərlə aparılan tərbiyəvi tədbirləri şagirdlərin 
özləri ilə razılaşmadan aparmaları, bu tədbirlərin hazırlanması və həyata 
keçirilməsində uşaq birliyi təşkilatının, gənclər və şagird özünüidarə 
fəallarının iştirakını təmin etməmələridir. Belə tərbiyəvi tədbirlərdə 
şagirdlərin çoxu passiv iştirakçıya çevrilir, onlarla aparilan tədbirlər söhbət və 
nəsihətlər formasında qurulur. 
Aydın olur ki, hələ də sinif rəhbərlərinin bəzilərinin özləri məktəb 
nizamnaməsi və müasir tələblərdən irəli gələn konkret vəzifələri yaxşı bilmir. 
Onlar tərbiyəvi işləri planlaşdırarkən məktəbin,onun yerləşdiyi regionun real 
imkanlarını, xüsusiyyətlərini yaxşı nəzərə almırlar.Sinif rəhbərləri tərbiyə 
işindəki yaxın və perspektiv vəzifələri fərqləndirməyi, tərbiyəvi tədbirlərdən 
ən vacibini seçib ön plana çəkməyi bacarmırlar. Ona görə də məktəb direktoru 
sinif rəhbərlərinin işi üzərində nəzarət və rəhbərliyi daim gücləndirməlidir. 
Ən birincisi sinif rəhbərlərinin düzgün seçilib yerləşdirilməsinə çalişmaq 
lazımdır. Unutmaq lazım deyil ki, indiki mərhələdə sinif rəhbərliyi heç də 
asan vəzifə deyildir, onu fərq qoymadan istənilən müəllimə tapşırmaq 

---

olmaz.Aydındır ki, şagirdlərin təlim-tərbiyə işinin müasir tələblərini 
başqalarından daha yaxşı bilən,uşaqları ürəkdən sevən,onların müxtəlif yaş 
dövrünün dəyişkən psixoloji xüsusiyyətlərinə bələd olan müəllim sinif rəhbəri 
təyin edilməlidir.
Məlumdur ki, sinif rəhbərləri təkcə şagirdlərin tərbiyə işi ilə 
deyil,həmçinin onların təlim işi ilə də maraqlanmalıdır. Ona görə də sinif 
rəhbərləri fənn müəllimləri və valideynlərlə daim söhbət aparmalı,fənn 
müəllimlərinin dərslərində iştirak edib, sinifdə təlimin keyfiyyəti ilə 
maraqlanmalıdır. Sinif rəhbərləri şagirdlərin zəif oxumalarının səbəblərini 
araşdırıb, onlarla fənn müəllimlərinin fərdi məşğul olmasını təşkil 
etməlidir.Tez-tez valideynlərlə aparılan söhbətdə hər bir şagird haqqında 
onlara məlumat verilməlidir. Həmçinin istedadlı şagirdlərlə də işi günün 
müasir tələbləri səviyəsində qurmaq lazımdır.Məktəb direktoru ilə sinif 
rəhbərləri arasında daim əlaqə və qarşılıqlı kömək olmalıdır. Direktor hər bir 
sinifdə nə baş verdiyini, hər bir şagirdin şəxsiyyət kimi formalaşmasının,onun 
inkişafının necə getdiyini daim izləməlidir. Bu işdə onun ən yaxin köməkçisi, 
əlbəttə, sinif rəhbərləri olmalıdır. Ona görə də direktor sinif rəhbərləri ilə tez-
tez görüşməli , onlardan lazımı məlumatları aldıqdan sonra onlara faydalı 
tövsiyyəlr verməlidir. Yaxşı olar ki, sinif rəhbərlərinin vaxt büdcələrinə 
qayğı ilə yanaşmaq məqsədi ilə onların yazılı hesabatları ildə 1-2 dəfədən çox 
olmasın. Axı, sinif rəhbərləri şagirdlərin dərsdənkənar tərbiyə işlərinin həyata 
keçirilməsinə həftədə orta hesabla 8-10 saat vaxt sərf edir. Bundan əlavə, hər 
bir sinif rəhbəri il ərzində 32 saat sinif təşkilat saatı təşkil edir. Eləcə də sinif 
rəhbərləri sinifdə aparılan gecələr, iclaslar, konfranslar, disputlar və s. 
tədbirlərdə iştirak edir. Həm də sinif rəhbərlərinin şagirdlərlə apardığı işlər 
məktəbin iş saatları ilə məhdudlaşmır. Onlar dərsdənkənar vaxtlarda da 
valideynlərlə görüşlər keçirir. 
Məktəb direktorlarının sinif rəhbərləri üzərində aşağıdakı kimi 
məktəbdaxili nəzarət formalarından istifadə etməsi çox zəruri və məqsədə 
uyğundur: 
1. Sinif rəhbərlərinin tərbiyəvi iş planlarını hər ilin əvvəlində yoxlayıb, təsdiq 
etməyə çalışmaq lazımdır ki, hər bir plan müasir tələblərə cavab versin. 
2. Ayrı-ayrı siniflərdə aparılan tərbiyə işlərinin konkret sahələri üzrə 
vəziyyətini mütamadi olaraq yoxlayıb, direktoryanı müşavirə və ya pedaqoji 
şuralarda müzakirə etmək. 

---

3. Sinif rəhbərlərinin metodbirləşmə yığıncağına, onların keçirdikləri 
seminarlara yaxından nəzarət etmək. 
4. Direktor ayrı-ayrı siniflərdə keçirilən tərbiyəvi tədbirlərdə iştirak etməlidir. 
5. Ayrı-ayrı siniflərin valideyn iclasında vaxtaşırı iştirak edib, valideynlərin 
pedaqoji marifləndirilməsi işinin təkmil-ləşməsini təmin etmək. 
6. Sinif rəhbərlərinin valideynlərlə əlaqələrini daim diqqət mərkəzində 
saxlamaq. 
7. Sinif rəhbərlərinin fənn müəllimləri ilə əlaqə saxlamasına nəzarət etmək və 
bu əlaqəni istiqamətləndirmək. 
8. Sinif rəhbərlərinin sinif jurnalını,şagirdlərin şəxsi işini, onların 
gündəliklərini və digər sənədləri vaxtında işləməsinə nəzarət etmək. 
9. Tez-tez sinif rəhbərləri ilə əlaqə saxlamaq, onlarla fərdi və ya qrup halında 
söhbətlər, diskusiyalar aparmaq. 
10. Sinif rəhbərlərinin zəif oxuyan şagirdlər və istedadlı uşaqlarla aparılan 
işinə nəzarət etmək. 
11. Şagirdlərin mütamadi olaraq uşaq mətbuatı, uşaq ədəbiyyatı ilə 
maraqlanması üçün sinif rəhbərlərinin işini istiqamətləndirmək. 
12. Şagirdlərin psixoloji xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün sinif 
rəhbərlərinin”Yaddaş” dəftərləri təşkil etmələrinə diqqət yetirmək. 
13. Şagirdlərin dərsə davamiyyətinin daim diqqət mərkəzində olmasınin hər 
bir sinif rəhbərinin ən ümdə vəzifəsinə çevrilməsinə nail olmaq. 
14. Şagirdlərin bir şəxsiyyət kimi yetişməsi üçün sinif rəhbərlərinə daim 
istiqamət vermək. 
15. Hər bir sinifdə divar qəzetlərinin çıxmasına nail olmaq. 
16. Siniflərarası və məktəblərarası yarışlarin təşkili üçün sinif rəhbərlərinin 
işini canlandırmaq. 
17. Hər sinifdə sinif və valideyn iclaslarının mütamadi keçiriməsinə nail 
olmaq. 
18. Hər bir sinif rəhbərinin keçirdiyi tədbirlərin sənədləşməsinə nail olmaq. 
19. Sinif rəhbərlərinin qabaqcıl iş təcrübəsinin yayılmasına çalışmaq və s. 

---

Məktəb direktoru sinif rəhbərləri ilə işi daim diqqət mərkəzində saxlamalıdır. 
Unutmaq olaz ki, təlim-tərbiyənin keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün sinif 
rəhbərləri ilə aparılan işlər çox vacibdir. 
PEDAQOGİKA TARİXİ. 

---

MÖVZU. 
ƏN QƏDİM DÖVRLƏRDƏN ORTA ƏSRLƏRƏDƏK
QƏRBİ AVROPA VƏ RUSİYADA TƏRBİYƏ VƏ MƏKTƏB. 
PLAN: 
1. Tərbiyənin meydana gəlməsi. İbtidai icma quruluşunda tərbiyənin xarakteri. 
2. Qədim Şərq ölkələrində tərbiyə və məktəb. 
3. Qədim Yunanısranda tərbiyənin xarakteri və pedaqoji fikrin təşəkkül tapması. 
4. Qədim Romada tərbiyə və məktəbin icma, respublika və imperiya dövrləri. 
Ədəbiyyat: 
1. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası, Bakı-1993.
2. Hüseynzadə R.L. Qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyə-təhsil
və pedaqoji fikir, Bakı-2007.
3. Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi, Bakı-2006.
4. Seyidov Ə.Y. Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tarixindən, Bakı-1987.
5. Seyidov Ə.Y. Pedaqogika tarixi, Bakı-1968.
6. Tusi X.N. Əxlaqi-Nasiri, Bakı-1980.
1. Insan cəmiyyətinin ilkin inkişaf dövrü - ibtidai icma cəmiyyətində yazılı 
mənbələrin olmaması bu dövr tərbiyə sisteminin öyrənilməsində bir sıra çətinliklər 
yaradır. Ancaq maddi və mənəvi mədəniyyət abidələrinin, dil və şifahi xalq 

---

ədəbiyyatının öyrənilməsi insanın yarandığı ilk çağlarda tərbiyənin meydana gəlişi 
ilə bağlı müəyyən fikirlər irəli sürməyə imkan verir. Ibtidailiyini indi də mühafizə 
edib saxlayan qəbilələrin həyatı haqqında etnoqrafik məlumatlar (əmək və məişət 
əşyaları, qayaüstü rəsmlər və s.) ibtidai icma dövründə tərbiyənin necə yarandığını 
təsəvvür etməyə imkan yaradır. XII-XVIII əsrlərdə alim və səyyahların Avstraliya, 
Afrika, Polineziya, Sibir və Cənubi Amerikanın hələ də ibtidai inkişaf dövrünü 
yaşayan aborigenlərin həyatını təsvir edən əsərləri də böyük maraq doğurur. Ilk 
pedaqoji təsəvvürlərin təşəkkülü ayrı-ayrı xalqların, o cümlədən Azərbaycan 
xalqının qədim adət və ənənələri, mərasim və ayinləri, əyləncə və oyunları ilə bağlı 
olmuşdur. Kökləri əsrlərin dərinliklərinə gedib çıxan xalqın həyat müşahidələrinin 
məhsulu olan atalar sözləri, zərb-məsəllər, mərasimlər, xalq oyunları, əyləncələr 
qədim insanların tərbiyəsi ilə bağlı fikirlərinə parlaq sübutdur. Insanın tərbiyə 
fəaliyyəti onun əmək fəaliyyətinin zəruri bir hissəsi olmaqla insanın öz nəslini 
davam etdirməsinə xidmət edir. Bu, əməyin nəticəsi olan yaxşı təhsil və tərbiyə 
almış insandır. Tərbiyə mənəvi istehsal sahəsinə aid olan məfhumdur.Tərbiyənin 
xüsusi fəaliyyət növü kimi meydana gəlməsi 35-40 min il əvvələ təsadüf edir. 
Tərbiyənin tamamilə bəsit xarakter daşıdığı ibtidai icma dövründə uşağın tərbiyəsi, 
onun bəslənməsi və böyüdülməsində yaşlı nəslin qazandığı təcrübənin böyüyən 
nəslə verilməsindən ibarət idi. Tərbiyənin ən bəsit və sadə məqsədi ən sadə şəkildə 
yaşamağa və dünyanı dərk etməyə hazırlıqdan ibarət idi. Ibtidai insanların tərbiyəsi 
kortəbii və sistemsiz idi. Bu dövrdə tərbiyənin inkişafına təsir göstərən amillərdən 
əsası insanlar arasında maddi əlaqələrin genişlənməsi idi. Bu yolla əmək təcrübəsi 
bir adamdan başqasına, nəsildən-nəsilə ötürülürdü. Bu dövrdə uşaqların tərbiyəsi 
ümumi xarakter daşıyırdı, bütün uşaqlar kollektiv şəkildə tərbiyə olunurdular. Bu 
tərbiyə onları icmanın ümumi əmək həyatında müstəqil iştirak etməyə hazırlayırdı. 
Tərbiyədə fərq cinslərarası fərqə əsaslanırdı.Oğlanlar kişilərlə birlikdə ov etmək, 
balıq tutmaq və silah düzəltməkdə iştirak edir,qızlar isə qadınların rəhbərliyi altında 
paltar hazırlayırdılar. Əmlak bərabərsizliyinin getdikcə güclənməsi, xüsusi 
mülkiyyətin yaranması, ibtidai icma quruluşunun dağılmasını sürətləndirdi. Bu 
zaman ailə cəmiyyətin iqtisadi və sosial özəyinə çevrildi. Qəbilədən fərqli olaraq 
uşaqların tərbiyə edilməsi vəzifəsi ailə üzvlərinin (ata və ana) üzərinə düşürdü. Ailə 
tərbiyə işi kütləvi şəkil alırdı. Ailədə uşaqlar valideynlərin nümunəsində tərbiyə 
olunurdular. Ümumi, bərabər, nəzarəti olmayan icma tərbiyəsi silki - ailə tərbiyəsinə 
çevrildi. Ailələr arasındakı təbəqələşmə orada böyüyən uşaqların tərbiyəsində özünü 
biruzə verirdi. Müxtəlif təbəqənin nümayəndələrinin – başçıların, kahinlərin, 
döyüşçülərin, icmanın digər üzvlərinin tərbiyəsində nəzərə çarpan fərqlər yarandı. 
Yüksək təbəqəyə məxsus ailələrdə uşaqlara tərbiyə məqsədyönlü və sistemli şəkildə 
verilirdi.Ibtidai icma quruluşunun sonlarında ailə tərbiyəsi tərbiyə işinin geniş 
yayılmış formasına çevrildi, tərbiyənin məzmunu genişləndi və mürəkkəbləşdi. 

---

2. Məktəb və tərbiyənin tarixi b.e.ə. V minillikdə yaranan qədim Şərq mədəniyyəti 
dövrünə aid edilir. Məktəb və tərbiyə ictimai fəaliyyətin xüsusi sahəsidir. Tarixi 
inkişaf prosesində ibtidai icma quruluşu son neolit dövründə tədricən dağılmağa 
başlamışdır. Bu proses tarixən uzun və çoxəsrlik idi. Dəyişməkdə olan ictimai 
quruluş tərbiyənin yeni üsullarının yaranmasını da zəruri etdi. Arxaik qəbilə 
ittifaqlarını əvəz edən ən qədim dövlətlərdə tərbiyə və təlim əsasən ailədə həyata 
keçirilirdi. İcma-qəbilə quruluşundan quldarlığa keçid dövründə qədim Şərq 
mədəniyyətində ailə tərbiyəsinin əvvəlki forması dəyişsə də, məzmun mühafizə 
edilərək, saxlanılmışdı. İctimai dövlət quruluşunun möhkəmlənməsi ilə eyni vaxtda 
məmurların, kahinlərin, hərbiçilərin xüsusi hazırlığı məqsədi ilə yeni sosial institut-
məktəb təşəkkül tapmağa başladı. Şərq ölkələrində məktəb və pedaqoji fikir iqtisadi, 
mədəni, etnik, coğrafi və digər amillərin təsiri ilə inkişaf edirdi. Xronoloji baxımdan 
sivilzasiyalar üst-üstə düşməsə də, oxşar strukturlar, o cümlədən tərbiyə və məktəb 
onların hamısına xas idi. Qədim sivilzasiyalar bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə 
mövcud olsalar da, böyüyən nəslin təlim-tərbiyəsi sahəsində ümumi cəhətlərə malik 
idilər. Yeni ictimai münasibətlərin bərqərar olduğu bir dövrdə tərbiyə özünün 
yekcins xarakterini itirməyə başladı, daha çox insanı ictimai və əmlak vəziyyəti ilə 
bağlı müəyyən edilməyə başladı, uşaqların həyata hazırlığının stimuluna çevrildi. 
İlk dövlətlər meydana gəldikdə, tərbiyə və təlim təcrübəsində də əsaslı dəyişiklik 
yarandı. Mövcud mədəni irsin yaşlı nəsil tərəfindən uşaqlara ötürülməsi üsulları da 
keyfiyyətcə dəyişdi. Böyüməkdə olan nəslin tərbiyəsi üçün xüsusi təhsil strukturları 
yarandı. Piktoqrafik yazının yaranması və inkişafı məktəbin genezisinin ən mühüm 
amili oldu. İbtidai icma quruluşunun axırlarından başlayaraq əqli əməyin fiziki 
əməkdən ayrılması prosesi yeni bir peşənin müəllimliyin meydana gəlməsinə səbəb 
oldu. İlk tədris müəssisələrinin yaranması üçün bəşəriyyət din xadimlərinə daim 
borcludur. Din təlim-tərbiyə, xeyirxah fikir, xeyirxah danışıq, xeyirxah əmək 
ideyasının daşıyıcısı idi. Məktəblərin yaranması cəmiyyətin sosial tələbatlarından 
doğduğundan cəmiyyətin müəyyən iqtisadi, mədəni, sosial və siyası tələblərinə 
cavab verirdi. İctiami inkişafa uyğun olaraq bu cür tələblər dəyişdiyindən, təbii ki, 
tərbiyə və təlimin əhatə dairəsi, məzmunu və metodları da dəyişirdi. Qədim Şərq 
sivilzasiyalarında təlim və tərbiyənin əsas mərkəzi ailə idi. Ailə cəmiyyəti oxumağı 
və yazmağı bacaran şəxslərlə təmin edə bilmədiyindən dövlət üçün məmurların 
hazırlanması məqsədi ilə hakimiyyət və din xadimləri xüsusi tip təhsil-tərbiyə 
müəssisələri yaratdılar. B.e.ə. I minilliyə yaxın sənətkarlığın və ticarətin tədricən 
inkişaf etməsi əməyin xarakterinin mürəkkəbləşməsi, şəhər əhalisinin sayının 
artması məktəb təhsili almağa imkanı olanların sayının artması ilə nəticələndi. 
Dövlət və din xadimlərinin uşaqları ilə yanaşı imkanlı sənətkarların və tacirlərin 
övladları da məktəb təhsili alırdılar. Bütün bunlara baxmayaraq əhalinin böyük 
əksəriyyəti əvvəlki kimi ailədə aldığı təlim-tərbiyə ilə kifayətlənməli olurdular. 

---

Cəmiyyətin inkişafının müəyyən mərhələsində yaranan məktəb sonrakı dövrlərdə 
nisbi müstəqillik kəsb etməklə yanaşı, həm də cəmiyyətin təqəqqisinin başlıca 
stimuluna çevrildi, inkişafın əsas şərti və göstəricisi oldu. Qədim Şərq ölkələrindən 
də biri də Hindistandır. Hindistan Cənubi Asiyada yerləşir. Qədim Hindistanın tarixi 
iki əsas dövrə bölünür: dravid-ari və buddizm. Burada təlim-tərbiyə silki səciyyə 
daşıyırdı. Məktəb təhsili Harappa şəhərində yaranmışdır. Hindistanda təhsil 
haqqında ən qədim sənəd upanişadlar adlanırdı və b.e.ə. VII-VII əsrlərə aid idi. 
Hindistanda icma məktəbləri yaranmışdı. Və bu məktəblər bir neçə min il mövcud 
olmuşdur. Burada təlim-təhsilin inkişafında buddizmin təsiri böyük rol oynamışdır. 
Buddizm kasta quruluşuna qarşı idi və dolayısı ilə təlimin də silkiliyinə də qarşı idi. 
Budda təliminə görə, tərbiyənin başlıca vəzifəsi insanın ruhunu kamilləşdirmək, 
yəni özünüdərk və özünütəkmilləşdirmə yolu ilə onu dünyəvi ehtiraslardan xilas 
etməkdir. Dravid-ari dövründə tərbiyə və təlimin necə olması barədə kifayət qədər 
sabit təsəvvürlər formalaşmışdı. Brahman dini daha çox vedlərə məxsus ayinləri və 
ibadətləri əsas götürürdü. Brahmanlar vedlərin məzmununa və məlumatlarına 
yiyələnmişdilər. Buna görə də brahman kahinləri müqəddəs bilik sahibi adlanırdı. 
B.e.ə. I minilliyin ortalarında Hindistanda ailədə tərbiyə ənənələri mürəkkəbləşdi. 
Birinci pillədə - ailədə sistemli təhsil nəzərdə tutulmurdu. Şimali Hindistanın aparıcı 
dili olan sanskrit qrammaatikasının öyrədilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Bu 
dövrdə ən qədim hind heca əlifbası - brahma yaradıldı. Hindistanda arami və yunan 
yazı sistemi də tətbiq olunurdu. Hindistanda müxtəlif elm sahələri inkişaf etmişdi. 
Riyazi biliklər sahəsində böyük nailiyyətlər qazanılmışdı. 0 rəqəmi ilk dəfə 
Hindistanda işlədilmişdi. Onluq say sistemi mövcud idi. Onlar “Ərəb rəqəmləri” ilə 
tanış idilər, Pifaqor teoremini bilirdilər. Xüsusi təqvim yaratmışdılar. Qədim 
Hindistanda coğrafi biliklər də yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. 
Məşhur qədim Çin müdriki, "Jutszya" fəlsəfə məktəbinin yaradıcısı Konfutsi 
(e.ə. 551-479-cu illər) əsasən böyük filosof, konfutsizm fəlsəfi cərəyanının banisi 
kimi tanınır. Lakin o, həm də təkcə xronoloji nöqteyi-nəzərdən deyil, eyni zamanda 
təhsilin və pedaqoji fikrin inkişafına verdiyi töhfələrin əhəmiyyətinə görə Çinin ilk 
böyük pedaqoqudur. Məhz Konfutsinin sayəsində Çin müasir bəşər sivilizasiyasında 
qədim mədəniyyəti qoruyub saxlayan unikal ölkə kimi tanınır. Çinşünas alimlərin 
qənaətincə, Konfutsi təlimi Çinə tarixi və mədəni şüur bəxş edib. Çin mədəniyyəti 
üçün yazılı sözün kultu xarakterikdir. Çin ədəbiyyatı Çinin böyük mənəvi 
mədəniyyətinin əsasıdır. Konfutsiyə görə, ədəbiyyat (ven) yüksək müdrikliyin 
yüksək ifadəsidir, qədim mütləq həqiqətlər haqqında müasirlərə məlumat verən 
yaxşı sözdür. Kitab toxunulmaz, müqəddəs bir şeydir.Konfutsinin "Keçmişin 
ardınca getməkdən yaxşı heç nə yoxdur" tezisinə Çin nümunəsi üzrə tərbiyənin əbədi 
devizi kimi baxmaq olar. Çinlilər "Qədim, möcüzəli daşlardan gələcəyin pillələrini 

---

qurun" çağırışına əməl edərək uşaqlıqdan özlərində öz xalqının zəngin mənəvi 
mədəniyyətinin ənənələrini və irsini tərbiyə edirlər.Konfutsinin 77-ci nəsildən 
törəməsi, professor Kun Teçen yazır: "Konfutsinin pedaqoji təlimi qədim ənənələrə 
əsaslanmış və gələcək nəsillər üçün yol açmışdır. O, təkcə Çinin intellektual 
tarixində deyil, həm də bəşər tarixində, bütövlükdə, dünyada mühüm yer tutur". 
Böyük maarifçi və pedaqoq ölümündən sonra artıq Avropada Konfutsi kimi 
tanınırdı. Konfutsi "Kun müəllim" mənasını verən Kun Futszi adının latınlaşdırılmış 
şəklidir. Kun nəslin soyadıdır. Konfutsinin əsil adı Tsyudur ki, bu da tərcümədə 
"təpə" deməkdir.Konfutsi eramızdan əvvəl 551-ci ildə Lu çarlığında anadan 
olmuşdur. Lu o vaxtlar parçalanmış Çinin ən böyük və mədəni cəhətdən ən inkişaf 
etmiş çarlıqlarından biri idi. Konfutsi yoxsullaşmış aristokrat ailəsindən çıxmışdır. 
Onun atası Şu Lyan-xe Konfutsi 3 yaşında olarkən dünyasını dəyişmişdir. Atasının 
ölümündən sonra o, anası Yan Çjen-Tszay ilə birlikdə Lu çarlığının paytaxtı 
Tsyuyfu şəhərinə köçmüşdür. Onun tərbiyəsi ilə anası məşğul olmuşdur. Maddi 
vəziyyətinin çətinliyinə baxmayaraq, anası oğluna yaxşı təhsil verməyə 
çalışmışdır.Hələ uşaqlıq illərində Konfutsi sözəbaxan olması, böyüklərə ehtiram 
göstərməsi ilə fərqlənirmiş və yaşına görə çox ağıllı, dərrakəli, mühakiməli imiş. O, 
xalq adət-ənənələrinə, mərasimlərinə böyük maraq göstərir və qədim kitablara, 
biliklərə hörmətlə yanaşırmış, 7 yaşı olanda anası onu oxumaq üçün məktəbə qoyur. 
Burada o, Çjun Ni adını daşıyır. Məktəbdə çalışqanlığı, təhsildə uğurları və ciddiliyi 
ilə yaşıdlarını arxada qoyur və buna görə də öz müəlliminin köməkçisi təyin 
olunur.Konfutsi 17 yaşında olarkən anası vəfat edir. 19 yaşında o, ailə qurur və bir 
ildən sonra oğlu dünyaya gəlir. Onu Li adlandırırlar.Konfutsi gənclikdə məmur 
işləmişdir. Lakin dövlət qulluğuna alışmadığından tezliklə istefaya çıxmışdır. Onun 
yüksək mənəvi keyfiyyətləri praktik həyatın reallıqları ilə yazılmadığından bu onu 
siyasətdə uğursuzluğa gətirib çıxarır. O, qərara gəlir ki, özünü pedaqoji fəaliyyətə 
həsr etsin və rəvayətə görə, 22 yaşında müəllim olur.Məhz bu sahədə o, böyük 
uğurlar qazanmışdır. Onun yanına qədim müdrikliklə (hikmət elmi ilə) maraqlanan 
adamlar gəlməyə başlamışdır. Konfutsi heç kimi rədd etməmiş, təlim üçün hər hansı 
natural formada haqq ödəyən hamını qəbul etmişdir. Adətən belə ödəmə forması 
rolunda o dövrlərdə qaxac ət bağlaması çıxış edirdi. Öz görüşlərini təbliğ etmək 
məqsədi ilə Konfutsi şagirdlərinin müşayiəti ilə qədim Çinin müxtəlif çarlıqlarını 
gəzib dolaşmış, bu zaman çoxlu çətinlik və müsibətlərlə üzləşmişdir. Lakin hökumət 
tərəfindən dəstək görmədiyindən o, qədim kilsə kitablarını qaydaya salmaq, öz təlim 
və tədrisi ilə məşğul olmaq üçün Vətənə qayıtmışdır.O, həyatının böyük hissəsini 
fərdi müəllimliyə həsr etmiş və o vaxt əsasən aristokratların imtiyazı olan təhsilin 
cəmiyyətin əksər üzvləri üçün əlçatan olmasına çalışmışdır. O, 3 mindən çox şagird 
öyrətmişdir. Onlardan 72-si görkəmli şəxsiyyətlər olmuşdur. Konfutsi məşhur "Yaz 
və payız" qeydlərini tərtib etmiş, "Tarix kitabı", "Şeir və mahnı kitabı" "Dəyişiklik 

---

kitabı" kimi klassik kitabların redaktoru olmuşdur.Konfutsinin yaşadığı dövrdə Çin 
bir sıra pərakəndə çarlıqlardan (knyazlıqlardan) ibarət idi: Vey, Lu, U, Tszin, Tsi, 
Çu və b. İğtişaş dövrü idi və Konfutsinin dövlət fəaliyyəti ilə məşğul olmaq cəhdləri 
onun pozulmuş ədalətli qaydanı, idarə üsulunu bərpa etmək arzusu ilə izah 
edilir.Knyazların, çinovniklərin müqaviməti ilə qarşılaşan Konfutsi ideal 
idarəetmənin necə olması barədə kitab yazmağı qərara alır. O, tarixə müraciət edir, 
ondan siyasətlə, mənəviyyatla, hökmdarların və təbəələrin vəzifələri ilə bağlı öz 
görüşlərini aydınlaşdıran misallar götürür. Onun əsəri olan "Yaz və payız" belə 
meydana gəlir. Həmin əsərdə "ağıllı idarəetməni və insanların əxlaqının 
(davranışının) əsasları" prinsipləri aydınlaşdırılmışdır. Konfutsi varlığın ümumi 
məsələlərinin işlənib hazırlanması ilə xüsusi məşğul olmamış və dünyanın və 
insanın mənşəyi haqqında məsələni araşdırmağı qarşısına məqsəd qoymamışdır. O, 
hər şeydən əvvəl, mərkəzində ailənin, cəmiyyətin üzvü olan insanın durduğu etik-
siyasi təlimin müəllifidir.Konfutsi maarifə böyük diqqət yetirmiş, tədrisin, 
toplanmış məlumatların dərk olunmasının əhəmiyyətini xüsusi qeyd etmiş, insanları 
praktik fəaliyyətlərində öz biliklərini əldə rəhbər tutmağa çağırmışdır.Konfutsi belə 
hesab edirdi ki, təlim-tədris prosesində adam daha yaxşı və əxlaqlı olur, 
çatışmazlıqlarını və düzgün olmayan hərəkətlərini düzəltməyə çalışır. O, xalqın 
maariflənməsi uğrunda çıxış edir və hesab edirdi ki, bununla xalqı onun özünün seçə 
bilmədiyi düz yolla getməyə vadar etmək olar, ona görə ki, bu ancaq insanları idarə 
etmək qabiliyyətinə malik, öz nümunəsi ilə onları ardınca apara bilən az adama 
müyəssər olan yüksək müdriklikdir. Təhsilli idarəedənlər, hökmdarlar təbəqəsinin 
mövcud olmasının zəruriliyini Konfutsi belə əsaslandırırdı. Bu zaman o, təlimi 
humanitar fənlərlə məhdudlaşdırır və əmək vərdişlərinin qazanılmasına qətiyyən 
əhəmiyyət vermirdi. 
Konfutsi belə hesab edirdi ki, ədəb qaydaları insanın əxlaqının, davranışının əsasını 
təşkil edir və ona görə də o, adamları hər şeydən öncə əxlaq nöqteyi-nəzərindən 
qiymətləndirirdi. Onun fikrincə, bütün adamlar öz təbiəti etibarilə bir-birlərinə 
yaxındır. Lakin onlara müxtəlif vərdişlər xasdır. Bəziləri yaxşı, mehriban və 
əxlaqlıdır, digərləri pis, yaramaz və qəddardır. 
Yüksək məziyyətlərə malik adamları Konfutsi "Alicənab ərlər" adlandırır və bu 
keyfiyyətlərdən məhrum olan "miskin adamları" onlara qarşı qoyurdu. O hesab 
edirdi ki, alicənab adamlar daim özlərini təkmilləşdirməli, öz səhvlərini düzəltməli, 
ideal qaydaları və ya əxlaq normalarını gözləməlidir. 
Konfutsi insanın hökmən yiyələnməli olduğu iki məziyyəti xüsusi qeyd edirdi: borc 
(və ya ədalətlilik) və insanpərvərlik (və ya insansevərlik). 

---

Borc - insanı hər bir halda əxlaqlı davranmağa sövq edən daxili təmənnasız 
niyyətdir. Borc hökmdarla təbəələri arasındakı münasibətləri tənzimləyir, insanlara 
ictimai qaydaları pozmamağı aşılayır. 
İnsanpərvərlik - insanlara sevgidir. "Başqalarına özünə olduğu kimi baxmaq 
vəziyyətində olmaq - bax bunu humanizm incəsənəti adlandırmaq olar". "Özünə 
arzulamadığını başqalarına da etmə", - deyə o qeyd edirdi. Konfutsinin anlamında 
bu keyfiyyət bütün məziyyətlərin cəmidir: "Özünə qalib gəlmək və "əxlaq 
normalarına" qayıtmaq - deməli, humanist insan olmaqdır". Konfutsi və onun 
ardıcılları belə hesab edirdilər ki, birinci növbədə, öz qohumlarını sevmək lazımdır. 
Sonra isə artıq digərlərini. Buna görə də oğulluq ehtiramı (hörməti) və qardaş 
məhəbbətinə onlar tərəfindən insanpərvərlik anlayışının vacib tərəfləri kimi 
baxılırdı. Uşaqlar sözəbaxan olmalı və valideynlərinə hörmət etməlidirlər, 
valideynlər də, öz növbəsində, uşaqları sevməli, onlara münasibətdə yumşaqlıq 
(iltifat) rəhimdillik nümayiş etdirməlidirlər, kiçik qardaşlar böyük qardaşlara xidmət 
etməlidirlər. Yalnız nümunəvi oğul və qardaş yaxşı təbəə ola bilər. Dostlar 
arasındakı münasibətlərdə açıqlıq (saflıq) və düzlük vacibdir. Onda dostluq onları 
nəcibləşdirir, yüksəldir və biliklər əldə etməyə və əxlaqını təkmilləşməyə kömək 
edir.Konfutsinin etik-siyasi təlimində əsas prinsiplər "Jen (insanpərvərlik, insanlıq) 
və "li" (normalar, əxlaq qaydaları) tərbiyə və təlimlə ən sıx şəkildə bağlıdır. 2500 
illik tarixi olan Konfutsi təliminin əbədiyaşarlığının əsas səbəbi də bundan 
qaynaqlanır. Bundan başqa, tədqiqatçıların qənaətinə görə, Konfutsi elə çoxsaylı və 
mötəbər bir pedaqoji məktəb yaratmışdı ki, onun vəziyyəti məhz Konfutsi 
ənənələrinin özəyini əxlaqi kamilləşmə və mədəniyyətin simvolik dil dəyərləri təşkil 
etdiyindən qədim Çin cəmiyyətindəki siyasi mübarizələrin gözlənilməz 
təsirlərindən, demək olar ki, asılı olmamışdır. Şəxsi meyil və istəklərinin necə 
olmasına baxmayaraq, Çin hökmdarlarının heç biri mədəniyyətdən və əxlaq 
tərbiyəsindən yüksəkdə duran siyasət və ideologiya ortaya qoya bilməmişdir. Məhz 
buna görə də Konfutsi irsini rədd etmək cəhdləri həmişə uğursuzluqla 
nəticələnmişdir. Belə cəhdlərdən biri ilk Çin imperatoru Tsin Şixuandinin çarlığı 
vaxtında olmuş və sülalənin süqutu ilə nəticələnmişdir. Son dəfə Konfutsi təlimini 
"mədəni inqilab" dövründə Mao-Tsezedun "basdırmağa" cəhd etmişdir. 
2500 il ərzində çinlilər əmin olmuşlar ki, onların vətəni şəraitində Konfutsi 
təlimi ölməzdir, çünki doğrudur.Konfutsi hesab edirdi ki, tərbiyə və təhsil insan 
üçün mövcud olmaqdan ötrü maddi vəsaitlər əldə etmək qədər zəruridir. Konfutsinin 
şagirdləri ilə söhbətlərinin qeydlərindən ibarət olan "Lun yuy" ("Söhbətlər və 
mülahizələr") kitabında belə bir hadisə nəql olunur. Bir dəfə Konfutsi özünün 
tələbələrindən Jan Yu adlı birisi ilə Vey çarlığına gəlir. Konfutsi yetirməsindən 
soruşur ki, olduqları yerdə nə qədər adam yaşayır. Jan Yu cavab verir ki, əhalisi o 

---

qədər sürətlə artır ki, məlum deyil sonra necə olacaq. Konfutsi deyir: "onu 
zənginləşdirin", "Biz onu zənginləşdirdik, bəs sonra nə etmək lazımdır", - deyə 
şagirdi soruşur. "Onu tərbiyə edin", - deyə Konfutsi cavab verir.Bununla əlaqədar 
Çin pedaqogika tarixçiləri qeyd edirlər ki, Konfutsi burada özünün, bir növ: "Şu - fu 
-tszyao" formulunu (xalq - zənginlik - tərbiyə) söyləmişdir. Başqa sözlə, insanlar 
əvvəlcə tox olmalı və geyinməli, yaşayış minimumuna malik olmalı, bundan sonra 
onların tərbiyəsi həyata keçirilməlidir. 
3. Quldarlıq dövründə Yunanıstan öz inkişafına görə xüsusilə fərqələnirdi. Bu 
ölkədə elm, mədəniyyət, maarif, incəsənət, fəlsəfə, ədəbiyyat digər ölkələrə nisbətən 
daha yüksək şəkildə inkişaf etmişdir. Yunanıstan ərazisində çoxlu xırda dövlətlər 
mövcud idi. Bu dövlətlər içərisində Lakoniya və Attika dövlətləri xüsusi yer tuturdu. 
Həmin ölkələrdə olan maarif sistemləri bu ölkələrin paytaxt şəhərlərinin adı ilə bağlı 
pedaqogika tarixinə Sparta və Afina tərbiyə sistemi kimi daxil olmuşdur. 
Sparta tərbiyə sistemi- Lakoniya əkinçilik ölkəsi idi. Əsas yeri qul əməyi 
tuturdu. Qullar amansızcasına istismar edildiklərindən, bəzən üsyan edir, öz 
sahibkarlarına divan tuturdular. Qədim yunan mütəfəkkiri Aristotelə görə, Sparta 
vətəndaşlarının tərbiyəsində daha çox hərbi icma üzvləri hazırlamaq məqsədi 
güdülürdü. Burada vəzifə möhkəm və davamlı hərbiçilər, gələcək quldarlar 
yetişdirmək idi. Ona görə də quldar övladlarının fiziki cəhətdən sağlam olmasına 
ciddi fikir verilirdi. 7 yaşa qədər spartalılar ailədə məşhur dayələrin himayəsində 
tərbiyə alırdılar. Sonra elə bir vaxt gəldi ki, dövlət böyüməkdə olan nəslin tərbiyə və 
təlimini öz üzərinə götürdü. Belə tərbiyənin müddəti çox böyük idi və üç mərhələni 
əhatə edirdi: 1) 7 yaşdan 14 yaşadək; 2) 14 yaşdan 20 yaşadək; 3) 20 yaşdan 30 
yaşadək. Dövlət tərbiyə müəssisəsi olan məktəbə aqellam deyilirdi. Bu məktəblərin 
rəhbərliyinə hakimiyyətə məlum olan adamlar təyin olunurdular ki, onlara da 
pedanom deyilirdi. I mərhələdə uşaqlar pedaqnomun rəhbərliyi altında olurdular. 
Onlar birlikdə yaşayır, oxuyur, minimum oxu və yazı vərdişlərinə yiyələnirdilər. 14 
yaşlı oğlanları eyrenə-müəyyən vətəndaşlıq hüququna malik icma üzvlüyünə qəbul 
edirdilər. Bu zaman yeniyetmələr sərt fiziki cəza tədbirlərinə dözməli olurdular. 
Tərbiyənin II mərhələsində uşaqların savad təliminə musiqi və nəğmə əlavə edilirdi. 
18-20 yaşlarında hərbi və mülki xidmət məktəbi sayılan xüsusi düşərgələrdə-
efebiyalarda biliklərini və fiziki hazırlıqlarını təkmilləşdirirdilər. Gənclərin əxlaqi 
və siyasi tərbiyəsi dövlət başçılarının bilavasitə onlarla söhbətləri zamanı həyata 
keçirilirdi. Uşaqların tərbiyəsindəki mühüm məsələlərdən biri onların tikanlı, lakin 
zərif formada və bir neçə sözdə çox şeyi ifadə etməyə qabil olan nitqə yiyələnmələri 
idi. Yeniyetmələrə cavablarında dəqiq və müxtəsər olmaq öyrədilirdi ki, buna 
“Lakonik nitq” deyilirdi. Spartalı qızların tərbiyəsi kişilərinkilərdən az fərqli idi. 
Onların da hərbi-fiziki tərbiyəsinə diqqət yetirilirdi. Bu ondan irəli gəlirdi ki, 

---

kişilərmüharibədə olduğu zaman, qulların üsyanı baş verdikdə qadınlar daxili asayişi 
qorumalı və qulları silah gücünə itaətdə saxlamalı idilər.Sonralar hakimiyyətdə olan 
Likurq spartalıların həyat tərzinin qaydası barədə xüsusi sərəncam vermişdi:bütün 
spartalılar,sadə vətəndaşlardan tutmuş çara qədər hamısı eyni şəraitdə yaşamalı 
idi.Xüsusi əmretmədə evlərin necə tikilməsi,geyimlərin necə olması göstərişi 
verilirdi.Geyimlər o qədər sadə olmalı idiki əsla bər-bəzəyə,dəbdəbəyə yer 
verilməməli idi.Hətta evdə bişən xörəklər də hamıda eyni olmalı idi. Belə olan 
surətdə 
spartalılarda 
var-dövlətə,təmtəraga 
olan 
münasibəti 
tamamilə 
soyumuşdu.Onsuzda bunlardan istifadə etməyə imkan yox idi.İnsanlar onlar üçün 
əlçatmaz olan şeylərə nail olmaq barədə deyil,yalnız öz dövlətləri haqqında 
düşünürdülər.Spartanın heç bir yerində kasıbçılıq varlılıqla qonşuluq etmirdi.Buna 
görə də heç kəsdə paxıllıq və həsəd hissi,tamahkarlar arasında rəqabət yox idi.Əgər 
hər hansı bir gənc çox ucuz qiymətə,yaxud da havayı torpaq sahəsi əldə edirdisə,onu 
dərhal məhkəməyə verirdilər.İttihamnamədə deyilirdi ki, bu vətəndaşın hələ çox 
gənc olmasına baxmayaraq,o,öz mənfəəti barədə düşünərək yolunu azıb.O dövrdə 
fayda, qazanc hər bir Sparta sakininin düşməni idi.Spartada uşaqların tərbiyəsi 
vətəndaşın ən ümdə vəzifələrindən biri sayılırdı.Keşikçi kimi xidməti vəzifə daşıyan 
spartalının 3 oglu vardısa,o,bu xidmətdən azad olunurdu.5 ogul atası isə bütün 
xidməti borclarından azad olunurdu.7 yaşından etibarən spartalı uşaqlar artıq 
ailəsinə mənsub deyildi.Uşaqlar valideynlərindən ayrılaraq ictimai həyata 
başlayırdılar.20 yaşadək oglanlar hərbi sahəli dövlət internatlarında həmvətənləri 
tərəfindən tərbiyə olunsa da,onlara xüsusi təhkim olunmuş senzorlar nəzarət 
edirdi.Sparta tərbiyəsi uşaqlarda oxumaq,yazmaq,qısa və dəqiq danışmaq 
qaydalarının mənimsənilməsindən, fiziki cəldlik,onların hərəkətlərində ahənglik 
yaradan müxtəlif bədən tərbiyəsi və idman növlərinin, hərb sənətinin 
öyrənilməsindən, xorda oxumaq,musiqi alətində ifa etmək bacarıgı aşılanmasından
və ovçuluq təlimlərindən ibarət idi.Belə tərbiyə sistemi ailədə böyüyən qızların da 
fiziki inkişafını nəzərdə tuturdu.Uşaqları adətən az qidalandırırdılar.Çünki burada 
qanunla köklüyə icazə verilmirdi.Əgər hansısa yeniyetmə güclü və möhkəm 
idi,o,təriflənirdi.Kiminsə bədənində boşluq və bürüşüklük tapılırdı,xarici görkəmi 
Spartanı,onun 
qanunlarını 
rüsvay 
etdiyinə 
görə 
həmin 
yeniyetmə 
cəzalandırılırdı.Spartada nikah da qanunlara tabe idi.Şəxsi hisslər heç bir əhəmiyyət 
daşımırdı.Çünki bütün bunlar dövlət işi idi.Nikaha yalnız fiziki cəhətdən bir-birinə 
uygun gələn və dünyaya saglam uşaqlar gətirə biləcək gənclər daxil ola bilərdi. 
Xarici görkəmləri uygun olmayan oglan və qızlara nikaha girməyə 
icazəverilmirdi.Uşaqlardavəyeniyetmələrdədözümlülük,mətinlik,məhrumiyyət və 
çətinliklərdən qorxmamaq kimi keyfiyyətlər aşılayan tərbiyə sisteminə indi də 
məcazi mənada Sparta tərbiyəsi deyilir. 

---

Afina tərbiyə sistemi.
Afina da Sparta kimi əkinçiliklə məşğul olurdular. Lakin burada həm də sənətkarlıq 
və ticarət də inkişaf etmişdi. Afinada həmçinin fəlsəfə, ədəbiyyat, incəsənət, 
heykəltaraşlıq, riyaziyyat, tarix və s. elmlər yüksək şəktldə inkişaf etmişdir. Afinada 
7 yaşa qədər uşaqlar ailədə tərbiyə alırdılar. 7 yaşdan 13-14 yaşa qədər qrammatika 
və kifara (musiqi ) məktəblərində təhsil alırdılar. Bu məktəblərdə uşaqlar oxu, yazı, 
riyaziyyat və musiqi öyrənirdilər. Təhsil ya ardıcıl və ya parallel şəkildə aparılırdı. 
Təhsil pullu idi. Məktəbdə uşaqlara didaskal-müəllimlər dərs deyirdilər. 
Pedaqogikanın didaktika bölməsinin mənası da buradan götürülmüşdür. Uşaqları 
məktəbə aparan qullar pedaqoq adlanırdı. 13-14 yaşdan sonra uşaqlar iki illik 
palestra (idman) məktəblərində idmanın beş növü üzrə, qaçmaq, hoppanmaq, 
güləşməq, ox atmaq, üzmək, hazırlıq keçirdilər. Gənclərin əksəriyyəti üçün təhsil bu 
səviyyədə bitirdi. Dövlətli gənclər isə dövlətin idarə olunmasında iştirak etmək üçün 
xüsusi gimnaziyalarda fəlsəfə, ədəbiyyat və siyasət öyrənirdilər. 18-20 yaşlarda 
gənclər Spartada olduğu kimi Afinada da xüsusi efeb qruplarında hərbi hazırlıq 
keçirdilər. 20-30 yaşlarında tam hüquqlu leqion olurdular. Afinada təhsil pullu 
xüsusi məktəblərdə aparılırdı. Ona görə də sistemli təlim müəssisələrində ancaq varlı 
uşaqları təhsil ala bilərdilər. Qul uşağları isə təlimi ancaq öz valideynlərindən ala 
bilərdilər. Əgər valideyn qul öz peşəsini övladına öyrətməsə o, gələcəkdə övlad 
qayğısından məhrum edilirdi. Afinada qızlara hərbi təlim verilmirdi. Qədim 
Yunanıstanda müxtəlif tip məktəblər və nəzəriyyəçilər mövcud idi. Öz pedaqoji 
nəzəriyyələri və görüşlərinə görə Platon xüsusilə fərqlənirdi. görüşlərinə görə Platon 
xüsusilə fərqlənirdi.
Platonun pedaqoji görüşləri.
Platon obyektiv idealist fəlsəfi nəzəriyyənin banisidir. O, aləmi iki yerə: keçici 
hadisələr (bu dünya), əbədi ideyalar (axirət) dünyalarına bölürdü. Platona görə çoxlu 
ideyalar mövcuddur. Bunların ən alisi Allahdır. Onun fikrincə insan anadan olarkən 
onun ruhu ruhlar aləmindən ayrılıb, bədəni ilə birləşir, ölərkən isə ruh bədəndən 
ayrılıb, ruhlar aləmi ilə birləşir. O, ruhu üç yerə – ağıl, iradə, hiss bölürdü. Buna 
uyğun olaraq da insanlar üçün üç əxlaqi keyfiyyət müəyyən etmişdir: müdriklik, 
mərdlik və mötədillik. Bu əxlaqi keyfiyyətlərə uyğun olaraq da insanları üç qrupa 
bölürdü – sərkərdələr, filosoflar, əkincilər. Filosoflar, ölkəni idarə etməlidilər 
sərkərdələr ölkəni müdafiə etməlidirlər, əkincilər ölkəni maddi nemətlə təmin 
etməlidirlər. O, tərbiyə işinə ciddi yanaşır, onu dövlət işi hesab edir, dövlətin 
gələcəyinin, müəyyən mənada, ondan asılı olduğunu qeyd edirdi. O, aşağıdakı 
tərbiyə sistemini müəyyən etmişdir:
3-6 yaşlı uşaqlar xüsusi dövlət meydan çalalarında oyunlarla tərbiyə almalıdırlar.

---

7-12 yaşlarında dövlət məktəblərində oxu, yazı, hesab, musiqi və s. öyrənməlidirlər.
12-16 yaşlarında polestra məktəblərində fiziki hazırlıq keçməlidirlər.
16-18 yaşlarında əməli əhəmiyyət kəsb edən elmlər (riyaziyyat, həndəsə, 
astronomiya və s.)
öyrənməlidilər.
18-20 yaşlarında efeb qruplarında hərbi və mülkü təcrübə keçməlidərlər.
20-30 yaşa qədər isə hərbi xidmətə getməli, legion olmalıdılar.
Platon qızların hərbi təliminə yüksək qiymət verirdi. O, qullara münasibətində 
mürtəce mövqe tutaraq onları «danışan alətlər» hesab edirdi.
Aristotelin pedaqoji görüşləri.
Aristotel (Ərəstu) də öz tərbiyə münasibətləri ilə xüsusi yer tuturdu. O, öz müəllimi 
Platondan fərqli olaraq ruhu və bədəni qarşılıqlı vəhdətdə olan maddə və forma 
hesab etmişdir. O, ruhları üç qrupa ayırmışdır:
1. Bitki ruhu (bu qidalanma və artma ilə səciyələnmir).
2. Heyvan ruhu (bu hiss və arzuya malik olması ilə fərqlənir)
3. İnsan ruhu (bu bilik və təfəkkürlə səciyyələnmir)
Pedaqogika tarixində ilk dəfə olaraq Aristotel inkişafı dövrlərə bölmüşdür:
1. Bitki dövrü – 7yaşa qədər olan dövr. 
2. Heyvani dövr – 7-14 yaşa qədər dövr. 
3. İnsani dövr – 14-21 yaş dövrləri
7 yaşa qədər uşaqların fiziki inkişafı qayğısına qalmaq. Onların düzgün, sağlam 
böyüməsi üçün xüsusi qayğı göstərməyi lazım bilirdi. Heyvani dövrdə uşaqlarda 
iradi, hissi və əxlaqi keyfiyyətlər formalaşdırmağı zəruri hesab edirdi. 14-21 yaşları 
isə əqli təhsilin ən səmərəli dövrü hesab edirdi. O, insanların əxlaqi keyfiyyətlərində 
üç cəhəti irəli sürmüşdü: çatışmazlıq, artıqlıq, orta hədd (mötədillik). Orta həddi 
bütün insanlar üçün kafi hədd hesab etmişdir 
4. Qədim Romada tərbiyə.
Qədim Romada tərbiyənin məqsədi bacarıqlı əkinçi, qüvvətli döyüşcü, dindar şəxs 
tərbiyə etməkdən ibarət idi. Burada aşağı ibtidai və yuxarı dərəcədə qrammatik 

---

məktəblər mövcud idi. İbtidai məktəblərdə cəmiyyətin imtiyazsız təbəqələri təhsil 
alırdı. Roma respublikasının son dövründə ritorik məktəblər meydana çıxdı. Bu 
məktəblərdə təhsil haqqı yüksək olduğundan ancaq yuxarı təbəqənin uşaqları 
fəlsəfə, huquq, yunan dili, riyaziyyat, musiqi və s. elmləri öyrənirdi.
Mark Fabiy Kvintilian Roma pedaqoqlarının ən görkəmli nümayəndələrindən 
biri idi (42-118). «Natiqlik tərbiyəsi haqqında» ki 12 cildlik əsərində o, pedaqogika 
tarixində ilk dəfə məktəb təcrübəsini əks etdirdi. Kütlük və istedadsızlığı o, insanlar 
üçün müstəsna hal hesab edirdi və onların istedadına inanırdı. Uşaqların istedadına 
yüksək qiymət verirdi. Onun fikrincə müəllimlər yüksək təhsilli, təmkinli, əxlaqca 
nümunəvi olmalı, uşaqları sevməli, onları dərindən öyrənməli, rəğbətləndirməyi və 
cəzalandırmağı bacarmalıdır. Riyaziyyatı təfəkkür tərbiyəsinin mühüm vasitəsi 
hesab edirdi. O, musiqi təhsilinə də yüksək qiymət verirdi. 
. 
MÖVZU. 
ORTA ƏSRLƏRDƏ QƏRBİ AVROPADA VƏ RUSİYADA
MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR. 
PLAN: 

---

1. Orta əsrlərin ilk mərhələlərində mədəniyyət və elm. 
2. Universitetlərin meydana gəlməsi və inkişafı. 
3. İntibah dövründə Qərbi Avropada humanistlərin və ilk utopistlərin əsərlərində 
pedaaqoji ideyalar. 
4. XVII əsrədək rus və digər xalqlarda tərbiyə, məktəb və pedaqoji fikir. 
Ədəbiyyat: 
1. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası, Bakı-1993.
2. Hüseynzadə R.L. Qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyə-təhsil
və pedaqoji fikir, Bakı-2007.
3. Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi, Bakı-2006.
4. Seyidov Ə.Y. Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tarixindən, Bakı-1987.
5. Seyidov Ə.Y. Pedaqogika tarixi, Bakı-1968.
6. Tusi X.N. Əxlaqi-Nasiri, Bakı-1980.
1. Erkən orta əsrlərdə Avropada əhalinin çoxu öz kəndindən kənara çıxmırdı. Onlar 
səyahətə çıxmadıqlarına görə başqa ölkələr və xalqlar haqqında heç bir təsəvvürə 
malik deyildilər. Yerin kürə şəklində olması haqqında qədim alimlərin dedikləri hələ 
tamamilə unudulmamışdı. Lakin insanlar təbiət, yer kürəsi haqqında ağılasığmaz 
uydurmalar irəli sürürdülər. Avropalıların fikrincə, səmada günəş, ay və s. planetlər 
hərəkət edir. İnsanlar vaxtı yerə basdırılmış ağac çubuğun kölgəsi ilə müəyyən 
edirdilər. İli 12 aya bölürdülər.Xristian əhalisi ili İsa peyğəmbərin, müqəddəslərin 
anadan olması, dini bayramların keçirilməsi və s. ilə müəyyən edirdilər. Antik 
dünyadan orta əsrlərə keçid dövründə mədəniyyət Avropada tənəzzül edirdi (bu 
dövrdə ərəblərdə mədəniyyət tərəqqi edirdi).Təhsil. Kilsə məktəbləri. Erkən orta 
əsrlərdə insanlarda belə bir təsəvvür var idi ki, feodalların zülmünə heç bir çarə 
yoxdur. Allaha varlı da, yoxsul da, hamı inanırdı. Bu dövrdə Avropada savadlı adam 
çox az idi. Hətta bəzi krallar da yazıb oxumağı bacarmırdı. Qərbi Avropada, əsasən, 

---

kilsə xadimləri savadlı olurdu. Xristian kilsəsi antik mədəniyyətdən özünə lazım 
olanı qoruyub saxladı. Böyük Karl monastırlarda keşişlər hazırlamaq üçün 
məktəblər açdırdı. Məktəblər iki pilləli idi. Aşağı pillədə qrammatika, ritorika 
(natiqlik məharəti) və diplomatika öyrədilirdi. Yuxarı pillədə hesab, həndəsə, 
astronomiya, musiqi öyrədilirdi. Qərbi Avropada kilsə məktəbləri, dövlət məktəbləri 
və şəxsi məktəblər var idi. Kilsə məktəblərində yaşlı uşaqlar gənclərlə bir yerdə 
oxuyurdular. Qərbi Avropanın bütün ölkələrində uşaqlara latın dilində dərs 
keçirdilər. Bu dildə heç bir xalq danışmırdı. Latın dilində kitablar yazdır, dualar 
oxunurdu. Çox vaxt bütün məktəb üçün bir kitab olurdu. Məktəblərdə fiziki cəza 
mövcud idi. Savadlı adam haqqında deyirdilər: O müəllimin çubuğu altında 
böyüyüb. Böyük Karl imperiyasına savadlı məmurlar və hakimlər lazım idi. Elə 
buna görə də Böyük Karl təhsilə, elmə, mədəniyyətə xüsusi diqqət verirdi. Onun 
səyi nəticəsində mədəniyyət inkişaf etdi. Onun dövrünə "Karolinq oyanışı" deyirlər. 
O, sarayına İngiltərədən, İspaniyadan və İtaliyadan savadlı adamlar dəvət etdi. 
Məktəblərin idarə edilməsini İngiltərədən gəlmiş Alkuinə tapşırdı. Böyük Karlın 
sarayında ədəbi dərnək təşkil edildi. Dərnək sonralar "Saray akademiyası" adlandı. 
Dərnəkdə kilsə ədəbiyyatı ilə yanaşı, antik ədəbiyyat da öyrənilirdi. İmperatorun 
bütün ailəsi bu dərnəkdə çalışırdı. Böyük Karl Axen şəhərində saraylar, kilsələr 
tikdirdi. Lakin Axen kapellasından (ev kilsəsi) başqa bütün tikililər dövrümüzə 
qədər gəlib çatmamışdır.VI-IX əsrlərdə monastırlarda antik dövrdə yaranmış 
əsərlərin üzü köçürülürdü. Buna görə də bu əsərlər dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. 
Frank imperiyasının tənəzzülü ilə "Karolinq oyanışı" başa çatdı. Erkən orta əsrlərdə 
dini kitabların üzünün köçürülməsi Allah qarşısında savab iş hesab olunurdu. Bu 
dövrdə yazı üçün perqamentdən istifadə olunurdu. "Bibliya"nın böyük formatda 
yazılması üçün 300 dana dərisi lazım gəlmişdi. Kitablara çəkilən rəsmlər miniatür 
adlanırdı. Miniatür kitabların baş hərflərinin yazılması üçün istifadə olunan "qırmızı 
boya" mənasını verir. Antik dövrdə papirus üzərində yazı qamışdan düzəldilmiş 
qələmlə yazılarmış. Orta əsrlərdə isə perqament üzərində yazı quş lələyi ilə yazılırdı.
Qərbi Avropada uzun illər boyu təhsil Kilisənin əlində olmuşdur. Feodalizm 
dövründə ruhanilərin üç tip - məhəllə, monastır və sobor, yaxud kafedra məktəbləri 
olmuşdur. Məhəllə məktəbləri kənd kilisələri yanında, yaxud ruhaninin evində təşkil 
edilirdi. Burada oğlanlar həm oxuyur, işləyir, həm də atalarının peşələrini 
öyrənirdilər. Monastır və sobor məktəbləri şəhərlərdə monastır yanındıkı xüsusi 
binalarda yaxud böyük kilisə yanındı olurdu. Daxili məktəbdə oxuyanlar orada 
yaşayır və rahibliyə hazırlanırdılar. Xarici məktəblərdə oxuyanlar isə ruhani 
olmaqdan başqa məmur da ola bilərdilər. Monastır və kilsə məktəblərinin məzmunu 
üçlüyə və dördlüyə bölünmüş «yeddi sərbəst sənət»dən ibarət idi. Üçlüyə – 
qrammatika, ritorika, dialektika; dördlüyə – hesab, həndəsə, astronomiya və musiqi 

---

fənləri daxil edilmişdir. İlahiyyət isə bütün elmlərin tacı kimi tədris edilirdi. Dünyəvi 
feodallar öz uşaqlarını cəngavər kimi formalaşdırmağa üstünlük verirdilər. Bu 
hazırlığın məzmununa 7 əsas bacarıq – at çapmaq, üzmək, ox atmaq, qılınc 
oynatmaq, ov etmək, şahmat oynamaq və şer qoşub oxumağı bacarmaq daxil idi. 
Oxu, yazı məcburi deyildi. Cəngavər təlimi aşağıdakı kimi gedirdi: feodalların 
böyük oğulları yeddi yaşından sonra yuxarı rütbəli feodalın sarayına göndərilirdi. 
Uşağın məktəbi məşhur cəngavərin sarayı hesab olunurdu. 14 yaşa qədər uşaq 
feodalın qadını yanında paj (şagird) vəzifəsini icra edirdi. 14 yaşdan sonra ona qılınc 
verilir, cəngavər yanında qılınc daşıyan olurdu. 21 yaşında ona cəngavər adı 
verilirdi. Əsasən savad qadınlara verilirdi. XII-XIII əsrlərdə Qərbi Avropa ölkəlri 
arasında ticarət əlaqələri genişlənir, iqtisadiyyat inkişaf edir. Dinə qarşı şübhələr 
oyanır, dünyəvi mədəniyyət inkişaf etməyə başlayır. Belə bir dövrdə dinlə elmi 
barışdırmağa sazişə gətirməyə çalışan sxolastik fəlsəfə meydana çıxdı. 
İqtisadiyyatın tələbi ilə şəhərlərdə universitetlər açıldı. XII əsrdən başlayaraq İtaliya, 
Fransa, İngiltərə və Çexiyada universitetlər açıldı. Getdikçə kilisələrin ona təsiri 
artır, ilahiyyət fakültələri artır, dünyavi elmlər sıxışdırılır. Bu sənətkarlıq və ticarəti 
təmin etmədiyindən sex və gildiya (ticarət) məktəbləri açılır. Bu məktəblərdə əsasən 
dünyavi fənlər keçirilir, təlimin məzmunu və quruluşuna görə kilisə məktəblərindən 
fərqlənirdilər.
Orta əsrlərdə şifahi xalq ədəbiyyatı inkişaf etmişdi. Şifahi xalq 
yaradıcılığı əsasında gəzəri həyat sürən artistlər, yəni jonqlyorlar feodal qəsrlərində, 
kəndlərdə, karvansaralarda çıxış edirdilər. Onların çıxışı şifahi xalq yaradıcılığına 
söykənirdi. 
2. Qərbi Avropada insanlar xaç yürüşü zamanı dünyanın müxtəlifliyinə və 
genişliyinə heyran oldular. Onlar bundan sonra yeni ölkələrlə maraqlandılar. XIII 
əsrdə Venesiya taciri Marko Polo 25 il Uzaq Şərqdə Çində yaşamış, vətənə 
qayıdandan sonra gördüklərini qələmə almışdı. «Marko Polonun kitabı» uzun 
müddət coğrafiya xəritələri çəkmək üçün əsas olmuşdu. İlk orta əsrlərdə xüsusi 
məktəblər, şəhər şuralarının dünyəvi məktəbləri və kilsə məktəbləri mövcud idi. 
Kilsə məktəblərindən fərqli olaraq, xüsusi məktəblərdə və şəhər şurasının 
məktəblərində yazı, hesab, təbiətşünaslıq haqqında biliklər verilirdi. Ticarət, 
sənətkarlıq belə biliyə malik olan adamlar tələb edirdi. Bu dövrdə dövlət və şəhərlər 
üçün də savadlı adamlar lazım idi. XII əsrdə Avropada ilk ali məktəb olan 
universitetlər yarandı. Burada dərslər latın dilində keçirilirdi. Dərs deyən müəllimlər 
birləşib universitetlərə özünü idarə hüququ aldılar. Fənlərə görə müəllimlər 
dekanların rəhbərliyi altında fakültələrdə birləşdilər. Ən qədim universitet olan Paris 
Universiteti 1200-cü ildə öz hüquqlarını qanuniləşdirmək barədə kraldan fərman 
aldı. XV əsrdə Avropada 65 universitet var idi. İtaliyada XI əsrdə yaranmış Boloniya 

---

ali məktəbi 1158-ci ildə Universitet statusu aldı. Avropanın ən məşhur universitetləri 
Kembric (1209), Oksford, Paris, Paduya, Praqa, Krakovvə s. idi. Bu dövrdə feodallar 
və şəhərlilər arasında təhsil almaq dəb düşmüşdü. Kilsə xadimləri hər şeyi Allahın 
iradəsi ilə bağlayırdılar. Hər şeyə hazır cavabı dini kitablardan tapmaq istəyirdilər. 
Bununla belə bu dövrdə əkinçilik, sənətkarlıq, ticarətin inkişafı insanların 
müşahidəsi nəticəsində bir sıra elmlər yarandı. Orta əsrlərdə münəccimlik 
(Astrologiya) və Əlkimya elmləri meydana gəldi. Münəccim ulduzların vəziyyətinə 
görə insanların, dövlətlərin taleyindən qabaqcadan xəbər verən adam deməkdir. 
Əlkimyaçılar sehrli daş axtarır və onun köməyi ilə istənilən metalı qızda çevirməyə 
çalışırdılar. Onlar bu məqsədlərinə nail olmadılar. Amma astronomiya və kimya 
sahəsində çoxlu bilik topladılar. Və bir sıra nailiyyətlər qazandılar. Məsələn, 
əlkimyaçılar boya almaq, metal əridilməsi üsullarını yaxşılaşdırmaq, dərman almaq, 
kimya cihazları kəşf etməyə nail oldular. XIII əsrdə İngiltərədə Rocer Bekon sübut 
edirdi ki,biliyi yalnız müşahidə və təcrübələrin köməyi ilə əldə etmək olar. Avropada 
barıtın reseptini ilk dəfə Bekon tərtib etmişdi. Memarlıq, rəssamlıq, ədəbiyyat. XI-
XV əsrlərdə Avropada memarlıqda 2 üslub var idi:XI-XV əsrlərdə Roma üslubu 
üstünlük təşkil edirdi. Bu üslubda ən çox kilsələr tikilirdi. Belə kilsələr sərt görkəmli, 
hündür və əzəmətli olurdu. XII əsrin sonunda Bələdiyyə binaları (Ratuşalar), ticarət, 
xəstəxana, qonaq evləri tikilirdi.
XII-XV əsrlərdə memarlıqda Qot üslubu üstünlük təşkil edirdi. Qot üslubunda 
tikilmiş kilsə qüllələrinin hündürlüyü 150 metrə çatırdı. Orta əsrlərdə memarlığın 
tərkib hissəsi heykəltəraşlıq idi. Kilsələr müqəddəslərin, kralların, yepiskopları 
təsvir edən şəkillər və heykəllərlə bəzədilirdi. Kilsələrdə yığıncaqlar keçirilir, 
dövlətlər arasında müqavilələr imzalanırdı. Bu dövrdə Almaniyada Laax monastırı 
(XII əsr), Fransada Sen-Serpin kilsəsi (XII əsr), Reyms kilsəsi (XIII-XIV əsr) və 
digər kilsələr məşhur idi. XII əsrdə Fransada «Roland haqqında nəğmə» yazıya 
alınmışdı. Fransada təmsillər və nağdlar əsasında «Tülkü haqqında roman» poeması 
yaradılmışdı. 
3.«İntibah» — adlandırılan dövrü «Renessans» kimi də qeyd etmək məntiqə 
müvafiqdir. Fransızca eyni mənanı bildirən bu anlayışın beşiyi tarixən İtaliya 
olmuşdur. İntibah incəsənəti humanizm prinsipləri əsasında (latın sözü olan 
humanus – «insani» deməkdir) təşəkkül tapmışdır. Bu ideyalar XIV əsrdə təşəkkül 
taparaq XVXVI əsrin II yarısı ərzində digər Avropa ölkələrində vüsət tapdı. 
Humanistlər hesab edirdilər ki, hər bir kəs şəxsiyyət kimi inkişaf etmək azadlığına 
malikdir. Bu inkişafı isə o, öz qabiliyyətləri hesabına aparır. Daha çox incəsənətdə 
parlaq və tam təcəssüm tapan humanizm ideyalarının əsas mövzusu mənəvi və 
yaradıcı imkanları ilə zəngin olan harmonik inkişaf etmiş insan obrazı idi. Renessans 
sənətkarlarının universallığı onların memarlıq, heykəltəraşlıq, rəngkarlıqla məşğul 

---

olması, öz sənətlərini təkmilləşdirmək üçün ədəbiyyat, poeziya, fəlsəfə, habelə dəqiq 
elmlərin öyrənilməsi ilə əlaqədardır. İntibah incəsənətində dünya və insan haqqında 
biliklərin elmi və bədii qovuşuğu başlıca əlamət kimi özünü göstərirdi. 
İtalyan İntibahı aşağıdakı mərhələlər üzrə dövrləşir:
Protorenessans (XIII-XIV əsrin II yarısı),
Erkən İntibah (XV əsr), 
Yüksək İntibah (XV əsrin axırı – XVI əsrin əvvəlləri),
Son İntibah (XVI əsrin sonları). 
XIII-XIV əsr İtaliya mədəniyyətində güclü Bizans və qotik ənənələr fonunda yeni 
sənət xüsusiyyətləri təzahür etməyə başladı ki, bu da gələcək İntibahın 
başlanğıcından xəbər verirdi. Ona görə də bu dövrü, məhz Protorenessans (daha 
doğrusu, Renessansa giriş kimi də başa düşmək olar, Protorenessans yunanca «ilkin 
deməkdir») adlandırırlar.Vittorino de Feltrenin (1378-1446) pedaqoji ideyaları və 
pedaqoji fəaliyyəti. Vittorino de Feltrenin “Şadlıq evi” məktəbi. Məktəbdə tətbiq 
olunan metodlar.Tommazo Kampanellanın (1568-1646) pedaqoji fikirləri. Onun 
“Günəş şəhəri” əsərində pedaqoji ideyalar. Təhsildə şablonçuluq, əzbərçilik, 
nəzəriyyəyə aludəçilik, dar ixtisaslaşmaya qarşı tənqidi fikirlər. Kampanella 
uşaqların əxlaq və əmək tərbiyəsi haqqında. Kampanella təhsilin məzmunu 
haqqında. Fransua Rablenin (1468-1553) “Qarqantua və Pantaqruel” əsərində orta 
əsrin sxolastik təlim və tərbiyə sisteminin tənqidi. Uşaqlarda yaradıcılıq və 
təşəbbüskarlığın inkişaf etdirilməsi. Fransua Rable əxlaq, əmək, əqli və fiziki tərbiyə 
haqqında. Еrаzm Pоttеrdаmsкinin (1464-1536) pеdаqоji idеyаlаrı. Оnun 
«Söhbətlər», «Təlim mеtоdu», «Məкtub yаzmаq üsulu» əsərlərində təhsil-tərbiyə 
məsələləri. Utоpiк sоsiаlizm nəzəriyyəsinin yаrаnmаsı. İngilis humаnisti Tоmаs 
Mоrun (1479-1555) «Ən gözəl dövlət quruluşu hаqqındа qızıl кitаb» və yа «Utоpiyа 
аdаsı» əsərində pеdаqоji idеyаlаr.
Fransua Rable1494-cü ildə Şanonda əczaçı ailəsində doğulmuşdur. Hələ körpə ikən 
anasını itirən Rable monastıra verilir və 10 yaşınadək burada yaşamalı olur. Sonralar 
atasının təkidi ilə Fransiskan monastırına keçirilir və təhsilini orada davam etdirməli 
olur. Uşaqlıq və gənclik illəri Avropanın təzadlı və qaynar dövrünə təsadüf etdiyi 
üçün Rable bir çox elmi biliklər və sahələrdə özünü sınamalı olur.Fransua Rable — 
böyük Avropa satiriki olmaqla bərabər pedaqoq, filoloq, arxeoloq və həm də təbib 
kimi özünü təsdiq edə bilmiş olur. Monastrda əsasən dini və fəlsəfi biliklərə 
yiyələnən Rable 25 yaşında Monpolye Universitetinin tibb fakültəsinə qəbul olunur. 
Burada o, Mişel de Nostradamusla tanış olur. Əsası 768-ci ildə qoyulmuş Dominikan 

---

monastırı nəzdində 1020-ci ildə yaranmış bu fakültə Avropanın ən prestijli tibb 
ocağı kimi tanınırdı. Artıq 1220-ci ildən bu tibb fakültəsi sərbəst Monpolye 
Universiteti kimi fəaliyyət göstərməyə başladı.1530-1532-ci illər və 1537-39-cu illər 
Rablenin əvvəl tələbəlik, sonralar müəllim kimi çalışdığı illərə təsadüf edir. Belə ki, 
1539-cu ildə tibb elmləri doktoru — professor dərəcəsi olan doktor Rable 
Notrdamda hospitalın baş həkimi və kardinal J.Dyu Bellenin şəxsi həkimi və baş 
məsləhətçisi olur. Praktik həkim kimi dəri-zöhrəvi xəstəliklərin müalicəsi və 
müayinəsinə üstünlük verən professor həm də elmi anatomiyanın pioneri hesab 
olunur. Belə ki, Avropada ilk dəfə olaraq öz mühazirələrini meyitlərin üzərində 
onların təşrihi — yarılması ilə birgə apararaq nəzəri anatomiyanın praktiki 
istiqamətlərinin əsasını qoymuş olur. Mühazirələrin bu səpkidə aparılması onun 
auditoriyasının daha da genişlənməsinə, ona olan marağın artmasına böyük təkan 
verir. Əlbəttə, burada onun psixoterapevt kimi əldə etdiyi təcrübə, filoloji və 
psixoloji fəaliyyəti də təsirsiz ötüşə bilməzdi."Həkimin ən vacib işi xəstədə 
optimizm yaratmaq, sağalacağına inam oyatdıqdan sonra onu müalicə etməkdən 
ibarət olmalıdır. Lakin bu zaman həkimin əhvali-ruhiyyəsi, geyimi, bir sözlə, xarici 
görkəmi də az əhəmiyyət kəsb etmir" deyən Rable, əslində, gələcək həkimlərə xarici 
və mənəvi təmizliyə yiyələnməyi təbliğ edirdi.O öz mühazirələrini oçerklər şəklində 
hazırlayır, tibbi sosioloji və dini istiqamətlər üzrə fəlsəfi silsilələr halında nəşr 
etdirirdi. Dövrünün eybəcərliklərini, haqsızlığını, ədalətsizliyini cəmiyyətin 
xəstəliyi hesab edərək və neqativ halların insan səhhətinə və sağlamlığına yönəlik 
təsirlərindən söz açan Rable, təbii ki, daim təhdid və təqiblərə məruz qalır. Bütün 
mütəfəkkirlər kimi eyni taleyi yaşayan professor həm də satira və yumor janrında öz 
fikirlərini, arzu və ideyalarını ictimaiyyətə ötürə bilirdi.Daima axtarışda olan 
Fransua Rable astrologiya elmi ilə də məşğul olurdu. Belə ki, o, planetlər haqda 
bilgilərlə maraqlanır, metal və daşların xüsusiyyətlərini öyrənir və bir sözlə, 
astrologiyanın insanlara təsirini öyrənirdi.1535-ci il fevralın 14-də oğul atası olan 
Rable bir müddət elmdən uzaqlaşaraq Romaya köçür və Papa III Pavelə həkim kimi 
xidmət edir.1553-cü ildə ürək çatışmazlığından Parisdə dünyasını dəyişən professor 
son anda: «Mən gedirəm düha axtarışına — bağlayın pərdələri!» deyərək gözlərini 
əbədi olaraq yumur. İndi də Rablenin məzarı Parisdə Marda kvartalında qorunub 
saxlanılır. 
4.Qədim dövrlərədn XVIII əsrə qədər Rusiyada məktəb və pedaqoji fikir. Dnepr 
sahillərinsdə 
yerləşən 
tayfalarda 
(Şərqi 
Slavyan 
tayfaları) 
tərbiyə. 
Xristiyanlığaqədərki slavyan xalqlarında tərbiyənin məzmunu. Kiyev Rusunda 
tərbiyə və təhsil. Kiyev Rusunda Kiril və Mifadeyin tərtib etdiyi əlifba kiitabı. İqor 
polku haqqında dastan” ilk yazılı ədəbiyyatın nümunəsi və “Vladimir Monomaxın 
uşaqlara nəsihəti” ilk rus ədəbi, pedaqoji əsəri kimi. Monamaxın Nəsihətlərində irəli 

---

sürülən dini- əxlaqi məsələlər. Kiyev Rusunda ilk kilsə məktəbləri(988).Rusiyada 
pedaqoji fikir.
Qədim Slavyanlar tərbiyəyə böyük əhəmiyyət vermişlər. Tərbiyəçinin əsas vəzifəsi 
qüvvətli və bacarıqlı işçi, əkinçi, ovçu hazırlamaq idi. Slavyanların tərbiyəsi sərt ailə 
və patriarxal qaydalar üzərində qurulmuşdu. Slavyanların yazısı xristianlığın 
qəbulundan əvvəl meydana gəlmişdir. Bir sıra sənədlərə əsasən, demək olar kı, VII 
əsrdə Şərqi Slavyanların ana dilində yazıları mövcud olmuşdur. Knyaz Vladimirin 
dövründə Kiril və Mifodeyin islah etdiyi əlifba daha geniş yayılır. Xristianlıqla 
birlikdə Kiyev Rusuna Vizantiya mədəniyyəti də təsir etmişdir. Rusiyada ilk 
ruhanilər yunanlar olduğundan rus kilsəsi Vizantiyadan asılı idi. Bu hal həmin 
dövrdəki məktəb və tərbiyə sisteminə də təsir etmişdir. Yunanlardan nəsihətnamə 
xarakterli “Svyatoslav 
külliyatı”, 
“Zlatoustı”, 
“Zümrüd”, 
“Patüşklər”, 
“Şestodnyev”, “Fizoloq” və s. kimi yarıəfsanəvi, yarı elmi kitablar rus dilinə 
tərcümə edilmişdir. O zamanın pedaqoji ədəbiyyatları da dini-əxlaqi xarakter 
daşıyırdı. Tərcümə edilmiş pedaqoji ədəbiyyatlarda uşaqlarda Allaha məhəbbət və 
ondan qorxmaq, dini mərasimlərin öyrənilməsi tələb edilirdi. “Vladimir Monomaxın 
uşaqlara nəsihəti” ilk orijinal rus pedaqoji ədəbiyyatı olub, ölkənin mənafeyinə 
uyğun olan yaşama qaydaları və uşaqlara məsləhətlər müəyyən edilmişdir. 
Monomax uşaqları ölkənin bütövlüyünü qorumağa, öz torpaqlarını müdafiə etməyə, 
zəhmətsevən və igid olmağa, ədalətli iş uğrunda ölümdən qorxmamağa çağırır. 
Monomax oxumaq dedikdə təkcə dini deyil dünyəvi elmləri öyrənməyi də nəzərdə 
tuturdu.
XIII-XV əsrlərdə Rusiyada məktəblər kifayət deyildi. Mövcud məktəblər savada 
olan tələbi ödəmirdi. XII əsrdə bu tələbi ödəmək üçün «savad ustadları» meydana 
çıxır. Onlar kilsə xaricində, öz evlərində və ya valideyn evlərində uşaqlara oxu, yazı 
və dualar öyrədirdilər. «Savad ustası» uşaqla fərdi məşğul olurdu.
XVIII əsrin 1-ci yarısında I Pyotrun maarif islahatı böyük əhəmiyyətə malik 
olmuşdur. Məktəblərin sayı əhəmiyyətli dərəcəyə artırıldı, ilk dəfə olaraq ibtidai 
dövlət məktəbləri meydana çıxdı, hesab və həndəsə təliminə üstünlük verilirdi. Bu 
məktəblər təhsilin məzmununun həyatla əlaqəsinə görə Qərbi Avropa 
məktəblərindən üstün idi. I Pyotrun açdığı dünyəvi mülki dövlət məktəblərindən ən 
məşhuru riyaziyyat və dənizçilik elmləri məktəbi idi (1699). XVIII əsrdə rus 
xalqının ən görkəmli maarifpərvərləri içərisində M. V. Lomonosovun böyük 
xidmətləri olmuşdur. O, elmlərin və insan biliklərinin bütün sahələrinə 
toxunmuşdur. A. S. Puşkin deyirdi ki, Lomonosov Rusiyada universitet təşkil 
etməklə bərabər özü də canlı bir universitet idi. O, bir tarixçi, natiq, fizik, mexanik, 
kimyaçı, mineroloq, rəssam, şair, dilşünas, filosof kimi hər şeyi sınaqdan keçirmiş 

---

və hər şeyə dərin nüfuz etmişdir. Lomonosov fəlsəfəsi görüş etibarilə materialist 
olmuşdur. O, hər cür mövhumata, falçılığa, cahilliyə qarşı mübarizə aparmışdır. O, 
ilk dəfə olaraq uşaqları və anaları mühafizə müəssisələrinin yaradılmasını təklif 
etmişdir. O, uşaqların ölümünün qarşısını almaq, bunları tərbiyə etmək və müxtəlif 
peşələri və sənətləri öyrətmək üçün tərbiyə evlərinin açılmasını lazım bilmişdir. 
Lomonosov dinin xurafat cəhətinə, elmin və tərəqqinin düşməni kimi baxmışdı, ona 
görə də o, elmin xurafat əsarətindən xilas olunmasını inkişaf üçün mühüm şərt hesab 
etmişdir.
Lomonosova görə təlim-tərbiyə xalqın və ölkənin mənaffeyinə uyğun olaraq dövlət 
tərəfindən istiqamətləndirilməlidir. O, təhsil və tərbiyəni xalqa xidmət etməsi kimi 
vətənpərvərlik ideyasına tabe etmişdir. Lomonosov fizika, riyaziyyat, coğrafiya 
elmlrinə əsaslanan dünyəvi təhsil sistemini irəli sürmüşdür. Lomonosov o dövrdə 
hökm sürən sxolastik təlimə qarşı çıxmışdı. O, müəllimin nitq mədəniyyətinə də 
ciddi tələbkarlıqla yanaşaraq, qeyd edirdi ki, danışıq nə yeknəsək, nə də insan 
beynini deşən qışqırıq kimi olmamalıdır. Lomonosov təlimdə əyaniliyə yüksək 
qiymət vermiş, öz təcrübələrində ondan geniş istifadə etmişdir. “Ritorikadan qısa 
rəhbərlik”, “Həqiqi fiziki kimyanın kursu”, “Rus qrammatikası” və s. kimi dərslik 
və rəhbərliklər hazırlamışdır.
MÖVZU. 
XVII- XVIII ƏSLƏRDƏ QƏRBİ AVROPADA
TƏHSİL VƏ TƏRBİYƏ. 
PLAN: 
1. V. Ratkenin pedaqoji ideyaları. 
2. Y. A. Komenskinin həyat və pedaqoji yaradıcılığı. 
3. Y. A. Komenski pedaqogikasının nəzəri əsasları. 
4. Pedaqoji fikrin və məktəbin sonrakı inkişafı üçün Komenski ideyalarının 
əhəmiyyəti. 

---

Ədəbiyyat: 
1. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası, Bakı-1993.
2. Hüseynzadə R.L. Qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyə-təhsil
və pedaqoji fikir, Bakı-2007.
3. Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi, Bakı-2006.
4. Seyidov Ə.Y. Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tarixindən, Bakı-1987.
5. Seyidov Ə.Y. Pedaqogika tarixi, Bakı-1968.
6. Tusi X.N. Əxlaqi-Nasiri, Bakı-1980.
XVI-XVII əsrlərdə Yan Amos Kamenski (1592-1670) ümumi pedaqoji 
nəzəriyyəni inkişaf etdirərək yüksək səviyyəyə qaldırmışdır. Onun pedaqoji 
görüşləri təlim-tərbiyə işinin əsası olmaqla yanaşı müasir dövrdə də öz əhəmiyyətini 
itirməmişdir. Y. A. Kamenski «Ümumi hikmətlərin müjdəçisi», “Dünyanın dolaşıq 
yolları”, «İşığın yolu», “Dillərin açıq qapısı”, “Ana məktəb”, “Böyük didaktika”, 
“Fizika” və başqa əsərlərini yazmışdır. Humanizm və demokratizm Kamenski 
dünyagörüşündəki mühüm ünsür olmuşdur. O, nikbin baxışlı bir pedaqoq olub, 
insana, onun qüdrətinə, meyl və arzularına inanırdı. Tərbiyənin gücünə inam 
Komenskinin pedaqogikaya gətirdiyi yeni fikir idi. Komenskinin elmə gətirdiyi 
yenilikləri qısa şəkildə aşağıda kimi şərh etmək olar.
1. Fərdi təlimin əksinə olaraq dərs-sinif sisitemi, birgə təlimi
zəruri hesab edib.
2. Gənc nəslin tərbiyə və təlimini 4 dövrə bölüb:
1) 6 yaşa qədər (ana məktəbi)
2) 6-12 dövr hər kənddə, hər icma və qəsəbədə “ana dili
məktəbi”

---

3. 12-18 yaş dövrü, hər şəhərdə latın məktəbi.
4. 18-24 yaş dövrü, ali məktəb
Komenski yalnız nəyi öyrətmək və öyrənmək deyil, həm də necə öyrətməyin 
yollarını da göstərmişdir. Tədris materiallarının mərkəzləşmiş şəkildə verilməsini 
lazım bilirdi. Ana məktəbində uşaqların ətraf mühit haqqında təsəvvürləri, hiss 
üzvlərini inkişaf etdirmək, təsərrüfata alışdırmaq tələb olunurldu. Kiçik yaşlarından 
uşaqlarda səliqə, doğruçuluq, ədalət, insanlara məhəbbət tərbiyə etməyi tələb edirdi. 
Valideynlərə bu yaşda uşaqların tərbiyəsində kömək məqsədi ilə Komenski “Ana 
qucağı məktəbi” adlı əsərini yazmışdır. “Ana dili məktəbində” silkindən və 
cinsindən asılı olmayaraq bütün uşaqların (oğlan və qızlar) təhsil almalarını lazım 
bilirdi. Bu məktəbin dərs planına oxu, yazı, həndəsə, hesab, təbiət coğrafiya, tarix, 
din, əl əməyi, nəğmə daxil etmişdi. Belə ana dili məktəbi pedaqogika tarixində ilk 
dəfə Komenski tərəfindən əsaslandırılmışdı.O, latın məktəbinin tədris planını daha 
da genişləndirərək ora 7 sərbəst elmdən (qrammatika, ritorika, dialektika, hesab, 
həndəsə, astronomiya, musiqi) başqa fizika, coğrafiya, xronologiya, tarix, əxlaq, ana 
dili və xarici dəllri də daxil etmişdir. Komenski bir novator pedaqoq kimi elmlərin 
tədrisi sistemini illər üzrə də dəyişdirmişdi. Ali məktəblərdə o, 4 fakültə nəzərdə 
tuturdu: qrammatika, ritorika, fəlsəfə, hüquq. Beləliklə Komenski pedaqogikaya 
ümumi təhsil ideyası, ətraflı işlənmiş məktəbəqədər tərbiyə nəzəriyyəsi, təlimin ana 
dilində aparılması, geniş tədris planı olan orta məktəb və s. kimi yeniliklər 
gətirmişdir. O, həmçinin öz dövrü üçün tədqirəlayiq olan bir neçə dərs kitabları da 
tərtib etmişdir. Komenski 1632-ci ildə özünün “Dillərin açıq qapısı”, 1654-cü ildə 
isə “Real aləm şəkillərdə” adlı dərsliklərini yazmışdır. Komenskinin böyük 
xidmətlərindən biri də təlimin təşkili məsələlərini geniş işıqlandırmasıdır. Onun 
fikrincə məktəb lazımi təchizatla təmin edilməli, işıqlı və yaraşıqlı olmalı, məktəb 
yanında meydança, məktəbyanı sahə, məktəb bağı olmalıdır. Komenski dərs-sinif 
sisiteminin üstünlüklərini qeyd etmişdir. Bu indi də təcrübi əhəmiyyətini 
itirməmişdir. Onun fikrincə hamı dərs ilinə eyni vaxtda başlamalı, uşaqların məktəbə 
qəbulu ildə bir dəfə - payızda olmalı, dərs ili 4 rübə bölünməli, axırda uşaqlar 
sinifdən sinifə keçirilməlidirlər. Dərs saatı ana dili məktəblərində 4 saat, orta 
məktəblərdə isə 6 saat olmalıdır. Kamenski tərbiyənin qarşısında aşağıdakı 
vəzifələri qoyurdu: 
a) bizi əhatə edən şeyləri, xarici aləmi dərk etdirmək
b) insanın nə etməli olduğunu öyrətmək
c) dinə sadiq, mömin insan yetişdirmək

---

Fiziki tərbiyə sahəsində o, mötədil (orta) həyat tərzi, sadə sağlam əmək, fiziki 
çalışmalar, zəhmətlə istirahətin növbələşdirilməsini tələb edirdi. Onun fikrincə 
məktəbdə aparılan təlim insanı müdrik, mərd və alicənab etməlidir. Əxlaq 
tərbiyəsinin əsas vəzifəsi xeyirxah insan tərbiyə etməkdir. Buna nail olmaq üçün 16 
qayda irəli sürür.
1. Gənclərə bütün xeyirxaqlıqlar aşılanmalıdır.
2. Xeyirxaqlıqlar içərisində müdriklik, etiqat, mərdlik və ədalət əsas tutulmalıdır.
Qalan 14 bənddə isə bu 4 xeyirxaqlığın aşılanması yolları qeyd olunur. 
Ümumiyyətlə, Komenski təlim və tərbiyənin demək olar ki, bütün sahələrinə aid 
mülahizələr söyləmiş, ona əsas vermişdir. O, müəllimin vəzifəsini ən üstün, ən 
şərəfli vəzifə hesab etmişdir. Komenski müəllimi hər gün göyü hər tərəfdən 
işıqlandıran günəşlə müqayisə edirdi.
4. Görkəmli ictimai xadim, humanist filosof, dilçi, tarixçi, dünya pedaqogikasının 
korifeyi Yan Amos Komenski xələflərinə qiymətli irs qoymuş və orijinal pedaqoji 
nəzəriyyələri ilə zəmanəsindəki pedaqoji görüşlərdə köklü dəyişikliklər əmələ 
gətirmişdir. Avropa tarixinin ən coşqun və qaynar dövründə yaşayan Y.A.Komenski 
təlim-tərbiyənin məqsədi, məzmunu, təşkili, cəmiyyətdəki rolu, ona verilən tələblər 
və s. məsələlərdə sələflərini, həm də müasirlərini (T.Kampanella, R.Dekart, 
C.Bruno, Q.Qaliley, F.Bekon və b.) xeyli qabaqlamışdır. Y.A.Komenski pedaqoji 
elmin qızıl sütunudur. Pedaqogikanın müstəqil bir elmə çevrilməsi məhz onun adı 
ilə bağlıdır. Onun elmi əsaslara və qabaqcıl məktəblərin təcrübəsinə istinad edərək 
dövrün sxolastik məktəblərini kəskin tənqid etməsi, təlim sahəsində bir novator 
pedaqoq kimi sinif-dərs sistemini, "Hamıya hər şeyi öyrətməyin ümumi 
nəzəriyyəsini" əsaslandırması; məktəbdə dəqiq qaydaların yaradılması, dərsliklər 
tərtibi, müəllimə qarşı irəli sürdüyü pedaqoji tələblər və s. haqqındakı baxışları 
dünya pedaqoji fikrinə dəyərli bir töhfədir. O, sələflərinin təlim-tərbiyə haqqındakı 
fikirlərini, fəlsəfi nəzəriyyələrini mükəmməl surətdə öyrənmiş, böyük pedaqoji 
ideyaların tükənməz xəzinəsi olan əsərlərində uzunmüddətli müəllim təcrübəsindən 
istifadə etmişdir. Y.A.Komenski pedaqoji əsərləri üçün ilham mənbəyini xalq 
kütlələrinin ideologiyasında tapdığından, zəngin yaradıcılığı ilə XVII əsrə kimi 
aparıcı olan pedaqoji fikrə yekun vurmuş, yeni pedaqoji nəzəriyyələr üçün bünövrə 
qoymuşdur. Bu səbəbdən də onun zəngin irsi, pedaqoji nəzəriyyələri neçə əsrdir ki, 
dünya pedaqoji fikrinin diqqət mərkəzində olmuş, 90 cildlik əsərlərinin külliyatı nəşr 
olunmuş, haqqında saysız-hesabsız monoqrafiyalar, kitab və kitabçalar, qəzet-jurnal 
məqalələri çap olunmuş, yubiley sessiyaları, elmi-praktik konfranslar keçirilmiş, 
əsərlərinin müəyyən qismi (xüsusilə, "Böyük didaktika") dünya dillərinə tərcümə 
olunmuşdur.Y.A.Komenskinin 400 il bundan əvvəl söylədiyi pedaqoji ideyaların 

---

elmi dəyəri orasındadır ki, qərinələr, əsrlər keçdikcə bu ideyalar Avropa ölkələrinə 
yayılmaqla qalmamış, sərhədləri keçərək Rusiyaya, Rusiya imperiyasının 
ucqarlarına, Güney Qafqaza, Azərbaycana da nüfuz etmiş və pedaqoji elmlərin 
inkişafına böyük təkan vermişdir. Y.A.Komenskinin ideyalarının Azərbaycanda 
yayılması hələ keçən əsrin sonlarına təsadüf edir. Bu ideyalar Zaqafqaziya 
Müəllimlər Seminariyasının məzunları tərəfindən mənimsənilmiş və yayılmışdır. 
Seminariyanın ilk məzunlarından olan T.Bayraməlibəyov ana dilinin tərbiyəvi 
əhəmiyyətindən bəhs edərkən Y.A.Komenskinin "Ana dilini bilmədən özgə dili 
bilmək olmaz" fikirlərinə istinad edirdi. İnqilaba qədərki dövri mətbuatın 
araşdırılması göstərir ki, Azərbaycan pedaqoqlarından təkcə T.Bayraməlibəyov 
deyil, H.Zərdabi, N.Nərimanov, Ü.Hacıbəyov, R.Əfəndiyev və başqaları da 
Komenskinin adını əsərlərində hörmətlə çəkmiş, onun ideyalarından yaradıcılıqla 
bəhrələnmişlər. Keçən əsrin 20-30-cu illərindən başlayaraq Y.A.Komenskinin 
pedaqoji əsərləri daha ciddi tədqiqat obyektinə çevrilir. "Klassik pedaqoqların 
mütərəqqi irsini sovet pedaqogikası üçün bir mənbə" hesab edən sovet pedaqoji elmi 
həmin istiqamətli tədqiqatların genişlənməsini zəruri və vacib hesab edirdi. Buna 
görə də, ilk növbədə, Y.A.Komenskinin dünya pedaqoji fikrinin incilərindən sayılan
əsərlərini milli dillərə tərcümə etmək zərurəti yarandı.Azərbaycanda bu sahədə 
(ümumiyyətlə, pedaqoji elmin bütün kardinal problemlərinin həllində) bütün 
ağırlıqlar Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqoji Elmlər İnstitutunun (indiki TPİ) 
üzərinə düşürdü. Bu da hər şeydən öncə, elmi potensial qüvvə ilə bağlı idi. Belə ki, 
səriştəli pedaqoqların böyük bir qrupu məhz həmin institutda fəaliyyət göstərirdi.40-
cı illərdə Azərb. DETMİ tərəfindən pedaqoji klassiklərin Azərbaycan dilində 
əsərlərinin nəşrinə başlanılır. İlk dəfə Y.A.Komenskinin "Böyük didaktika" və "Ana 
qucağı məktəbi" adlı əsərlərindən parçalar "Didaktik prinsiplər" adı ilə nəşr olunur 

---

MÖVZU. 
XVII-XVIII ƏSRLƏRDƏ QƏRBİ AVROPADA PEDAQOJİ FİKİR. 
PLAN: 
1. XVIII əsrdə Qərbi Avropada maarifin inkişafı. 
2. XVII əsr İngiltərə tərbiyə sisteminin məqsədi.
C.Lokkun pedaqoji nəzəriyyəsi. 
3. J.J. Russonun pedaqoji baxışları. 
Ədəbiyyat: 

---

1. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası, Bakı-1993.
2. Hüseynzadə R.L. Qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyə-təhsil
və pedaqoji fikir, Bakı-2007.
3. Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi, Bakı-2006.
4. Seyidov Ə.Y. Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tarixindən, Bakı-1987.
5. Seyidov Ə.Y. Pedaqogika tarixi, Bakı-1968.
6. Tusi X.N. Əxlaqi-Nasiri, Bakı-1980.
1.Tarixin müxtəlif dövrlərində iqtisadi inkişaf kimi mədəniyyət və incəsənətin də 
səviyyəsi rəngarəng və ziddiyyətli olub. Mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi hər bir 
ictimai-iqtisadi formasiyanın tələbinə uyğun olsa da, eyni formasiyanın müxtəlif 
inkişaf mərhələlərində mədəniyyət və incəsənətin səviyyəsi müxtəlif olurdu. Hər bir 
ölkənin, eyni mənşəli xalqların iqtisadi və mədəni inkişafının xüsusilə seçilən, 
fərqlənən dövrləri olmuşdur. Bu baxımdan, XVII əsrin sonu — XVIII əsr Avropa 
mədəniyyətinin inkişafına nəzər salmaq maraqlıdır. Kapitalizmin inkişafı, burjua 
münasibətlərinin formalaşması cəmiyyətin sosial — siyasi mahiyyətini anlamağa 
çalışan və təhlil edən Avropa materialistlərinin, həmçinin humanist pedaqoqların 
fəaliyyətinə də təsir etdi. Dövrün içtimai-siyasi hadisələrindəki dəyişikliklər özünü 
mədəniyyətin inkişaf axarında da göstərdi. XVIII əsrdə müasir Avropa millətlərinin 
formalaşması prosesi başa çatır. Bu proses milli Avropa dövlətlərinin formalaşması, 
tarixi inkişafın mühüm şərtləri kimi təhlil olunan böyük milli bədii məktəblərin 
yaranması, xüsusi bədii ənənələrin inkişafı ilə xarakterizə edilir.Bu da həmin dövrə 
dünya bədii mədəniyyətinin müstəqil inkişaf mərhələsi kimi baxmağa əsas verir. 
XVIII əsrin əvvəllərində Avropa sivilizasiyası güclü elmi – texniki inkişaf sürəti 
əldə etdi. Fransada, İngiltərədə baş verən burjua inqilabları yeni mentalitetin 
formalaşmasının əsasını qoyaraq yeni dünya quruculuğu prinsiplərini 
müəyyənləşdirdi, şəxsiyyət aləminə maraq gücləndi. Məhz insanların Allah 
qarşısında, həmçinin dövlət qanunları qarşısında bərabərliyi fikri yaranmağa başladı. 

---

Dünyanı şüurlu surətdə dəyişdirmək və yenidən qurmağın mümkünlüyünə istinad 
edən optimist dünyagörüş inkişaf etməyə başladı. Həmin dövrdə dini mübarizələr də 
genişləndi. Həm müxtəlif dinlər arasında, həm də dinlə elm arasında ziddiyyətli 
mübarizə davam edirdi. Mədəniyyətin digər sahələrində də mürəkkəb dəyişikliklər 
baş verirdi. Həmin dövr milli mədəniyyətin formalaşması dövrü kimi tanındı. Həmin 
dövrdən başlayaraq mədəniyyət sahələrinin differensiasiyası, mədəniyyətin tərkib 
hissələrinə ayrılması, mədəniyyət sahələrinin özünü təsdiqləməsi, müstəqilliyi, 
özünüdərinləşdirməsi mərhələsi başlandı. Bu, həm də müstəqil bədii üslubların, 
formalaşmasına istiqamət verdi.
Beləliklə, Avropa ölkələrində insanların mədəni həyatında dönüş yaradan yeni 
prinsiplər meydana gəldi. Bu dövrün mənəvi mədəniyyətinin əsas fundamental 
yeniliklərindən biri yeni fəaliyyət tipinin – dünyanın obyektiv mənzərəsini verən və 
elmi fəaliyyətə əsaslanan təfəkkür tərzinin formalaşmasıdır. Elmi fəaliyyət səmərəli, 
sistemli, eksperimental təsdiqə əsaslanma istiqamətində quruldu. Dünyanın elmi 
şəkildə dərk edilməsində insanın rolu və yeri müəyyən edildi. Ram edilməsi 
mümkün və zəruri olan dünya elmlərlə silahlanmış ağıl əsasında dərk edilməyə 
başladı. Dünyanın bu cür dərk edilməsi cəhdi rasionalizm adlandı. Bu, «dünyada 
insanın dərk edə biləcəyi qayda – qanunlar mövcuddur!» ideyasına əsaslanırdı. Bu 
ideyaya görə cəmiyyət, insanların münasibəti, əxlaq qaydaları, dövlət ağıllı və 
səmərəli əsaslar üzərində qurula bilər. Rasionalizmə əsasən ağıl insanlara 
doğularkən digər təbii imkanlar kimi verilir.XVII əsrdən fərqli olaraq XVIII əsr 
tarixə «Maarifləndirmə» əsri kimi daxil olmuşdur. Bu dövrə verilən addan həmin 
dövrün içtimai – siyasi, mənəvi xarakteri haqqında qənaətə gəlmək olar. Bu əsrin 
mədəni – mənəvi həyatı qarşısında insanların dinə və siyasi birinciliyə əsaslanan 
dünyagörüşünü dəyişdirmək, onu insan təfəkkürü və düşüncəsindən süzülən 
biliklərlə əvəz etmək məqsədi qoyulmuşdur. Mədəni və sosial inkişafın əsas yolu 
maarifin yayılmasında görülürdü.Maarifçilərin fikrincə, xurafat, mövhumat, 
biliksizlik, ədəbsizlik, mədəniyyətsizlik insan bədbəxtliyinin əsas səbəbi; maarif, 
təhsil, elm, fəlsəfə və elmi yaradıcılıq, fikir azadlığı isə mədəni və sosial inkişaf 
vasitəsidir. Maarifçilər inanırdılar ki, xalqın maarifləndirilməsi, əqlin inkişafı 
cəmiyyətin həyatının bütün sahələrinin inkişafına nüfuzedici təsir göstərir.İçtimai 
bərabərsizlik və şəxsi azadlıq ideyası cəmiyyətin üçdə bir hissəsini əhatə etmişdir, 
humanist maarifçilər də məhz həmin hissənin tərkibinə daxil idi. İnqilabi əhval — 
ruhiyyəli dünyagörüşə malik humanist maarifçilər öz təbliğatlarında insanları 
savadlandırmaq, onlarda fikir azadlığı formalaşdırmaq, müstəqil düşüncə tərzi, 
cəsarət tərbiyə etmək məqsədi güdürdülər.Bu məqsədlərdən çıxış edərək onlar 
hərtərəfli dünya və içtimai quruculuq ideyası yaratmağa çalışırdılar. Ona görə də 
onların «həqiqi ruha» istinad edən «həqiqi sistemə» irad tutmaları təbii idi. Çox vaxt 

---

bu sistem, demək olar ki, həyatın bütün sahələrini əhatə və idarə edən qanunlar 
vasitəsilə ifadə olunurdu. Maarifçilər arasında isə müasir insan haqları, insan və 
vətəndaş cəmiyyəti, demokratik hüquqi dövlət, hakimiyyətin bölünməsi, 
fərdiyyətçilik etikası konsepsiyaları üzrə mübahisələr yaranırdı. 
XVIII əsr, həmçinin dünyəvi mədəniyyətin hakimiyyətini hazırladı və yaratdı. Dini 
ideologiya dövrü filosoflar, sosioloqlar, iqtisadçılar, ədəbiyyatçılar zəmanəsi ilə 
əvəz edildi. Yeni mədəniyyət tipi şəxsiyyət suverenliyinin və özünümövcudluğun 
dərk edilməsinə əsaslanırdı. Maarifçiliyin siyasi, iqtisadi, içtimai tələbləri və şərtləri 
bədii yaradıcılığın status və xarakterini dəyişdirdi. Artıq əsərlərini öz şəxsi zövqünə 
görə yaradan azad yaradıcı şəxslər yaranmağa başladı. Bu dövrdə İngiltərədə — C.
Lokk, A. E. Şeftsberi; Almaniyada — H.E. Lessinq, İ. H. Gerder, İ.V. Höte; 
Fransada — Volter, D. Didro, Y.Y. Russo; Çexiyada — Y.A. Komenski kimi 
mütəfəkkirlər yetişdi. 
XVIII əsr Avropa maarifçilik mədəniyyəti aşağıdakı spesifik xüsusiyyətləri ilə 
xarakterizə edilir: 
1. Bu dövr deizmlə səciyyələnir. (Allahı dünyanın yaradıcısı hesab edir, dünya 
yarandıqdan sonra isə təbiət və cəmiyyətdə iştirakını rədd edir). Deizm baniləri 
xristian dünyası və rəvayətlərinə istehza ilə yanaşır, möcüzələrə etiraz edir, inamı 
əqlə qarşı qoyurdular. Bununla da, dini xurafatdan azad etmək və onu təbii dərk 
etməyə gətirmək kimi mədəni — maarifçilik meyyləri yarandı. Hər cür millətçiliyi 
pisləyən və bütün millətlərin bərabər imkanlara malik olduğunu iddia edən 
kosmopolitizm yayıldı. Bununla da vətənpərvərlik hisslərinə qarşı ruh düşkünlüyü 
yaranmağa başladı, vətənpərvərlik ictimai həyatda öz əhəmiyyətini itirməyə başladı. 
Maarifçilik mədəniyyəti öz elmliliyi ilə fərqlənirdi. XVIII əsrin əvvəllərində 
çoxsaylı görkəmli alimlərin əməyi sayəsində klassik elmi idrakın, elmi 
dünyagörüşün əsası qoyuldu. Alimlər arasında təbiəti dərk etmənin obyektiv 
qanunauyğunluqlarına inam yarandı. Təbiət hadisələrinin təbii baş vermə səbəblərini 
izah etmək zərurəti dərk edildi. Maarifçilik mədəniyyəti dövrünün əsas 
əlamətlərindən biri də rasionalizimdir. Məhz bu dövrdə rasionalizm dəqiq elmlərdən 
mədəniyyətin digər sahələrinə keçdi. Maarifçilər dərindən inanırdılar ki, insanlar 
məhz əqlin inkişafı, düşüncə vasitəsilə bəşəriyyət və təbiət haqqında əsl elmi 
həqiqətləri mənimsəyəcəklər. Ağıl idrak, əxlaq və incəsənətin mənbəyi və 
hərəkətverici qüvvəsidir: insan ağılla hərəkət edə bilər və etməlidir; cəmiyyət elmi 
şəkildə, ağılla, səmərəli qurula bilər və qurulmalıdır. Maarifçilik mədəniyyəti 
dövrünün mühüm xusisiyyətlərindən biri də «dərrakə» məfhumu ilə bilavasitə bağlı 
olan tərəqqi ideyasıdır. Məhz çoxsaylı müsbət və mənfi nəticələrə malik olan 
Avropa sivilizasiyasını müəyyən edən maarifçilik dövründə «dərrakə vasitəsilə 

---

tərəqqiyə inam» anlayışı yaranmışdır. İnsanın formalaşmasında tərbiyənin rolunun 
mütləqləşdirilməsi də maarifçilik dövrünün mühüm xüsusiyyətlərindən biridir. Bu 
dövrün yaradıcılarına elə gəlirdi ki, uşaqların tərbiyəsinə məqsədəuyğun, ağıllı şərait 
yaradılsa və bu səmərəli tərbiyə prosesi bir neçə nəsil davam etsə cəmiyyətdəki 
bütün problemləri aradan qaldırmaq olar. Onlar bütün keçmiş adət və ənənələrdən 
ayrılmış, keçmişin pis adətlərindən uzaq olan yeni insan tərbiyə etməyi irəli 
sürmüşlər. Mədəniyyətin qeyd edilən bütün əlamətlərini özündə birləşdirən 
nəzəriyyəyə alman alimi Samuel Pufendorfun (1632-1694) yaradıcılığında rast 
gəlmək olar. Özünün mədəniyyətə aid tədqiqatlarında Pufendorf belə qənaətə 
gəlmişdir ki, mədəniyyət insanın fəaliyyəti nəticəsində təbiətin dəyişməsi və özünün 
daxili mənəvi aləminin təkmilləşdirilməsidir. Bu əsasda o, mədəniyyətə təkcə 
təkmilləşmə prosesi kimi deyl, həm də insanın və cəmiyyətin inkişaf mərhələləri, 
vəziyyəti kimi də yanaşmışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən mədəniyyət bir çox 
maarifçilərin, elm və mədəniyyət xadimlərinin tədqiqat predmetinə çevrilmişdir ki, 
bu nəzəriyyəçilər də öz nəzəri konsepsiyalarında mədəniyyətin mahiyyətini açmağa, 
bəşəriyyətin mədəni inkişaf perspektivlərini müəyyən etməyə çalışmışlar. XVIII 
əsrin sonunda artıq «mədəniyyət» anlayışı bütün Avropa dillərində və elmi 
ədəbiyyatda vətəndaşlıq hüququ qazandı. Mədəniyyət anlayışı altında idraka istinad 
edən ictimai inkişafın müəyyən mərhələsi, təbii barbar vəziyyətindən mədəniyyətə 
keçidi yüksək inkişaf mərhələsi başa düşülür. Mədəniyyətin bu əsas mahiyyəti bu 
gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır.Yan Amos Komenski (1592- 1670) XVII əsrin 
görkəmli maarifçi filosofu, humanist pedaqoqu olmuşdur. O özünün «Dünyanın 
dolaşıq yolları», «Dillərin açıq qapısı», «Böyük didaktika», «Fizika», «Didaktika», 
«Təbii üsulun qanunları», «Ümumi hikmətlərin mücdəçisi», «İşığın yolu», «Təbii 
istedadların mədəniyyəti haqqında», «Dirilmiş forsi» və s. əsərləri ilə dünya şöhrəti 
qazanmışdır.Komenskinin dünyagörüşünə din böyük təsir etmişdir. Onun 
dünyagörüşündə ziddiyyətlər mövcud olsa da fəaliyyət prinsipində realizmi üstün 
tutmuşdur. O, əfsanələri deyil, real varlığı, həyat üçün faydalı olan həqiqi bilikləri 
öyrənməyə üstünlük vermişdir. Komenski dünyagörüşünün əsasını sensualizm təşkil 
edir. Onun fikirincə ölüun fikirincə ölüə təbiətin canlı kitabları açılmalıdır. O, ətraf 
aləmin obyektiv varlığına inanırdı. Humanizm və demokratizm Komenski 
dünyagörüşünün mühüm ünsürü idi. Komenski nikbin baxışlı bir filosofpedaqoq 
olub, insana, onun qüdrətinə, gözəl meyl və arzularına inanırdı. Onun fikirincə hamı 
həqiqi insan olmaq üçün doğulmuşdur, bunun üçün də o mütləq təhsil almalıdır. 
Komenskiyə görə insan yalnız tərbiyə sayəsində insan olur. O istedadsız və tənbəl 
uşaqların çox az olduğunu, bu istedadsızlığı tərbiyə vasitəsilə aradan qaldırmağın 
mümkün olduğunu söyləyirdi. Tərbiyənin böyük gücünə və imkanlarına inam 
Kominskinin maarifçilik mədəniyyətinə və pedaqokika tarixinə gətirdiyi yeni fikir 
idi. Kominskini bəzən təbiətşünas alim də adlandırırdılar. Çünki onun maarifçilik 

---

nəzəriyyəsi təbiətəmüvafiqlik prinsipi üzərində qurulmuşdur. O, orta əsrin bir çox 
ənənələrini rədd etmiş, tərbiyənin yeni təbii qanunlarını axtarmışdır. Onun fikrincə 
insan təbiətin bir hissəsidir, ona görə də onun ümumi qanunlarına tabe olmalıdır, bu 
qanunları tərbiyədə nümunə tutmalıdır. Komenski tarixdə ilk dəfə olaraq fərdi 
təlimin əleyhinə çıxmış, dərs- sinif sistemini, birgə təlimin zəruriyiliyini sübut 
etməyə çalışmışdır. Komenskinin dünyagörüşündə tərbiyə məsələləri də xüsusi yer 
tutur. Onun fikirincə tərbiyə insanları əhatə edən hadisələri, xarici aləmi dərk 
etdirməli, insanın nə etməli olduğunu öyrətməlidir. O, qeyd edirdi ki, əxlaq tərbiyəsi, 
əsasən təlim prosesində verilməlidir. Təhsil, elm insanı nəticə etibarılə müdrük 
etməli, onu mənəvi əxlaqi cəhətdən yüksəltməli, mərd və alicənab etməlidir. 
Komenski müəllimlik sənətini yüksək qiymətləndirmiş, müəllimlik işini dünyada ən 
şərəfli və ləyaqətli bir peşə hesab etmişdir.Con Lokk (1632-1704) o zamankı 
İngiltərə burjua cəmiyyətində ləyaqətli yer tutmuşdur. O, İngiltərədə yeni burjua 
dövlət quruluşunu əsaslandırmağa çalışmışdır. «İnsan əqli haqqında təcrübə» 
əsərində sübut etmək istəmişdir ki, insan şüuru və təsəvvürlərində fitri ideyalar 
yoxdur, uşaq ruhu «ağ lövhəyə» bənzəyir. Bununla da o, insanların formalaşmasında 
tərbiyənin rolunu həddindən artıq şişirdirdi. Onun bu nəzəriyyəsi materializmin 
idealizm, xurafatla mübarizəsində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Lokk bir çox 
məsələlərdə materialist sensualist kimi çıxış etmişdir. Əxlaq və mədəniyyətin digər 
sahələrində də o, fitri ideyaları inkar edirdi. Xeyirxahlıq həzz verir, iztirabı azaldır, 
insanı pislikdən mühafizə edir. Şər, pislik — bunun əksidir. Lokk «Tərbiyə həqqında 
fikirlər» əsərində qeyd edir ki, tərbiyənin məqsəd və vəzifəsi öz işini ağılla və planla 
aparmağı bacaran centlmen yetişdirirməkdədəir. centlmen – mənşəyi etibarı ilə 
zadəgan, rəftarında nəzakətli, eyni zamanda burjua işbazının keyfiyyətinə malik 
olmalıdır. O, həmçinin fiziki tərbiyəyə üstünlük verərək qey edirdi ki, «sağlam 
bədəndə sağlam ruh olar». Əxlaq tərbiyəsi hər kəsin marağı və faydası üzərində 
qurulmalıdır. Adamlar müdrük olmalı, istəklərinə nail olmanın real imkanlarını 
müəyyənləşdirməyi bacarmalıdırlar. İnsanların davranışı düşüncəli olmalı, 
ehtiraslarını cilovlamağı bacarmalı, əqli göstərişləri ilə hərəkət etməlidirlər. O, 
özünün fəlsəfi əsərləri ilə Fransa maarifçilərinə böyük təsir göstərmişdir.Jan Jak 
Russo (1712-1778) XVIII əsr fransız maarifçilərindən biridir. O, dövlətin mənşəyi 
həqqında C.Lokkun görüşlərinə əsaslanıb sübut etməyə çalışmışdır ki, insan təbii 
halında həmişə azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq üçün təbii hüquqlara malik olmuşdur. 
O, insanın formalaşması və dövlət quruculuğunda əqlin gücünə yüksək qiymət 
verirdi. O, möhkəm inanırdı ki, yeni, ağıllı insanlar tərbiyə edilsə onlar özləri 
dünyanı yenidən qura biləcəklər. «İnsanlar arasında bərabərsizliyin mənşəyi» adlı 
əsərində Russo sübut etmişdir ki, bərabərsizlik mədəniyyətlə yanaşı inkişaf edib. 
«İctimai müqavilə» əsərində deyilir ki, xalqın mənafeyini müdafiə etməyən 
hakimiyyət qanuni deyil. O, xüsusi mülkiyyəti bütün fəlakətlərin mənbəyi hesab 

---

edirdi. «Emil və yaxud tərbiyə haqqında» roman- traktatında yeni insan tərbiyə 
etməyin yollarını göstərmişdir. Bütün varlığı ilə demokrat olan Russo qeyd edirdi 
ki, dövlət başçıları xalqın iradəsi əleyhinə getdikdə, onların vəzifəsindən kənar 
etməyə xalqın haqqı vardır. O, bərabərsizliyin, ictimai zülmün səbəbini dövrün 
mədəniyyətində görürdü. Russo qeyd edirdi ki, insan pozulmuş cəmiyyətdən və 
mədəniyyətdən kənarda, təbiət qoynunda öz zəhməti ilə tərbiyələnməli, öz 
zəhmətinin məhsulu ilə yaşamalı, azadlığı qiymətləndirməyi və müdafiə etməyi 
bacarmalıdır. Öz azadlığını qiymətləndirməyi bacaran adam özgələrinin də zəhmət 
üzərində qurulmuş azadlığına hörmət edəcəkdir. Russo azad tərbiyə tərafdarı idi. 
XVII əsrdə mütərəqqi xarakter daşıyan burjuaziya ilə feodal quruluşu, onun köhnə 
qaydaları arasında mübarizə kəskinləşirdi. Köhnə quruluşun qaydaları tənqid 
edilirdi. Fransız materalist filosoflarının görkəmli nümayəndələrindən biri Klod 
Adrian Helvetsi (1715-1771) idi. Helvetsi fitri ideyaları rədd edərək tərbiyənin 
rolunu qiymətləndirirdi. Onun fikrincə tərbiyə hər şeyi həll edir, tərbiyə vasitəsilə 
dahilər yetişdirmək mümkündür. Bu isə onun idealist – «dünyanı rəylər idarə edir» 
baxışından irəli gəlirdi. Helvetsi yazırdı ki, insan biliyi onun duyğularının məhsulu 
olduğundan, tərbiyənin əsas vəzifəsi hiss orqanlarını tərbiyə və inkişaf etdirməkdən 
ibarətdir. Həqiqətlər nə qədər yüksək olursa olsun hamı tərəfindən qavranıla bilər - 
deməklə insanlar arasında olan təbii fərqləri inkar edirdi. (Bu isə onun səhvi idi). 
Helvetsi əxlaqın mütləqliyini inkar edir və onun insanın ictimai mənafeyi ilə 
müəyyən edildiyini qeyd edirdi. Onu fikrincə din xadimlərini məktəbdən qovmaq, 
köhnə sxolastik feoldal məktəbini kökündən dəyişmək, məktəbləri dünyəvi etməklə 
dövlətin ixtiyarına vermək lazımdır. Helvetsi ictimai tərbiyəni ailə tərbiyəsindən 
üstün tutaraq məktəb tərbiyəsinə böyük əhəmiyyət verirdi. «Ağıl haqqında», «İnsan, 
onun əqli qabiliyyətləri və tərbiyəsi haqqında» əsərlərni yazmışdır.Klod Adrian 
Helvetsi «Ağıl haqqında» fəlsəfi əsərində dinə qarşı çıxaraq qeyd edirdi ki, 
keşişlərin vəzifəsi xalqı cəhalətdə və savadsızlıqda saxlamaqdır. «İnsan, onun əqli 
qabiliyyətləri və tərbiyəsi» adlı əsərində fitri ideyaları rədd edərək tərbiyənin rolunu 
qiymətləndirir. Onun fikirincə tərbiyə hər şeyi həll edir, tərbiyə vasitəsilə dahilər 
yetişdirmək mümkündür. Onun fikirincə insan həm fiziki, həm də mənəvi varlıqdır. 
Helvetsi qeyd edir ki, insan biliyi onun duyğularının məhsuludur. O, əbədi və mütləq 
əxlaq normalarını inkar edir, əxlaqın nisbi xarakter daşıdığını, onun insanın ictimai 
mənafeyi ilə müəyyən edildiyini göstərirdi. Əxlaqi davranışların əsas meyarı isə 
təcrübədən doğan şəxsi mənafedir. Bununla o, heç də ictimai mənafeyi rədd etmir, 
əksinə qeyd edir ki, ictimai mənafe şəxsi mənafeyi tamamlayır və onunla uzlaşır. 
Onun fİkirincə, insan tərbiyə prosesində cəmiyyətin mənafeyini başa düşməli, 
ictimai xadim kimi yetişməlidir. O, ictimai tərbiyəni ailə tərbiyəsindən üstün tutur 
və məktəb tərbiyəsinə də böyük əhəmiyyət verirdi. Onun fikirincə, yeni məktəblər 

---

yeni insanlar tərbiyə edəcək, bu yeni insanlar isə vətənpərvər olmaqla şəxsi 
mənafeyini millətin xoşbəxtliyinə tabe edəcəkdir. 
Deni Didro (1713-1784) fransız materialist filosoflarının ən görkəmli 
nümayəndələrindən biridir. O, «Fəlsəfi düşüncələr», «Korların məktubu və 
gözlülərə nəsihət» adlı əsərlərində feodal quruluşunu tənqid edirdi.Didro 
materiyanın məhv olması və yaşaması ideyasını müdafiə edirdi. O, duyğuları yüksək 
qiymətləndirərək göstərirdi ki, ağıl hakim, duyğular isə onun şahidləridir. Ağıl 
həmin şahidlər vasitəsilə alınan məlumatları mühakimə edir. Ağıl həssasdır, o 
müşahidəni mühakimə etməlidir. O, ağılla hissləri eyniləşdirmir, onları dialektik 
vəhdətdə götürürdü. Didro da başqa filosoflar kimi tərbiyəyə yüksək qiymət verir, 
lakin onun rolunu həddindən artıq şişirtmirdi. Onun fikirincə cəmiyyət xalqa lazımi 
tərbiyə və təhsil vermədiyi üçün xalqın içərisindəki istedadlar məhv olur. Didro 
göstərirdi ki, tərbiyə və təhsil insanları əxlaqlı, ləyaqətli, mədəni, həssas şəxsiyyətlər 
kimi formalaşdırır. Tərbiyə nəticəsində kölələr belə özlərini gözəl hiss edir, köləlik 
üçün doğulmadıqlarını dərk edirlər. O, məktəblərdə riyaziyyat, fizika, kimya, təbiət, 
astronomiya kimi real fənlərin tədris edilməsini tələb edirdi. 
2.Con Lokk (John Locke, 1632-1704) parlamentin tərəfdarı olan puritan hüquqşünas 
ailəsində anadan olmuşdur. Sxolastik fəlsəfəyə tənqidi münasibət və eyni zamanda 
təbii elmlərə, xüsusən də, təbabətə və kimyaya maraq onda erkən oyanmışdı. Lokk 
öz qarşısına intellektual "təmizləmə", yəni idrakın tənqidi sınağı məqsədini 
qoymuşdu. O, etiraf etmişdir ki, məhz əxlaqi və dini problemlər ətrafında sonsuz 
mübahisələr onu belə bir sual qarşısında qoymuşdu ki, istifadə olunan anlayışların 
bir çoxu aydın olmayan və qeyri-adekvat deyilmi? Lokk belə hesab edirdi ki, 
filosoflar da təbiətşünaslar kimi təcrübənin köməyi ilə addım-ba-addım irəli 
getməlidirlər. "Böyük" problemlərin nəzərdən keçirilməsinə keçməzdən öncə bizim 
vasitələri, yəni anlayışları öyrənməyimiz zəruridir. Elə buna görə də, Lokk öz işini 
idrakın tənqidi və dilin analizi ilə başlayır. Lakin "vasitələrə" olan maraq ona 
konkret problemlərlə məşğul olmağa da mane olmur. Lokk pedaqogikanın və siyasi 
nəzəriyyənin də klassiklərindən biridir.«Dövlət idarəsi haqqında iki traktat» adlə 
əsərində Lokk dövlət hakimiyytinin mütləq və məhdud olmayan xarakteri haqqında 
geniş yayılmış görüşlərə qarşı çıxırdı. Lokk sübut edirdi ki, dövlətin müqavilə 
əsasında yaranmış əsas vəzifələri, «təbii hüquqa» riayət olunması, vətəndaşlarının 
şəxsi azadlığının və özəl mülkiyyətinin qorunmasıdır.Lokka görə dövlət insanlardan 
vətəndaş ideyalarını reallaşdırmaq üçün lazım olan qədər və ilk növbədə mülkiyyt 
əldə etmək hüquq qədər hakimiyyət alır. Lokk hüquqi dövlət ideyasını 
qabaqlamışdır. Ona görə, məhz qanun şəxsiyyətin azadlığının qorunmasının və 
genişlənməsinin əsas alətidir. «Qanunların mövcud olmadığı yerdə azadlıq da 
mövcud deyil». Lokk hər bir şəxsə, qanunların köməyi ilə, azadlığını təmin etmədən 

---

ümumiyyətli rifahın əldə olunmasını imkansız sayırdı. O iddia edirdi ki, insanların 
çoxu öz ağlı və xeyirxahlığına görə təbii qanuna riayət edirlər. Lakin istəsələr, öz 
şəxsi maraqlarına nail olmağa çalışarlar. Ona görə də onların tərəfsiz hakimə 
ehtiyacları var. Dövlət yaratdıqdan sonra xalq, onun həm himayadarı, həm də 
qurucusu kimi çıxış edir. Sonuncusu xalqa onun maraqlarına zidd olan qanunları 
ləğv etmək hüququ verir. Bundan başqa xalq, onun təbii haqlarını pozan 
hökmdarların da hakimiyyətini əlindən almaq hüququna malikdir. Məhz Lokkun 
insanın təbii haqqları haqqındakı görüşləri liberal ideologiyanın əsasını yaratmışdır. 
İnsan haqqlarının ayrılmaz hissəsi olan təbii haqlara o aşağıdakıları şamil edirdi:-
insan təhlükəsizliyini təmin edən yaşamaq hüququ;-insan zülmünün yox edən və öz 
istəklərinə uyğun öz həyatını müəyyən etmək imkanı yaradan azad olma hüququ;-
mülkiyyət hüququ. Bu hüquq insana öz əməyinin nəticələrini əldə etmək və işləmək 
haqqını tanıyır.Azadlığın dəstəklənməsi, Lokka görə, dövlətin hökmetmə 
səlahiyyətlərini dəqiqləşdirilməsini və bu səlahiyyətlərin onun müxtəlif orqanları 
arasında bölüşdürülməsini tələb edir. Qanunların qəbul edilməsi səlahiyyəti, milləti 
təmsil edən təşkilata – parlamentə aiddir. Qanunların həyata keçirilməsi (icraedici 
hakimiyyət) monarxa, nazirlər kabinetinə aiddir. Xarici ölkələrlə əlaqələrin 
qurulması da onların işidir. İngilis mütəfəkkirin bu görüşləri 17 əsrdə yaranan 
konstitusionalizm doktrinasının əsasını təşkil etmişdir. 
3.Jan Jak Russo 
XVIII əsr fransız maarifçilərindən biri də Jan Jak Russodur (1712-1773). O, 1712-
ci ildə Cenevrədə anadan olmuşdur. Anası erkən öldüyündən onun tərbiyəsi ilə atası 
və bibisi məşğul olmuşdur. O, bir müddıt dayısının yanında qalmış, usta yanında 
sənət öyrənməyə cəhd göstərmişdir. Russo qeyd edirdi ki, o, ata evində cəsarətli, 
Lamberiyanın yanında azad, dayı evində mehriban idisə, usta yanında cəsarətsiz idi. 
Beş il (1723-1728) usta köməkçisi olan Russo oradan qaçır, macəralarla dolu həyat 
yaşamağa başlayır. Lakin buna baxmayaraq, o şəxsi təhsili üzərində inadla işləyir, 
katolikliyi qəbul edir. Katolik xeyriyyə cəmiyyətinin üzvü gənc xanım Vareninin 
köməyi ilə ruhani seminariyasına daxil olur, keşiş olmaq istəyir, ancaq bu, baş 
tutmur. Müxtəlif işlərdə çalışır. Xanım Varenindən musiqini öyrənir, iki opera yazır 
və nəhayət, ədəbi yaradıcılığa başlayır. Volterin “Fəlsəfi məktublar”ı haqqında 
eşidən Russo elmlə məşğul olmaq istəyir. Həkim Solomonla tanışlığı ona güclü təsir 
edir və o, Por-Royalın əsərləri ilə maraqlanır. Por-Royalın əsərlərində xeyirxahlıq 
elmlə birləşdirilmişdi. O, Por-Royalın “Məntiq”, C.Lokkun “Təcrübələr”, Dekart və 
Leybnisin fəlsəfi əsərlərini öyrənməklə yanaşı həndəsəni, latın dilini, tarix və 
coğrafiyanı, sonralar isə fiziologiyanı və anatomiyanı öyrənir.Russo 1743-cü ildə 

---

“Korların məktubu” əsərinə görə həbsxanaya salınan D.Didronun görüşünə 
gedərkən “Elmlərin və incəsənətin inkişafı əxlaqa müsbət,yoxsa mənfi təsir 
etmişdir” mövzusunda Con akademiyasının müsabiqə elanına rast gəlir. O, 
Didronun məsləhəti ilə həmin müsabiqədə iştirak edir. Con akademiyasının elanı 
qığılcım olub onun yanmasına, şölələnməsinə səbəb olur. Birinci müsabiqədə qalib 
gələn J.J.Russoakademiyanın elan etdiyi yeni müsabiqəyə əsasən “İnsanlar arasında 
bərabərsizliyin mənşəyi” adlı ikinci əsərini yazır. Bununla da bütün varlığı ilə 
yaradıcılığa başlayır. On ildən az bir dövrdə (1753-1762) Russo “İctimai müqavilə”, 
“Yeni Eloiza”, “Dalamberə məktub”, “Emil və ya tərbiyə haqqında” əsərlərini yazır. 
Sonuncu əsəri səs-küyə səbəb olur. Fransa parlamenti əsərin yandırılması və 
müəllifin habs olunması haqqında qərar qəbul edir. Russo Fransadan qaçır, filosof 
Yumun dəvəti ilə İngiltərəyə gedir. 1767-ci ildə Ren adı ilə vətənə qayıdır. Bu vaxt 
o, məşhur “Tövbə” (1765) əsərini yazırdı. Fiziki cəhətdən çox zəifləmiş, mənəvi 
cəhətdən sarsılmış J.J.Russo çox yaşaya bilmədi, 1778-ci il, iyun ayının 2-də vaxtsız 
vəfat edir. 
Russo təbii hüquq, təbbi tərbiyə və təbii din nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. 
1. Təbii hüquq nəzəriyyəsi. Russoya görə insan azad doğulmuşdur, lakin o, hər yerdə 
buxovlanmışdır. Russo deyirdi ki, əmək insanlarını, onların uşaqlarını tərbiyə 
etməyə ehtiyac yoxdur. Onlar onsuz da tərbiyəlidirlər. Dövlətlilərin uşaqlarını 
tərbiyə etmək lazımdır. 
2.
Təbii tərbiyə nəzəriyyəsi. Russoya görə, uşağın tərbiyəsi təbiətə uyğun 
olmalıdır. Uşaq zəif doğulur və o, ağlayır, ona görə ki, özünü azad hiss etmək istəyir. 
Uşağın ilk səsi ağlamaqdırsa, onun ilk xahişi göz yaşlarıdır. Ona görə də uşaqları 
sevmək, onların göz yaşlarına hörmət etmək, ilk xahişlərini nəzərə almaq lazımdır. 
Valideynlər uşağın ilk tərbiyəçiləridir. Ana yoxdursa, uşaq da yoxdur. O, yazırdı: 
“Ey adamlar, insan olun, bu, sizin birinci vəzifənizdir”. 
Russo azad tərbiyə tərəfdarı idi. O, uşağın təbiətəmüvafiq təbii tərbiyəsini irəli 
sürmüşdür. Bu o deməkdir ki, tərbiyə uşağın təbiətini və yaş xüsusiyyətlərini nəzərə 
almalıdır. Russo yazırdı: “Təbiət tələb edir ki, uşaqlar böyük olmazdan əvvəl, uşaq 
olmalıdırlar”. Russo deyirdi ki, uşaqlar tərbiyəni üç mənbədən: təbiət, əşya və 
insanlardan alır. Təbiət vasitəsi ilə tərbiyə insanın qabiliyyətlərini, hiss orqanlarını 
inkişaf etdirmək deməkdir. Əşya və hadisələrlə tərbiyə uşaq şəxsiyyətinə onu əhatə 
edən mühitlə təsir etmək deməkdir. Məsələn, uşaq əlini oda vurur, əli yanır. Ona 
görə də ikinci dəfə əlini bir daha oda vurmur və buradan da təbii olaraq əşyalar 
vasitəsilə uşaq tərbiyə olunur.İnsanlarla tərbiyə uşaq şəxsiyyətinə müəyyən 
məqsədlə edilən pedaqoji təsirlərdir. Russoya görə, alınan bilik və vərdişlər insanlar 
tərəfindən verilən tərbiyəyə daxildir. Bu üç təsir eyni istiqamətdə, vəhdətdə həyata 

---

keçirilirsə, tərbiyə düzgün gedər, qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq olar. 
Tərbiyədə ən böyük səhv həddindən artöq tələsməkdir. Russo deyirdi ki, onun 
tərbiyə etdiyi Emil nə hakim, nə əsgər, nə keşiş, nə də həkim olacaq, o hər şeydən 
əvvəl insan olacaqdır. 
J.J.Russo uşağın təsrübəsini həddindən artıq yüksək qiymətləndirirdi. Ona görə də 
deyirdi ki, uşaq hər şeyi öz təcrübəsi ilə öyrənməlidir. Təbiətin verdiyi tərbiyə bizdən 
asılı deyildir. Russonun təbii tərbiyə nəzəriyyəsi onu azad tərbiyəyə gətirib çıxarırdı. 
Russo azadlığı, uşaqları tərbiyə edənlərin özbaşınalığından, mənasız, yersiz və 
həddindən artıq müdaxiləsindən çəkinmək kimi düşülürdü. O, deyirdi ki, yerimək 
istəyən zaman uşağı yerində durmağa və ya yerində durmaq istərkən yeriməyə 
məcbur etmək lazım deyildir. Tərbiyənin vəzifələrinə Russo xoşbəxtliyi, həm də 
ləyaqəti inkişaf etdirməyi, arzuları məhdudlaşdırmağı, qüvvələri inkişaf etdirməyi 
daxil edirdi. Belə tərbiyə olunan şəxsiyyət ləyaqətli, xoşbəxt, rəhmdil olmaqla sözün 
əsl mənasında insan kimi yetişirşJ.J.Russonun fikrincə, xoşbəxtliyə yol arzular 
bolluğunu məhdudlaşdırmaqdan və qüvvələr nisbətini tam tarazlamaqdan ibarətdir. 
Russonun fikrincə, kamil tərbiyə olunanın təbiətinə tamamilə cavab verməlidir. 
Tərbiəy zamanı heç bir zor, təzyiq işlədilməməlidir. 
J.J.Russonun təbii hüquq nəzəriyyəsi silkləri rədd etdiyi kimi, təbii din nəzəriyyəsi 
də insanların, ayrı-ayrı dinlərə bölünməsini inkar edir. O, Allahın varlığını dərk və 
qəbul edirdi. Əsl din Russoya görə, ürək dinidir. O, deyirdi ki, uşaq dünyanın 
hikmətli quruluşu haqqında düşünərkən onun yaradıcısı haqqında da düşünəcəkdir. 
O deyirdi ki, dünyanın əsasında onu idarə edən ali ağıl və ali iradə durur, onların 
qarşısında bütün adətlər, dualar, qaydalar və ruhaniliyin hamısı yalandır. “Millətin 
problemlərini həll edə biləcək ən yaxşı qanunları kəşf etmək üşün kamil bil ağıl 
lazımdır ki, o, insanın bütün istəklərini, həvəslərini, meyllərini görsün, amma bunlar 
ona heç bir təsir etməsin. Təbiəti kamil şəkildə tanısın, lakin təbiətdən asılı olmasın. 
Onun səadəti bizimlə bağlı olmasın, amma bizim xoşbəxtliyə çatmağımıza kömək 
etməyə hazır olsun”. J.J.Russonun axtardığı bu kamil ağıl Allahdır ki, o da bizim 
xoşbəxtliyə çatmağımız üçün öz məktəbini yaratmışdır. Buradan da Russo təbii din 
nəzəriyyəsini irəli sürürdü. Tərbiyədə uşağın yaş xüsusiyyətlərini nəzərə almaq 
tələbinə müvafiq olaraq Russo insanın inkişaf dövrlərini müəyyənləşdirməyə nail 
olmuşdur. O, “Emil və ya tərbiəy haqqında” adlı pedaqoji əsərində Emilin inkişafını 
dörd dövrə bölür. Əsər özü beş hissədən ibarətdir. Dörd hissəsi Emilin tərbiyəsinin 
dörd dövründən, beşinci hissə isə qadın tərbiyəsindən, yəni Sofiyanın tərbiyəsindən 
bəhs edir. Russo uşağın yaş dövrlərini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmişdir: 
1. Anadan olandan 2 yaşa qədər olan dövr. Bu, fiziki inkişaf mərhələsi adlanır. 
2. 2 yaşdan 12 yaşa qədər olan dövr. Bu, əqli yuxu mərhələsidir. 

---

3. 12 yaşdan 15 yaşa qədər olan dövr. Bu, əqlin inkişafı, təlim mərhələsidir. 
4. 15 yaşdan 18 yaşadək olan dövr. J.J.Russonun “fırtına və qasırğa” dövrü 
adlandırdığıbu mərhələ əxlaq tərbiəyəsinin inkişafı ilə səciyyələnir. 
J.J.Russonun yaş dövrləri haqqında fikri onun tərbiyədə təbiətəmüvafiqlik baxışına 
uyğundur. O, uşağın təbii inkişafında bu dövrlərin hər biri üçün əsas ana xətti 
tapmağa çalışmış və tərbiyə prosesində əsas diqqəti buna istiqamətləndirmişdir. 
Russo bu dövrlərin hər birini digəri ilə əlaqəli şəkildə şərh etmişdir. J.J.Russo 
birinci dövrdə əsas diqqəti uşağın fiziki tərbiyəsinə verməyi məsləhət görürdü. Onun 
fikrincə, bu dövrdə məhz təbiət özü uşağın tərbiyəçisi olmalıdır. Uşağın əzələləri 
möhkəmləndirilməli, soyuğa, istiyə, çətinliyə, aclığa, yorğunluğa alışdırılmalıdır. 
Uşağın ilk tərbiyəçıləri olan ata və ana onu vaxtından əvvəl yeriməyə, bütün 
arzularını həyata keçirməyə imkan verməməlidir. O, uşağın nitqini süni yollarla 
inkişaf etdirməyin əleyhinə çıxaraq deyirdi ki, uşağın nitqini süni yolla inkişaf 
etdirmək onun nitqini pozmaq demekdir. Çünki uşaq təsəvvürü olmadığı şeylər 
haqqında da danışmalı olur. 2 yaşından 12 yaşa kimi olan dövrü hiss üzvlərinin 
inkişafı kimi səciyyələndirən Russo bu mərhələni “əqlin yuxu” dövrü adlandırır. 
Russo bu dövrdə fiziki tərbiyəyə üstünlük verir, duyğuları inkişaf etdirməyi lazım 
bilir. Onun fikrincə, bu dövrdə fiziki tərbiyə uşaq şəxsiyyətinin ən mühüm 
cəhətlərini inkişaf etdirməkdə mühüm rol oynayır. O, göstərir ki, uşaqbu dövrdə 
konkret şəkildə düşünsə də, mühakimə edə bilmir. Ona görə də əqli tərbiyədən qabaq 
uşağın hiss üzvləri inkişaf etdirilməlidir. Bunun üçün də lamisə duyğusunun inkişaf 
etdirilməsi zəruridir. Russoya görə, toxunmaqla əldə edilən məlumat digər hiss 
üzvlərinin verdikləri məlumatdan daha dəqiq və düzgündür. Lamisə orqanlarının 
köməyi ilə biz şeylərin temperaturunu, formasını, onun bərk və boş olmasını 
yoxlayırıq. Russonun fikrincə, görmə bütün başqa üzvlərin içərisində aldadıcıdır. 
Ona görə də görmə ilə alınan məlumatı toxunmaqla yoxlamaq lazımdır. Görmə 
üzvlərini inkişaf etdirmək üçün Russo, haqlı olaraq, naturadan şəkil çəkməyi, 
rəsmxəti və bəzi hərəki oyunları, eşitmə üzvlərinin inkişafı üçün isə musiqi və 
nəğməni məsləhət görürdü. Russo dad və başqa duyğu üzvlərinin inkişafına da 
diqqət yetirməyi vacib sayırdı. Russoya görə, “bizim ilkfəlsəfə müəllimimiz 
ayaqlarımız, əllərimiz və gözlərimizdir”.Russo bu dövrdə əxlaq tərbiyəsindən 
danişarkən nümunəyə böyük diqqət yetirirdi. O, deyirdi ki, uşağa heç bir töhmət 
vermək lazım deyil, səhv iş gördüyünü təbii yolla ona başa salmaq lazımdır. Emil 
mebeli sındırır, lakin o, ona yenisini verməyə tələsmir.bununla uşağa hiss etdirmək 
istəyir ki, mebel sındırdığı üçün ondan məhrum olmuşdur. Azad tərbiyə nəzəriyyəsi 
Russonun adı ilə bağlıdır.Russo didaktik prinsiplərə də xüsusi diqqət yetirirdi. O, 
didaktik prinsiplərdən danışarkən uşağın müstəqilliyinə, müşahidə bacarığına, 
ağlının iti olmasına, araşdırma qabiliyyətinə və s. böyük yer verir və onların inkişaf 

---

etdirilməsini irəli sürüdü. Russo əyanilikdən danışarkən qeyd edirdi ki, şəkilləri, 
modelləri, rəsmləri göstərmək hələ əyanilik demək deyildir. Əsl əyanilik faktları, 
təbiəti və həyatın özünü göstərməkdir. Russo təlim metodlarından danışarkən 
müəllimin şagirdlərlə əyani materiallar üzərində müsahibə aparmasına böyük 
əhəmiyyət verirdi. O, öz dövründəki köhnə təlim sisteminə qarşı uşağın şəxsi 
yaradıcılığını artıran yeni təlim metodlarını irəli sürürdü. Russo uşağın bilik 
almasında onun müstəqilliyinə həddən artıq yer ayırırdı. O, deyirdi: “Qoy Emil 
əzbərləməsin, əksinə, fikirləşərək tapsın”. Buna görə də hər şeyi həyatdan 
öyrənməyi lazım bilirdi. Bu dövrdə Russo əmək tərbiyəsinə böyük yer verirdi. 
Russoya görə əmək insanı azad, xoşbəxt və heç kəsdən asılı olmayan vətəndaş edir. 
O, əmək tərbiyəsini yalnız istehsal əməyi kimi deyil, eyni zamanda təhsil əməyi kimi 
qiymətləndirirdi. Russo deyirdi: “Emil kəndli kimi işləməli, filosof kimi 
düşünməlidir”. Russonun fikrincə, sənət seçərkən aşağıdakı cəhətlərə diqqət 
yetirmək lazımdır: 
- sənət əyləncə üçün seşilməməli; 
- sənət tərbiyə olunanın cinsinə uyğun olmalı; 
- sənət zərərli yox, xeyirli olmalıdır; 
- sənət mexaniki olaraq icra edilməməli, əqli iş tələb etməlidir. 
Russonun əmək tərbiyəsi haqqındakı fikirləri o dövr üçün mütərəqqi pedaqoji 
ideyalar idi. Russo əxlaq tərbiyəsinin məzmununu izah edərkən onun qarşısında 3 
vəzifə qoyurdu: 
- xeyirxah hisslərin tərbiyəsi başqa sözlə, qəlbin (ürəyin) tərbiyəsi; 
- xeyirxah mühakimələr tərbiyəsi; 
- xeyirxah iradə tərbiyəsi. 
Russoya görə yaxşı hisslər tərbiyə etmək-yaxşı ürək tərbiyə etmək deməkdir. Emil 
əxlaqi mühakimələr əvəzinə yaxşı nümunələr görməlidir. Böyük şəxsiyyətin 
tərcümeyi-halını, tarix və ədəbiyyatı öyrənmək Emildə yaxşı mühakimə tərbiyə edə 
bilər. Emilin 15-25 yaşlar arasındakıhəyatı bədii ədəbiyyatı və tarixi öyrənməklə, 
dülgərlik sənətinə yiyələnməklə, digər şəhər və ölkələrə səyahət etməklə, kəndlilərə 
yardım göstərməklə, gəlin seçmək və s. ilə keçir. Russoya görə Emilin inkişafının 
bu dövrdə bütün iş, əxlaq tərbiyəsinin vəzifələrinə uyğun olmalıdır. Russonun 
yaradıcılığında qadın tərbiyəsi mühüm yer tutur. Onun fikrincə, qadının əqli 
qabiliyyəti kişilərinkindən aşağıdır, müstəqil mühakiməsi yoxdur, o həmişə 
başqalarının əmrlərinə kor-koranə tabe olur, itaət edir. Russoya görə, qadının 

---

vəzifəsi uşaq saxlamaq, ev təsərrüfatı ilə məşğul olmaq, kişinin zövqünü 
oxşamaqdan ibarət olmalıdır. Qadının kişi ilə bərabər təhsil almaq hüququ yoxdur. 
Onun əqlini deyil, hisslərini inkişaf etdirən məşğələlər lazımdır. J.J.Russonun 
əxlaqi-mənəvi dəyərlərlə bağlı fikirlərindən bəzilərini olduğu kimi verək: 
1. Həddindən artıq sevinc çox vaxt gülüş deyil, göz yaşları doğurur. 
2. Ədalətsizliyi görüb susmaq bu ədalətsizlikdə iştirak etmək deməkdir. 
3. İlk manatı qazanmaq min manatı qazanmaqdan çətindir. 
4. Qənaət etmək işləmək qədər əhəmiyyətlidir. 
5. Səbr özü acı, meyvəsi şirindir. 
6. İnsan nə qədər az bilirsə, bir o qədər çox bildiyini düşünür. 
7. Yoldan çıxmağın min yolu, həqiqətin isə bir yolu vardır. 
8. Saxta adamların dostluğu düşmənçiliklərindən daha təhlükəlidir. 
9. Az bilən çox, çox bilən az danışar. 
10. Tarlanı əkmədən biçə bilmədiyin kimi, fikirləşmədən də danışa bilməzsən. 
11. Yaxşı ər kar, yaxşı arvad kor olmalıdır. 
12. Əgər siz uşaqlıqda dəcəllik hissini öldürsəniz, heç vaxt müdrik insan yetişdirə 
bilməyəcəksiniz. 
13. Möcüzələr yalnız uşaqlıqla baş verir. 
14. İnsanın bütün mənəviyyatı onun niyyət və əməllərindən irəli gəlir və onlarla 
ölçülür. 
15. Hətta düşmən də sənin xeyirxahlığın qarşısında acizdir. 
16. Şöhrət xalqın xəstə nəfəsidir. 
17. Nadir hallarda söz verən sözünün üstündə möhkəm durur. 
Russonun pedaqoji ideyaları sağlığında ikən Avropaya, o cümlədən Rusiyaya 
yayılmıs, ona şöhrət qazandırmışdır. Rus pedaqoji fikrinin görkəmli nümayəndələri
N.İ.Novikov, A.N.Radişşev, N.M.Karamzin, V.Q.Belinski, L.N.Tolstoy, 
N.Q.Çernışevski, A.İ.Gertsen və b. Onun pedaqoji praktikaya ciddi təsir edən 
ideyalarını təqdir etmiş, yüksək qiymətləndirmişlər. XIX əsrin axırlarından 
başlayaraq Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunları-N.Nərimanov, F.Köçərli, 

---

M.Mahmudbəyov, R.Əfəndiyev, Ü.Hacıbəyov və b. onun əsərlərini rus dilində 
mütaliə etmiş, həmişəyaşar pedaqoji ideyalarının məğzini, praktik və elmi 
əhəmiyyətini öz əsərlərində yüksək qiymətləndirmişlər. XX əsrin 20-ci illərindən 
Azərbaycanın pedaqoq alimləri J.J.Russonun pedaqoji ideyalarını tədqiq və təbliğ 
etməklə ciddi məşğul olmuşlar. Ayrı-ayrı vaxtlarda S.Xəlilovun, Ə.Həsənovun, 
Ə.Tağıyevin, Ə.Seyidovun, Y.Talıbovun J.J.Russonun pedaqoji ideyalarının 
araşdırılması ilə bağlı ciddi elmi əsərləri və dərs vəsaitləri nəşr olunmuşdur. 
MÖVZU. 
FEODALİZM DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏRBİYƏ. 
PLAN: 
1. Şərq dastanları və onların mahiyyəti, məqsədi haqqında ümumi məlumat. 
2. Avestada uşaqların təlim-tərbiyə məsələləri. 
3. Oğuznamələrdə təlim-tərbiyə fikirləri. 
4. Kitabi-Dədə Qorqud dastanı təlim-tərbiyə mənbəyidir. 
Ədəbiyyat: 
1. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası, Bakı-1993.
2. Hüseynzadə R.L. Qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyə-təhsil
və pedaqoji fikir, Bakı-2007.
3. Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi, Bakı-2006.

---

4. Seyidov Ə.Y. Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tarixindən, Bakı-1987.
5. Seyidov Ə.Y. Pedaqogika tarixi, Bakı-1968.
6. Tusi X.N. Əxlaqi-Nasiri, Bakı-1980.
Zəngin şifahi xalq ədəbiyyatımız – “Dədə Qorqud”, “Bilqamıs”, “Alp ər 
Tunqa”, “Oğuz”, “Ərkənəkun”, ”Köç”, “Manas” kimi dastanlar, Oğuznamələr, 
Ustadnamələr türk dünyası və xalqımızın qədim tarixindən, onun ictimai mədəni 
həyatından, zəkasından, istək və arzularından, tərbiyə və təhsil səviyyəsindən xəbər 
verir. Qobustan, Gəmiqaya, Oğlanqala, Kültəpə, Orxan kitabələri və daha bir çox 
qayaüstü yazılı abidələrimiz xalqımızın yazı yazmaq, oxumaq, hesablamaq, rəqs 
etmək və s. mədəni, təhsil vərdişlərinə sahib olmasından xəbər verir. Tariximizin 
çox qədimliyini göstərən arxeoloji qazıntılar, əldə edilmiş maddi, mədəni 
nümunələr, xaraba şəhər və qəsəbələr Azərbaycanın ayrılmaz bir parçası olan 
Naxçıvanda hələ daş dövründən istifadə edilən duz mədəni və buradan tapılmış daş 
baltalar, buradakı müalicəxana çox uzaq keçmişdən xəbər verir. Bütün bunlar 
Azərbaycan xalqının hələ miladdan əvvəl mədəniyyətə, yazıya, oxuya, təlim-tərbiyə 
mədəniyyətinə sahib olduqlarını təsdiq edir. Qobustan qayaüstü rəsmlərinin 
təhlilindən məlum olur ki, buradakı tərbiyə məsələləri əsas etibarı ilə ovçuluq, 
əməksevərlik, peşəyə, sənətə məhəbbət, fiziki tərbiyə, təsviri sənət, rəqs musiqi, 
estetik yərbiyə kimi keyfiyyətlər gənc nəslə aşılanmışdır. Ovlanacaq heyvanı 
düzgün nişan almaq, atmaq, silah (ox, nizə, kaman) hazırlamaq və ondan bacarıqla 
istifadə etmək, eləcə də əmək alətləri hazırlamaq və istifadə etmək, qida əldə etmək 
kimi bacarıq və vərdişləri gənc nəslə öyrətmək tərbiyə vasitəsi olmuşdur. Qobustan 
mütəxəssisləri qeyd etmişdir ki, burada böyük öküz rəsmlərində nizə və ox izləri 
indi də görünür. Bu, o deməkdir ki, qədim qobustanlılar vəhşi öküz ovlamağı 
öyrənmək üçün qayanın üstündə rəsm edilmiş öküz fiquruna nizə, yaxud ox atmaqla 
gənc nəslə təcrübi olaraq məşqlər keçmiş, onları buna öyrətmişlər. Gənclər məşq 
prosesində ox və ya nizə atmağın sirlərini təcrübəli böyüklərdən, ağsaqqal ata və 
dədələrdən öyrənmişlər. Demək bəsit şəkildə olsa bugünkü pedaqoji dillə desək, 
əyani vəsaitlə müşaiyət edilən təcrübi məşğələlərin əhəmiyyəti qədim insanlarımıza 
bəlli olmuşdur. Yetişən gənc nəsil müxtəlif oyun, rəqs, mərasimlər, adət və ənənələr 
vasitəsilə xalqın müəyyən etdiyi əxlaq normalarına yiyələnirdilər. Rəqs və 
mərasimlər zamanı gənclərdə əməksevərlik, həyatsevərlik, kollektivçilik, 
insanpərvərlik, birlik, qarşılıqlı yardımlaşma, qoçaqlıq, çeviklik və bir sıra əxlaqi, 
iradi keyfiyyətlər tərbiyə edilib formalaşırdı. Qayalardakı rəsmlər, rəqs səhnələri, 

---

daş qaval, piktoqrafik işarələr maarif və mədəniyyət tariximizin qədimliyindən, 
insanların estetik və bədii tərbiyəsindən xəbər verir. Uşaqlar və gənclər oyun və 
rəqsləri müşahidə etməklə və ya praktik olaraq bu prosesdə iştirak etməklə qəbilə və 
ya tayfanın adət və ənənələrini mənimsəyir, onları yadda saxlayıb digər gələn 
nəsillərə ötürürdülər. sit şəkildə də olsa bizə bildirir. Qədim dövr – ibtidai icma 
quruluşunda yetişən nəslin tərbiyəsinə, icmanın əxlaq normalarına əməl edilməsinə 
şübhəsiz qəbilə və tayfanın ağsaqqalları, ataları, dədələri, təcrübəli, bilikli insanları 
rəhbərlik edir, icmaya və onun üzvlərinə məsləhət və istiqamətlər, öyüd və nəsihətlər 
verirdi. Buna görə də atalar, dədələr, ağsaqqallar bir tərbiyəçi kimi hörmətli şəxs 
hesab edilir, onlara pərəstiş edilir, hətta sitayiş ayinləri də meydana gəlmişdi ki, bunu 
tunc dövrünün daş kitabələrində görmək mümkündür. Urmiya gölünün ətrafından 
başlayaraq, zaman-zaman Dəclə və Fərat vadiləri də daxil olmaqla, İran körfəzinə 
qədərki ərazilərdə e.ə. III-II minilliklərdə Aratta, Lullubi və Kuti qəbilə tayfaları 
yaşayırdı. Bu əyalətlərdəki təlim-tərbiyə mədəniyyəti haqqında da müəyyən 
məlumatlara görə Aratta inkişaf etmiş Şumer dövləti ilə həmişə sıx iqtisadi, siyasi, 
mədəni əlaqələrdə olmuşdur. Bu əlaqələr haqqında bir neçə Şumer dastanında, o 
cümlədən “En-Merkar və Aratta hökmdarı” dastanında ətraflı məlumat verilmişdir. 
Bu dastanlarda Aratta saf, təmiz ənənələr ölkəsi adlandırılır. Şumerin Uruk şəhər 
dövlətinin hökmdarı En-Merkar ilə Aratta hökmdarı arasında gah dostluq, gah da 
düşmənçilik münasibətləri mövcud olmuşdur. Bu hər iki hökmdarın 
yazışmalarından bəlli olmuşdur. Zaman keçdikcə Azərbaycanın dövlətçilik 
mədəniyyəti daha da yüksəlmiş, ölkə ərazisində daha təkmil və daha geniş əraziləri 
əhatə edən yeni dövlətlər yaranmışdır. Eramızdan əvvəl I minillikdə - bizim eranın 
I minilliyinin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarında Manna, İskit (Skit, Skif) 
şahlığı, Atropatena və Albaniya kimi qüvvətli dövlətlər yaranmışdır. Bu dövlətlər 
Azərbaycanda dövlət idarəçiliyi mədəniyyətinin, maarifinin daha da yüksəlməsində, 
ölkənin iqtisadi-mədəni tarixində mühüm rol oynamışlar. Prof. V.Z.Piriyev haqlı 
olaraq yazır ki, mannalılar bugünkü azərbaycanlıların əcdadları olmuşlar. Manna 
quldarlıq dövləti idi. Burada maldarlıq, atçılıq, incəsənət, memarlıq sürətlə inkişaf 
etmişdi. Sənətkarlar qiymətli metallardan müxtəlif əşyalar hazırlayır və onların 
hazırlanmasını da gənc nəslə öyrədirlər. Mannada uşaq və yeniyetmələrin 
tərbiyəsində bütpərəstlik ayin və mərasimlərinin, meydan tamaşalarının, qəbilə və 
tayfa adətlərinin müşahidəsi, habelə böyüklərin maddi nemətlər əldə etmələri 
təcrübələrinin öyrənilməsi mühüm tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edirdi. Uşaqlar 
böyüklərdən öyrənir, təlim və tərbiyə alırdılar. Mannalıların zəngin şifahi xalq 
ədəbiyyatı – ağız ədəbiyyatı da olmuşdur. Bu xalqın müxtəlif məzmunlu nağılları, 
dastanları, müxtəlif janr şerləri, bayatıları olmuşdur ki, bu ədəbiyyat nümunələri 
gənc nəslin mənəvi tərbiyəsində demək olar ki, dəyərli pedaqoji əsərlər sayıla bilər. 
Əlimizdə o dövrün ədəbiyatına dair nümunələr olmasa da qədim alimlərin 

---

yazılarından onlar barədə müəyyən məlumat, təsəvvür əldə etmək mümkündür. 
Qədim yunan tarixçiləri yazırlar ki, Manna şahlarının saraylarında şairlər olmuşdur 
ki, onlar mövzularını, öz şerlərini milli, şifahi xalq dastanları və rəvayətlərindən 
almışlar. Atropatena ilə bərabər Azərbaycanın şimalında Albaniya dövləti də 
mövcud idi ki, mərkəzi əvvəlcə Qəbələ, sonra Bərdə şəhəri olmuşdur. Albaniya 
dövründə Azərbaycanın dövlət idarəçiliyi, maarif və mədəniyyəti xeyli yüksəldi. 
Alban hökmdarları ölkənin dünyəvi və dini başçısı hesab olunurdular.Davdağın bu 
şerində qoçaq sərkərdə və ağıllı dövlət xadimi Cavanşirin mərd sifətləri, əxlaqi-
mənəvi keyfiyyətləri, vətənpərvərliyi tərənnüm edilir, bu keyfiyyətlər gənclərə 
nümunə göstərilir və bu gün də onun qəhrəmanlığı məktəblilərimizin vətənpərvərlik 
tərbiyəsində bir nümunədir. Xalqımızın vətənpərvər oğlu, ulu öndərimiz Heydər 
Əliyev çıxışlarının birində bu barədə belə deyirdi: “Cavanşir və Babək kimi 
sərkərdələrin qəhrəmanlıqları böyük vətənpərvərlik məktəbinə çevrilmiş, vətənin 
bütövlüyü, xalqın birliyinin təcəssümü olmuşdur.”
2. Zərdüştlük qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan, İran, Orta Asiya və 
bir sıra başqa ölkələrdə geniş yayılmış bir fəlsəfə, ədəbi abidə, pedaqoji fikir və din 
olmuşdur. Zərdüşt dininin müqəddəs dini kitabı “Avesta” (“Qanun”) adlanır. 
“Avesta”nın ilkin variantı bizə gəlib çatmamışdır. Bu kitabın yalnız müəyyən 
hissələri bəzi əlavələrlə, dəyişikliklərlə bizə gəlib çatmışdır. Tədqiqatçı alim 
B.C.Şərifzadə Zərdüştün vətəninin Azərbaycan olduğunu, onun Savalan dağının 
yanında, Duruca çayı sahilində doğulduğunu, həm Cənubi Azərbaycanda Savalan 
dağı, Savalan kəndi, Duruca çayı və Zərdüştlüklə bağlı saysız toponimika və məişət 
ayinlərinin indi də olduğunu qeyd edir. Professor Ə.R.Yaqubi Zərdüştlük haqqında 
belə yazır: “Zərdüşt öz əqidəsini ilk dəfə olaraq Azərbaycanda təbliğ etmişdir”. 
Cənubi Azərbaycan alimi Məhəmməd Tağı Zöhtabı da öz əsərində Zərdüştün 
vətəninin Azərbaycan olduğunu, “Avesta”nın Azərbaycanda yazıldığını 
söyləmişdir. O, “İran türklərinin əski tarixi” adlı əsərində yazır: “Zərdüşt dininin ilk 
ruhaniləri olmuş “Muğ”lar Midiya hökuməti torpaqlarında yaşamışlar”.Akademik 
H.M.Əhmədov Azərbaycanda məktəb təhsili dövrünün Zərdüşt məktəbləri ilə 
başladığını bildirmişdir. Mənbələrdən də məlum olur ki, islamiyyətin yayılmasına 
qədər Azərbaycanda Zərdüşt məktəbləri daha geniş fəaliyyət göstərmiş, atəşkədə və 
atəşgahlar Zərdüştlüyün həm ibadət yeri, həm də təlim, tədris mərkəzləri kimi 
fəaliyyət göstərmişdir. Bunlar da Azərbaycanda məktəb təhsilinin əsasını təşkil 
etmiş və təməl amillərdən olmuşdur. Bu dövrdə yüksək silkə malik olan 
şahzadələrin, rütbə sahiblərinin uşaqları Saray məktəblərində gənclərin təlim-
tərbiyəsi ilə şahzadələr və yüksək səviyyəli müəllimlər məşğul olurdular. Bu 
məktəblərdə dövlət üçün kadrlar hazırlanırdı. Zərdüşt məktəblərində təlim “Avesta” 
duaları, ayinləri və nəğmələri ilə başlayırdı. Daha sonra əlifba və oxu təliminə 

---

keçilirdi. Məktəblərdə fiziki tərbiyəyə, uşaqların sağlam həyat tərzinə xüsusi diqqət 
yetirilir, “Avesta”nın “Xəstələnmə”, “Zəifləmə”- kimi çağırışları əzbərlədilir və ona 
əməl edilirdi. Xəstəlik, zəiflik, pislik Əhrimanın əməlləri hesab olunurdu. Ox atmaq, 
nizə tullamaq, üzmək, ov etmək, qurşaq tutmaq kimi fəaliyyətlər fiziki tərbiyənin 
əsas məzmununu təşkil edirdi.Zərdüşt məktəblərində yetişən gənc nəslin mənəvi-
əxlaqi tərbiyəsinə xüsusi diqqət və əhəmiyət verilirdi. Belə ki, zərdüştlüyün əxlaqi 
idealı xeyirxahlıq, ədalət, yaxşılıq olduğundan Zərdüşt təlimində yaxşılıq və pislik 
anlayışı kəskin şəkildə qoyulur və bunların mahiyyəti açılır: “Anlayan adam gərək 
pisi deyil, yaxşını seçə” fikri irəli sürülür”. Zərdüşt məktəblərində ibtidai təhsil 7 
yaşdan 15 yaşa qədər davam edirdi. Ibtidai təlim ilə məşğul olan müəllimə “Hirbod”, 
şagirdlərinə isə “Həvişt” deyilirdi.Ibtidai təhsil səhər tezdən xüsusi mərasimdə və 
dua ilə başlayırdı. “Avesta” duaları dini ayin və mərasimlərin, nəğmələrin 
öyrədilməsi, əzbərlədilməsi ibtidai təhsilin əsas məzmununu təşkil edirdi. Ona görə 
də ruhanilər “Avesta” dualarında “Elm ilahəsi”ndən qüvvətli hafizə diləmişlər. 
Oğlan uşaqlarının 7 yaşı tamam olandan sonra onlara müqəddəs köynək geyindirilir, 
onları münəccimlərlə bir sıraya üzü günəşə doğru düzüb dini “Avesta” ayinlərini 
əzbərlədirlər: “Mən vəd edirəm ki, Zərdüştlüyə sadiq olacam. Mən xeyirxah fikrə, 
xeyirxah sözə, xeyirxah əmələ inanıram.” Bundan sonra uşaqlara hədiyyələr 
verilirdi. Bu məşğələ gündə 5 dəfə təkrar edilirdi. “Avesta”da insanların yüksək 
məqsədə, xoşbəxtliyə çatmasında müəllimin roluna yüksək qiymət verilməklə 
bərabər, həm də bunun əksi olaraq göstərilir ki, pis müəllim isə uşağın şüurunu, 
əqlini pozar, onu bədbəxt edər: “Pis müəllim şüuru korlar, sözün mənasını 
çatdırmaz, ağlın inkişafını dayandırar, təlim-tərbiyə işini fəsada çevirər. Nəticədə 
həyatın təbii axınına və gözəlliyinə zərər yetirər”.“Avesta”da ataların vasitəsilə 
övlada verilən tərbiyəyə dair xüsusi fəsil ayrılmışdır. Həmin fəslin xülasəsində 
deyilir ki, təlim-tərbiyə varlığın bünövrəsi kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Hər 
bir şəxs müəllim və tərbiyəçilərin vasitəsilə yazıb oxumağı öyrənməli, həm də 
özünün sağlamlığına ciddi fikir verməlidir.“Zərdüşt yüksək pedaqoji dəyərə malik 
müdrik fikirlər söyləmişdir ki, onlar “Avesta” kitabında öz əksini tapmışdır. 
“Avesta” insanları halal zəhmətə, vətənə sədaqətə, düzlüyə, şər qüvvələrə qarşı 
mübarizəyə səsləyir. “Avesta”da təsvir olunan mühit, günahlarını yuyan, xeyirxah 
ruhlara sədaqət nümayiş etdirən, dualar oxuyan adamların mənəviyyatı, həyatı 
olduqca ibrətamizdir. Bu təlimi öyrənməklə adamlar çətin vəziyyətlərdə Allaha dua 
etmiş, şər qüvvələri lənətləmiş, xeyirin və xeyirxahlığın himayəsinə sığınmışlar. 
“Avesta”da xeyir və şər anlayışları bir əxlaqi, mənəvi kateqoriya kimi nəzərdən 
keçirilir. “Avesta”da bütün kainatı, insanlığı, xeyirxahlığı Hürmüz (Ahurə-Məzdə) 
idarə edir. Əhriman isə (Ahura-Manyu) şərin,bədxahlığın, hiylənin timsalıdır” 
(23,49-50). Zərdüştlük xeyirin şər üzərində, işığın zülmət üzərində qələbəsinə inam 
və etiqaddır. Gec-tez xeyir qələbə çalacaqdır. “Avesta”nın əsas ideyasında xeyirin 

---

şər üzərində qələbəsi ilk növbədə insanların xeyirli biliyindən, yaxşı düşüncəsindən 
və faydalı əməlindən irəli gəlir. Buna görə də “Avesta”da elm və biliklərə 
yiyələnmək, əqli tərbiyə, xeyirxahlıq əsas dini vəzifə hesab olunur. Bütün bunlar isə 
öz başlanğıcını üç müqəddəs kəlamdan alır: 1) Xeyirxah fikir; 2) Xeyirxah söz; 3) 
Xeyirxah əməl. Pedaqoji elmlər doktoru, prof.Ə.Ə.Ağayev “Avesta”da şəxsiyyətin 
tərbiyəsi məsələsinə toxunaraq yazır: “Avesta”nın müəllifi Zərdüştün (b.e.ə. 596-
492) təliminə görə bu dünyada hər şey bir-birinə əks olan iki başlanğıca bölünüb: 
Xeyir və Şər başlanğıcına. “Avesta”da insanlar öz millət və irqlərinə görə deyil, 
onların dinə olan münasibətlərinə görə 2 yerə (imkanlılar və imkansızlar) ayrılırlar. 
Burada göstərilir ki, dünyanın sonunda hər kəs öz əməllərinə, əqidəsinə görə cavab 
verəcəkdir. Ona görə də insanın düşüncəsindən irəli gələn söz və əməl xeyirli və 
faydalı olmalıdır. Zərdüşt “əkinin və bol məhsullu tarlanın da, gözəl ailənin” də 
əsasını düzlük və gözütoxluqda görürdü. Bunların hər ikisi insanı nəfsə qalib 
gəlməyə, intizamlı və mütəşəkkil olmağa sövq edir. “Avesta”da insanları zəhmətə, 
əməyə, müqəddəs yola dəvət, düzlüyə, doğruçuluğa qüvvətli təlqin vardır: “Kim 
taxıl səpir, məhsul becərirsə, o, möminlik, düzlük, doğruçuluq, təmizlik əkib becərir, 
həyata, insanlara xoşbəxtlik və səadət gətirir.” Zərdüşt kəlamlarında pəhrizkarlıq 
düzlük və doğruçuluğun əsası kimi təlqin edilir: “Düzlüklə pəhrizkarlıq birləşəndə 
əsl insanlıq cilvələnir. Gəlin hamımız üz tutub bu səmtə yollanaq”. 
3.Azərbaycanın Oğuz elinə daxil olması tarixi faktlardan məlumdur. Bir çox alimlər 
oğuzların Azərbaycanda, Anadoluda eradan çox-çox əvvəllər yaşadıqlarını qeyd 
etmişlər. Faruq Sümərin “Oğuzlar” əsərində deyilir: “Oğuzlar azərbaycanlıların 
əcdadlarıdır... Oğuzlar Türkiyə türkləri, Azərbaycan türkləri, İran və Türkmənistan 
türklərinin atalarıdır”. Bizə məlum olan bir neçə “Oğuznamə” mövcuddur. Daha 
qədim, daha geniş yayılmış və dərin məzmunlu “Oğuznamə”ni ilk dəfə olaraq XIX 
əsrin əvvəllərində alman F.Dits bəzi hissələrini almancaya tərcümə edib 1815-ci ildə 
Berlində nəşr etmişdir. Oğuz xanın tarixi-əfsanəvi şəxsiyyət olması haqqında, onun 
yüksək qəhrəmanlığı, şücaəti, əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərə sahib olması haqqında 
Yazıçıoğlu Əlinin “Səlcuqnamə”sində də, “Oğuznamə” parçalarında da görmək 
olar.Daha bir “Oğuznamə” haqqqında XIV əsrin tarixçisi Əbubəkr İbn Abdulla İbn 
Aybək əd-Dəvadari məlumat vermişdir. Dəvadari X əsrə qədər Azərbaycan 
tarixində baş vermiş hadisələr haqqında yazdığı kitabında “Oğuznamə”nin adını 
çəkir. Təəssüf ki, adını çəkdiyi kitab hələ tapılmamışdır. Amma, başqa mənbələrdən 
məlum olur ki, bizə gəlib çatmayan həmin “Oğuznamə”də Təpəgöz haqqında 
danışılır ki, bu da Dədə Qorquddakı Təpəgöz sərgüzəştlərindən bir qədər fərqlidir. 
“Oğuznamə”lər yetişən gənc nəslimizdə milli mənlik, milli özünüdərk, milli 
müstəqillik təfəkkürünü və şüuru formalaşdırır, insanlarımızda milli dövlətçilik, 
vətən, millət sevgisi, böyüklərimizə, ulularımıza hörmət tələb edir. 

---

“Oğuznamə”lərdə ulu babalarımızın həyat tərzi, adət-ənənələri, Oğuz xaqanı və 
Oğuz bəylərinin qəhrəmanlıq səhifələri əks etdirilmişdir. Bu mənəvi abidə qədim və 
erkən orta əsrlər dövrünə aid olub nəsillərin təlim və tərbiyəsində, yaşayış tərzində, 
ədəb-ərkanında mühüm rol oynamış və ümumtürk pedaqoji fikrinin formalaşmasına, 
inkişafına qüvvətli təsir göstərmişdir. “Oğuznamə”lərdəki atalar sözləri və zərbül 
məsəllərin bir qismi Dədə Qorqud kitabının əvvəlindəki ata sözlərinin eynisidir. 
Dədə Qorqud hekayələri Oğuz dastanının bir hissəssi və ya davamı kimi də 
adlandırıla bilər. Həm Oğuzun, həm də Dədə Qorqudun ümumi cəhətlərindən biri 
müəyyən əşyalara ad verməsidir. Məsələn, Oğuz Xaqan müəyyən hadisələrlə bağlı 
“Xalaç, Kanqli, Karluq, Qıpçaq” və s. adlar verilmişdir. Həm Oğuzun, həm də Dədə 
Qorqudun ümumi cəhətlərindən biri müəyyən
əşyalara ad verməsidir. Məsələn, Oğuz Xaqan müəyyən hadisələrlə bağlı “Xalaç, 
Kanqli, Karluq, Qıpçaq” və s. adlar verilmişdir. “Oğuznamə”də belə deyilir: “ər 
ləqəbi ilə tanınar”. Demək oğuzlar arasında “ər” – igid sayılmaq üçün onun 
qəhrəmanlığına uyğun bir ləqəb qazanması zəruri imiş. Ləqəb şəxsiyyətin kimliyini 
müəyyənləşdirən vacib titul sayılırmış. “Dədə Qorqud” qəhrəmanlarının adı konkret 
iş, əməllə, qəhrəmanlıq hadisələri ilə bağlı olur. Məsələn, Buğac, Bamsı Beyrək, 
Basat və s. “Oğuznamə”lər bütün dövrlərdə xalqın qiymətli tərbiyə vasitəsi, yaradıcı 
insanların müraciət mənbəyi olmuş və xalq pedaqoji fikrinin formalaşmasında, 
etnopedaqogikanın inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. 
4. Mənəvi abidələrimiz sırasında, pedqoji fikrin inkişafında xalqımızın ən qədim 
mənəvi abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un son dərəcə əvəzsiz yeri vardır. 
Müstəqillik qazanmış Azərbaycanımızda milli-mənəvi şüurun yüksəlişində, 
soykökümüzə qayıdışın dərinləşməsində “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının oyada 
biləcəyi təsiri əvəz edən yazılı və ya şifahi ədəbi abidə tapmaq çətindir. Azərbaycan 
Respublikasının dahi şəxsiyyəti, türk dünyasının böyük oğlu, ümummilli liderimiz 
H.Əliyevin “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1300 illiyini qeyd etmək barədə 20 aprel 1997-
ci il tarixli fərmanı tariximizə, mədəni irsimizə göstərilən böyük qayğı və diqqətin 
parlaq nümunəsidir. Fərmanda deyilir: “Oğuz türklərinin tarixini əks etdirən 
“Kitabi-Dədə Qorqud” yüksək bəşəri ideallar tərənnümçüsü kimi dünya xalqlarının 
mənəvi sərvətlər xəzinəsinə daxil olmuşdur”. Dastanda əxlaq tərbiyəsinin mühüm 
tərkib hissəsi olan vətənpərvərlik, yurd sevgisi əsərin əsas ideyasını təşkil edir. Bu 
ideya isə qədim oğuz türklərinin qəhrəmanlıq şücaətlərindən süzülüb gəlməkdədir. 
Dastanda yetişən nəsildə vətənə məhəbbət tərbiyəsi üçün ilk növbədə onlara vətəni 
tanıtmağa və sevdirməyə yön verilir. Dastanda oğuz-türk anaları vətəni müdafiə 
edən oğullarına tərbiyə verərək deyirdilər: “Oğul dağdan uçmasın, oğul suda 
axmasın. Oğul azğın düşmənə əsir düşməsin”. Dastanda döyüşü tərk edib, geri 
dönmək, yoldaşı müdafiə etməyibqaçmaq çox ağır cəzalandırılır, hətta beləsi 

---

öldürülməkdən vaz keçilmir. Məsələn, Qazan Xan oğlunun döyüş meydanından 
qaçdığını zənn edib deyir: “Onu altı bölük edib, altı yolun ayrıcına tullayacam ki, 
kimsə yoldaşını qoyub qaçmasın”. Oğuzlar düşməni yurdun sərhədlərindən qaçıb 
çıxardıqdan sonra aman diləyəni bağışlayır, qaçanı qovmurdular. Dastanda döyüş 
meydanında kişi kimi döyüşmək tələb olunur. Qaçanı öldürmək, yatanı vurmaq, 
xəbərsiz hücum etmək pislənilir. Türk qəhrəmanlarının hansı birinin mübarizə 
yoluna baxsaq, onların tarixdə kişilik, mərdlik ənənəsi qoyub getdiyini görürük. 
Oğuzlar mərdi-mərdanə döyüşmüşlər. Bu mənada dastanda deyilir ki, Qazan xan 
qaçanı qovmadı, aman deyəni öldürmədi. Qəhrəmanlıq səhnələri ilə zəngin olan 
dastanda xalq təfəkkürünün elimizin qəhrəmanlığına, ailəyə, qadına, bəyə, ozana, 
düşmənə münasibətləri əsasında özünü göstərir. At belində ərənlərdən geri 
qalmayan, köç yollarında oğul doğub böyüdən oğuz qadınları kişilərdən geri qalmır. 
Sərt mübarizə yolları oğuz qadınlarını mətinləşdirmiş, ərənlər də özləri kimi 
qəhrəman, dəyanətli həyat yoldaşı seçirlər. “Kitabi-Dədə Qorqud”un hər bir boyu 
elə-obaya, ata-anaya, qardaş-bacıya ülvi məhəbbətin canlı salnaməsidir. Burada ailə 
şərəfini, namusunu qorumaq, ocağa dərin bağlılıq, ana və qadın ləyaqətinə dərin 
hörmət, ata ehtiramını saxlamaq, ailə tərbiyəsi ilə bağlı çox qiymətli, ibrətamiz 
nümunələr və ifadələr vardır. Dastanda “Ana haqqı” -“Tanrı haqqı” kimi qəbul 
olunur. Bu da Məhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s) “cənnət anaların ayaqları altındadır” 
kəlamı ilə səsləşir. Oğuzlarda anaya məhəbbət tərbiyəsi ən müqəddəs iş hesab 
edilmişdir. Dastanın boylarında ana haqqı tanrı haqqı ilə bərabər tutulur. Qadınlar 
qəhrəmanlıq göstərərək ərlərinin, qızlar isə nişanlılarının yolunda fədakarlıqlar 
göstərərdilər.Dastanda ailə tərbiyəsinə və ailədə valideyn nümunəsinə xüsusi diqqət 
verilir və deyilir – “qız anadan görməyincə öyüd almaz. Oğul atadan görməyincə 
süfrə açmaz. Oğul atanı yetirməsi, iki gözünün biridir”. Dastanda türk anaları 
uşaqlarını tərbiyə edərkən lovğa olmamağı, zəfərdə, döyüşdə qazandıqları adla, 
xeyirxah əməlləri ilə yüksəlməyi məsləhət bilirdilər. Dədə Qorqudda Selcan xatun 
deyir: “Öyünərsə ər öyünsün, aslandır. Öyünməklik övrətlərə böhtandır. Öyünməklə 
övlat olmaz.Prof. R.L.Hüseynzadə yazır: “Dədə Qorqud qəhrəmanlarının boy-
buxunu yaraşıqlıdır, cəlbedicidir. Qanturalı, Bamsı Beyrək, Səkrək, Uruz, Buğac, 
Dəli Dondar, Yeynək, Qazan xan, Burla Xatun, Selcan, Banuçiçək və başqaları məhz 
cazibədar “Ağ üzlü”, “Ağ biləkli”, “İncə belli”, “Sərv qamətli”, “Qırmızı yanaqlı”, 
“Badam dodaqlı”, “Çatma qaşlı” adamlardır. Çoxları da çalıb-oxumağı, rəqs etməyi 
bilirlər. Onlar gözəlliklərdən zövq almağı bacarır, “əsən dan yellərindən”, “Köksü 
gözəl dağlardan”, “Durnalı, kəklikli, turaclı soyuq bulaqlı, göy çəmənlikli” yerlərdə 
dincəlir, özlərinə məskən salırlar”. Qanturalı üç canavarla (buğa, aslan və dəvə) 
vuruşmaq üçün musiqi və mahnı ilə qızışmaq istəyir. O, hər dəfə meydanda musiqi 
sədaları altında cəng edir. 

---

MÖVZU.
İSLAM DİNİNİN YAYILDIĞI DÖVRDƏ
TƏRBİYƏ VƏ MƏKTƏB. 
PLAN:
1. İslam dininin yaranması və yayılması,islam mədəniyyətinin yaranması. 
2. "Qurani- Kərim "də əxlaqi-tərbiyəvi motivlər. 
3. İslamda uşağın tərbiyəsi prosesininiki mühüm mərhələsi. 
4. İslam məktəbləri. 
Ədəbiyyat: 
1. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası, Bakı-1993.
2. Hüseynzadə R.L. Qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyə-təhsil
və pedaqoji fikir, Bakı-2007.
3. Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi, Bakı-2006.
4. Seyidov Ə.Y. Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tarixindən, Bakı-1987.
5. Seyidov Ə.Y. Pedaqogika tarixi, Bakı-1968.
6. Tusi X.N. Əxlaqi-Nasiri, Bakı-1980.

---

1. İslam dini dünyada ən geniş yayılmış monoteist dinlərdən biridir. İslam dini 
eramızın YII əsrində meydana gəlmişdir. Bu dinə Yaxın və Orta Şərq ölkələrində, 
Şimali Afrika və Cənub-şərqi Asiya ölkələrinin əhalisinin böyük əksəriyyəti etiqad 
edirlər. Bundan başqa Hindistan əhalisinin 11%, Çinin 2%, Albaniyanın 70%, 
Yuqoslaviyanın 15%, bu dinə sitayiş edir. İslam dini başlıca olaraq Qafqazda, Orta 
Asiyada, Qazaxıstanda, Dağıstanda, Tatarıstanda, Başqırdıstanda yayılmışdır. Bu 
dinə etiqad edənlərin sayı 1 milyarda yaxındır.İslam sözü ərəbcə allahın iradəsinə 
itaət etmək deməkdir. İslamın tərəfdarlarını müsəlman adlandırırlar. Ərəbcə müslim 
sözü muti-itaət etmək deməkdir. İslamın mənşəyi və xarakterik cəhətləri ərəblərin 
və Ərəçbistan Yarımadasının xalqlarının tarixi inkişafının xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. 
Ərəb qəbilə birləşmələrinin meydana gəlməsi köhnə çoxallahlıq dinlərinin yəni-
politeist dinlərinin dağılmasına səbəb oldu. Ən güclü qəbilələrin allahları və 
məbədləri ikinci dərəcəli Allahlar və ibadətgahlar mövqeyinə düşməyə başlamışdır. 
Bu proses Qərbi Ərəbistanın ən iri ticarət və siyasi mərkəzlərindən olan Məkkədə 
(Hicaz vilayəti) daha güclü idi. İslamın meydana gəlməsi və yayılması pərakəndə 
ərəb tayfalarının bu dövrdə birləşməsinə kömək etmişdir. Ərəb dövlətinin 
yaranmasında mühüm rol oynayan Qüreyşlər qədim qəbilə allahlarını vahid Allah 
elan etmişdilər.İslan dinindən qabaqkı ideoloji təlim ərəb həniflərinin adı ilə 
hənifilik adlanırdı. Ərəbistanda VI-VII əsrlərdə tək allahlaq tərəfdarı olanlara 
hənifilər deyirdilər. Bu dövrdə Ərəbistanda bütün qəbilələrin daxil ola biləcəyi bir 
dövlətin yaranması üçün monoteist bir dinin yaranması zəruri idi. Beləliklə də 
Ərəbistanda yaranmış olan hənifizm inkişaf edərək yeni daha mürəkkəb din olan 
islam dini şəklini aldı. 610-cu ildə yeni dini təbliğ etməyə başlayan Məhəmməd 
peyğəmbər ərəbləri vahid dildə birləşdirməyə nail oldu. İlk islam ideologiyasını 
öyrənmək üçün ən mötəbər mənbə Qurani-Kərimdir. Quran 40 min cüyür dərisi 
üzərində yazılmışdır. Yeddi nüsxədən ibarət olmuşdur. Zəmanəmizə isə 3 nüsxəsi 
gəlib çatmışdır. I Londonda, II Özbəkistanda, III Tacikistandadır. 114 surədən, 6236 
ayədən ibarətdir. 622-ci ildə Məhəmməd Peyğəmbər Məkkədən Mədinəyə 
köçmüşdür. Hicri tarixi ( hicrət etmək-köçmək) həmin ildən başlayır. İslamı qəbul 
edən hər bir kəs 5 şərtə əməl etməlidir. Kəlmeyi-şəhadət, 5 namaz, oruz, zəkat. 
Məkkə-Kəbə ziyarəti. 

---

2.. Məlumdur ki, müsəlman dünyasının peyğəmbəri Məhəmməd Əleyhissəlam və 
Şərqin böyük irs qoyub getmiş mütəfəkkirlərinin tərbiyə - uşaq tərbiyəsi haqqında 
fikirləri, müddəaları və nəzəriyyələri daim tədqiq edilmiş, öyrənilmiş, öyrənilir və 
daim öyrənməyə layiqdir. Uşaqlarda humanist keyfiyyətlərin formalaşdırılması elə 
bir yüksək əxlaqi borc, vəzifədir ki, bütün dövrlərin zəka, fikir sahibləri, 
mütəfəkkirlər ona biganə qalmamış və onu yüksək fəzilətlərdən biri kimi 
qiymətləndirmişlər. Müsəlmanların müqəddəs Kitabı olan “Qurani Kərim”də və 
Məhəmməd peyğəmbərin (570-632) müqəddəs kəlamları içərisində insanların bir-
birinə qarşı mərhəmətli olmaları, nəzakətlə rəftar etmələri, valideynlərə hörmət 
etmələri, balaca uşaqlara məhəbbət bəsləmələri dönə-dönə tövsiyə edilir: “Balaca 
uşaqlara məhəbbət bəsləməyən,qocaların hörmətini saxlamayan, həmçinin faydalı iş 
görməyən, pis əməllərə qurşanan kəs bizdən deyildir”; “Bir-birinizi xoşlamayınca 
imanınız olmayacaq”; “Qonşusunun aclığından xəbərdar olan, lakin təkcə öz qarnını 
doyuran şəxs həqiqi müsəlman deyil”; “heç vaxt deməyin ki, xalq bizə yaxşılıq 
etdiyi halda biz də onlara yaxşılıq edərik və eləcə də bizə zülm etdiyi təqdirdə biz 
də zülm edərik. Bəlkə etiqadınız olsun ki, sizə yaxşılıq edildiyi vaxt, siz də yaxşılıq 
edin. Əgər sizə zülm olunarsa, siz onlara zülm etməkdən çəkinin”; “heç kəs gərək 
başqasını incitməsin”- kimi müqəddəs kəlamlar sahibi Məhəmməd peyğəmbər 
insansevərliyi, humanistliyi insanlara buyurmuş və onları yüksək əxlaqi keyfiyyətlər 
hesab etmişdir. Uşaqlarda xeyirxahlıq və humanist keyfiyyətlərin tərbiyə edilməsi 
və ümumiyyətlə humanistlik istər mütərəqqi Şərq fəlsəfi fikrində, istərsə də Qərb 
fəlsəfəsində özünə geniş yer tapmış əxlaqi keyfiyyətlərdən biridir.Məhəmməd 
Peyğəmbərin (ə.s.) həyatı ən güclü tərbiyə məktəbidir. Çünki “Məhəmməddə 
Adəmin dürüst əxlaqı, Asəfin dərin zəkası, Nuhun ağlasığmaz cəsarəti, İbrahimin 
tükənməz mərhəməti, İsmayılın bəlağətli nitqi, Yaqubun müəammaları dərk etmək 
məharəti, Yusifin misilsiz gözəlliyi, Musanın sarsılmaz dəyanəti, İsanın dönməz 
iradəsi, Davudun təmannasız xeyirxahlığı toplanmışdır. Peyğəmbərin kəlamlarını 
gənc nəslin tərbiyəsi baxımından məzmun və qayəsinə görə aşağıdakı kimi təsnif 
etmək olar: 
1. Yer üzünün bütün canlılarına, canlı varlıqların əşrəfi və tacı olan insanlara qayğı 
və məhəbbət;
2. Torpağa, doğma yurda, əməyə, əmək adamlarına, xalqa dərin məhəbbət;
3. Haqqı, ədaləti qorumaq, xeyirxahlıq, elm öyrənmək, elmin faydasını dərk edib, 
onu xalqın xidmətinə vermək;
4. Ümumbəşəri norma və əxlaq qaydalarını qoruyub təkmilləşdirmək; böyüyə, ata-
anaya hörmət etmək, nəzakətli olmaq, əmanətə xəyanət etməmək, insani hissləri 
təcəssüm etdirmək;

---

5. Qadınlara hörmət və ehtiramla yanaşmaq, təmiz, pak olmaq və s.
Peyğəmbərin kəlamları sırasında insana, canlılara, təbiətə qayğı mühüm yer tutur, 
yer üzündə hərəkət edən nə varsa, hamısına mehribanlıq göstərmək lazımdır. 
Mövcud olduğu on minillər ərzində bir hörümçək yarada bilməyən insanlar təbiətə, 
onun canlılarına mərhəmətli olmalı, bir-birinə kömək etməli, qayğı göstərməlidirlər. 
Peyğəmbər adamları acgözlüyə, tamahkarlığa, həsədə qarşı mübarizə aparmağı 
çağırır və deyirdi ki, tamahkarlıq yoxsulluğa aparan yoldur. Başqasına həsəd 
aparmaq qəbahətdir.Nəfs və tamah ən böyük düşməndir. Atəş yeri-göyü yandırdığı 
kimi həsəd də yaxşılıqları yandırıb, kül edir. Kin və həsəd çatılan tonqalı külə 
döndərən atəşə bənzəyir, bütün yaxşılıqları puç edir. Dünyada savaş, döyüş çoxdur. 
Lakin ən böyük döyüş insanın özü ilə döyüşüdür. Dünyada ən böyük qələbə insanın 
öz nəfsi, arzusu və həvəsi üzərindəki qələbədir.
3.Həzrəti Əli (598-661) islamın ikinci böyük şəxsiyyəti hesab olunur. O, 598-ci ildə 
Məkkədə Məhəmməd Peyğəmbərin əmisi Əbu Talibin ailəsində anadan olmuşdur. 
Əli islam dinini ilk qəbul edənlərdən olmuş, “İslamın qılıncı” adını qazanmışdır. 
Əbu Bəkir, Ömər və Osmandan sonra xəlifə (656-661) seçilmişdir.Suriya valisi 
Müaviyə ilə müharibədə müvəffəqiyyətsizliyi nəticəsində tərəfdarları olan şiələr 
arasında parçalanma baş vermişdir. 661-ci ildə Əli sui-qəsd nəticəsində məsciddə 
namaz qılarkən zəhərli qılıncla qətlə yetirilmiş, Nəcəf şəhərində dəfn olunmuşdur. 
Həyat yoldaşı Fatimə gənc yaşlarında ikən vəfat etmiş, oğlanları Həsən və Hüseyn, 
nəvə və nəticələri amansızlıqla öldürülmüşdür. Əli dünya qəhrəmanlıq, ədəbiyyat və 
fəlsəfə tarixinə ancaq qəhrəman sərkərdə və xəlifə, inam və əqidə adamı kimi deyil, 
yüzlərlə dərin mənalı, zərif ruhlu şerlər, qitələr, aforizmlər, risalələr müəllifi kimi 
daxil olmuşdur. “Nəhcül-Bəlağə” kitabı onun islamın müdafiəçisi və carçısı olmaqla 
bərabər, həm də dövrün görkəmli siyasət adamı, dərin təfəkkür, sağlam və işıqlı 
düşüncə sahibi, yüksək mənəvi keyfiyyətlər daşıyıcısı olmasına dəlalət edir.Əli
uşağın fiziki və ruhi inkişafında ana südünün böyük təsir gücünə malik olduğunu 
bilirdi. Ana südü uşaqda qorxusuzluq, təhlükəsizlik və rahatlıq yaratmaqla yanaşı 
uşaqla ana arasında məhəbbət tellərini möhkəmləndirir. Əli demişdir: “Baxın, 
övladlarınıza kim süd verir. Çünki uşaq onun südü ilə inkişaf edəcək. Axmaq qadını 
dayə tutmayın, çünki süd təbiətə, xasiyyətə üstün gəlir”. Ana südünün uşağın ruhi 
və psixoloji vəziyyətinə müsbət təsirini əsaslandıran Əli bir il doqquz aydan az 
müddətə uşağa süd verilməsini ona zülm etmək hesab etmişdir. Əli uşaqların yaş 
dövrlərini Aristotel və Məhəmməd Peyğəmbər kimi yeddi-yeddi olmaqlaüç dövrə 
bölmüş, hər bir mərhələdə tərbiyənin məzmununu açıqlamışdır: uşağı yeddi il azad 
buraxın, yeddi il ədəb və tərbiyə öyrədin, yeddi il isə işlədin. Məhəmməd 
Peyğəmbərin “Atanın övladına öyrətdiyi ən yaxşı şey ədəbdir” – fikrini Əli daha 
qüvvətləndirərək yazırdı: “Ata övladına yaxşı ad qoymalı, onun ədəb və əxlaqını 

---

gözəlləşdirməli, “Quran”ı öyrətməlidir” . Yaxşı tərbiyə verməyi, təlim yolu ilə 
onlara ədəb, əxlaq öyrətməyi valideynlərin əsas vəzifələrindən biri hesab edirdi.
Verməsə övlada ana tərbiyət,
Onda qalar daimə heyvaniyət.
Olmasa fərzəndə ata çün kəfil,
Daim o fərzənd olacaqdır zəlil.
O, yetim uşaqların tərbiyəsini unutmamağı tövsiyə edirdi (Yetim uşağı öz övladını 
tərbiyələndirdiyin kim tərbiyə et). Özü övladlarına çıxış etməyi, nitq söyləməyi 
öyrədir. Uşaqları itaət və ibadət etməyə alışdırmaqda tənbeh etməkdən və 
rəğbətləndirməkdən düzgün istifadə etməyi məsləhət bilirdi: “Evindəki kiçik 
uşaqlara dilinlə namaz və paklığı təlim et, elə ki, on yaşlarına çatdılar tənbeh et, lakin 
üç dəfədən artıq olmasın. Danlamağı ifrat həddinə çatdırmaq, inadkarlıq odunu 
artırır”. Əli uşaqları sevməklə yanaşı onlara qarşı tələbkar olmağı tələb edirdi: 
“Tərbiyə ağacı yumşaq olanın övlad və təbbəələri tərbiyəsiz olar”. Əli uşaqların 
iffətli olmasında, hər cür pis əməllərdən uzaq böyüməsində onların cinsi tərbiyəsinin 
düzgün qurulmasını vacib bilirdi: “On yaşına çatanda yataqda uşaqlarınızı bir-
birindən ayırın”.

---

MÖVZU. 
XI-XVIII ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA
TƏRBİYƏ VƏ MƏKTƏB. 
PLAN: 
1. XI-XII əsrlərdə müsəlman şərqində elm və mədəniyyət. 
2. Xaqani Şirvani tərbiyə haqqında. 
3. Nizami Gəncəvinin pedaqoji görüləri. 
4. " Xəmsə "də əxlaq tərbiyəsinin qoyuluşu. 
Ədəbiyyat: 
1. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası, Bakı-1993.
2. Hüseynzadə R.L. Qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyə-təhsil
və pedaqoji fikir, Bakı-2007.
3. Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi, Bakı-2006.
4. Seyidov Ə.Y. Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tarixindən, Bakı-1987.
5. Seyidov Ə.Y. Pedaqogika tarixi, Bakı-1968.

---

6. Tusi X.N. Əxlaqi-Nasiri, Bakı-1980.
1. Artıq IX əsrin II yarısında bəzi ərazilər istisna olmaqla, Azərbaycan bütünlüklə 
İslamı qəbul etmişdi. İslamın yayılmasından sonra Azərbaycanda iqtisadi və mədəni 
inkişaf sürətlənməyə başladı. İslama söykənən müstəqil və yarımmüstəqil dövlətlər 
yarandı: Şirvan dövləti, Dərbənd əmirliyi, Sacilər dövləti və s. Xilafətin zəifləməyə 
başladığı dövrdə Azərbaycan Atabəylər dövləti yaranır və güclü inkişaf edir. 
Azərbaycan ərazisində daha sonralar Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətləri yaranır. 
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin Qaraqoyunlu dövlətinin başçısı Cahanşah ilə 
döyüşünün nəticəsi olaraq Qaraqoyunlu dövlətinin mövcudluğuna son qoyulur. 
Uzun Həsənin və onun oğlu Sultan Yaqubun vəfatından sonra hakimiyyət 
çəkişmələri başlayır, dövlət parçalanmağa başlayır. Əslən Ərdəbil şeyxlərindən 
olan, Uzun Həsənin kürəkəni və bacısı oğlu Şeyx Heydər Azərbaycanı birləşdirmək 
məqsədilə müridləri ilə Şamaxıya hücum edir və bu döyüşdə qətlə yetirilir. Sonralar, 
Şeyx Heydərin oğlu, 13 yaşlı İsmayıl (1487-1524) atasının Azərbaycanı 
birləşdirmək istəyini həyata keçirməyi qərara alır və atasının tərəfdarlarının köməyi 
ilə Şamaxı üzərinə yürüşə çıxır. Şirvanşah Fərrux Yasara qalib gələn İsmayıl, sonra 
Bakını və digər xanlıqları da ələ keçirir. 1501-ci ildə, 15 yaşında ikən Ağqoyunlu 
hökmdarı Əlvənd Mirzənin qoşununu məğlub edərək Təbrizə daxil olur və özünü 
şah e’lan edir. Beləliklə də, Şah İsmayıl Xətainin başçılığı altında Azərbaycan 
Səfəvilər dövləti (1501-1736) yaranır. Qısa bir müddət ərzində Azərbaycanın 
sərhədləri genişlənərək, İraqdan Krıma, Kiçik Asiyayadək böyük bir ərazini əhatə 
etdi. Səfəvilər dövləti indiki Azərbaycan, Ermənistan, Şərqi Gürcüstan, İran, Cənubi 
Türkmənistan, Əfqanıstan, bə’zi dövrlərdə İraqi-Ərəb və s. əraziləri əhatə edirdi. 
Manna, Midiya, Atropatena, Albaniya kimi qədim dövlətlərin ərazilərində yaşayan, 
əcdadlarının mə’dəni dəyərlərinin daşıyıcıları olan azərbaycanlılar əlverişli şərait 
olduqca bu dəyərlərdən istifadə edərək çox tez parlaya bildilər.
Azərbaycanın mə’dəni və iqtisadi inkişafı da əsasən Atabəylər dövləti və Səfəvilər 
dövlətinin mövcudluğu dövrünə təsadüf edir. Bu dövrlərdə Ərdəbil, Dərbənd, 
Təbriz, Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan, Ərəş, Urmiya, Culfa, Bakı, Bərdə, Marağa və 
başqa şəhərlər həm sosial-iqtisadi, həm də mə’dəni cəhətdən yüksək inkişaf etmiş 
şəhərlər idilər. Zaqafqaziyanın bu regionunda yeni şəhərlərin meydana gəlməsinin 
və bir çox şəhərlərin inkişafının səbəbi əsasən bu idi ki, Şimali Qafqaz, Volqa və 
Don çayları hövzəsi ətrafında yaşayan xalqlarla ticarət əlaqələri sür’ətlə inkişaf 

---

etmişdi. Azərbaycan əlverişli coğrafi mövqedə yerləşdiyindən, Şərq ölkələri və 
Avropa dövlətləri arasında tranzitə çevrilmişdi. Bu region ərəblərin bütün ticarət 
yollarının kəsişdiyi yer, Şimal ilə ticarət tranzitinin mərkəzi idi. Bu dövrdə 
Azərbaycan həm də öz zəngin bazarları və yerli sənətkarların çeşidli məhsulları ilə 
ticarət əməliyyatlarında iştirak edərək, ticarət aləmində xüsusi çəkiyə malik 
olmuşdur. Adlarını çəkdiyimiz şəhərlərdə məscid və mədrəsələr, kitabxanalar, 
me’marlıq və incəsənət abidələri inşa olunmuşdu, təbiət elmləri, astronomiya, 
fəlsəfə və poeziya sahəsində bir sıra nailiyyətlər əldə olunmuşdu. Bu zamanlar 
dünya mədəniyyətinə görkəmli dühalar bəxş etmiş Azərbaycan poetik məktəbi 
yaranmış və çiçəklənmmişdi. Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, Xaqani və Fələki 
Şirvanilər, Mücirəddin Beyləqani, Məhsəti Gəncəvi, Nizaməddin Əbül-Üla 
Gəncəvi, Saib Təbrizi, Qətran Təbrizi, Mahmud Şəbüstəri, Musa Şəhəvat, 
İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Həsənoğlu, Şah İsmayıl Xətai və s. onlarla 
dahi məhz bu poetik məktəbin nümayəndələridir. Onlar Yaxın və Orta Şərqin bir 
çox şairlərinin ustadı olmuşlar. Azərbaycan poeziyasının ən görkəmli nümayəndəsi 
heç şübhəsiz ki, Nizami Gəncəvidir. Onun “Xəmsə”si bütün dünyada məşhur olmuş, 
neçə-neçə şairin yaradıcılığının ilham qaynağına çevrilmişdir. Heç də təsadüfi 
deyildir ki, Nizamidən sonra digər xalqların nümayəndələri tərəfindən bütövlükdə 
“Xəmsə” və ona daxil olan poemaların ayrı-ayrılıqda hər biri ilə eyni mövzuda çoxlu 
əsərlər yazılmış, lakin heç biri Nizaminin e’cazkar “Xəmsə”sinə çata bilməmişdir. 
Daha sonralar Məhəmməd Füzuli “Leyli və Məcnun”u yazmaqla, Nizaminin fəth 
etdiyi zirvəni bir daha fəth etdi və sübut etdi ki, Azərbaycan poeziyasının ucaldığı 
zirvələr başqaları üçün əlçatmazdır. Füzulinin və Nəsiminin qəzəlləri, Ş.İ.Xətainin 
lirik əsərləri, xüsusilə də “Dəhnamə”si indiyədək dünya poeziyasının zirvələrində 
qərar tutan nadir incilərdir.
2. Şairin adı İbrahim, atasının adı Əlidir. Orta əsr mənbələrində o, belə təqdim edilir: 
Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim ibn Əli Nəccar ibn Osman ibn İbrahim Həqaiqi 
Həssanul-Əcəm Xaqani Şirvani. Burada Həqaiqi, Həssanul-Əcəm və Xaqani onun 
təxəllüsü, Əfzələddin ləqəbi, Əbu Bədil kunyəsi və Şirvani mənsub olduğu yerin 
adıdır. Xaqani 1126-ci ildə Şamaxının Məlhəm kəndində anadan olmuşdur. İlk 
təhsilini əmisindən almış və dövrünün müxtəlif elmlərinə dərin maraq göstərmişdir. 
Gənc yaşlarından yüksək şairlik istedadını göstərən Xaqani Şirvanşahlar sarayına 
dəvət edilir və orada böyük şöhrət tapır. Saray çəkişmələri və paxılların münasibəti 
nəticəsində şair həbs edilir. Daha sonralar Xaqani Yaxın Şərq ölkərərində səfərdə 
olmuş və təəssüratlarını poetik əsərlərdə vermişdir. Şair ömrünün son illərini 
Təbrizdə keçirmişdir. Xaqani 1199-cu ildə vəfat etmiş və Təbrizin "Şairlər 
qəbiristanlığı"nda dəfn edilmişdir.Xaqaninin zəngin ədəbi irsi 17 min beytlik lirik 
şerlər divani, "Töhfətul-İraqeyn" poemasından, bədii nəsrin maraqlı nümunələri 

---

olan 60 məktubdan ibarətdir. Divanındakı şerlər qəsidə, qəzəl, mədhiyyə, mərsiyə, 
rübai və s. ibarətdir. Onun ictimai-fəlsəfi məzmunlu əsərlərinə "Şiniyyə" və "Mədain 
xərabələri" qəsidələri, "Həbsiyyə" şerləri və "Töhfətul-İraqeyn" poeması daxildir. 
Dövrün ən böyük şairlərindən biri kimi tanınan Əfzələddin Xaqani yaradıcılığında 
diqqəti ən çox çəkən cəhət, hər beytdə, hər misrada özünü göstərən dərin obrazlılıq 
və elmilikdir. İslam Şərqinin bir çox elmlərinə vaqif olan sənətkar bütün bunları 
quru, yorucu bir dillə yox, şirin, cazibədar, heyranedici poeziya dili ilə təqdim edir. 
Dövrünün elmlərini dərindən bilən Xaqani bəzən incə bir eyhamla bütöv əsərlərə 
sığa bilən fikir ifadə etmiş olur. Bəzən isə onun əsərlərində dövrünün şəriət 
xadimlərinin müəyyən etdiyi ehkamlarla uyuşmayan ezopdilli qənaətlər də irəli 
sürülür, poetik simvollardan geniş istifadə edilir. Azərbaycan ədəbiyyatında ilk 
epistolyar məsnəvi sayılan "Töhfətül-İraqeyn" ("İki İraqın töhfəsi") (1156) 
poemasında da Xaqani bir sıra simvol və eyhamların köməyi ilə özü ilə mühiti 
arasında olan dərin ziddiyyətləri açıb göstərməyə nail olmuşdur. Bu baxımdan istər 
Xaqani, istərsə də Nizami yaradıcılığına dialektik inkişaf meyli xasdır. Bu şairlər 
təbiət və cəmiyyəti donmuş halda deyil, daim inkişaf və yüksəlişdə götürüb baxmağa 
güclü meyl nümayiş etdirirlər. Xüsusən Nizami yaradıcılığı bu baxımdan 
bütövlükdə dünya ədəbiyyatlarında özünəməxsus mərhələ təşkil edir. Xaqani 
Şirvani Şamaxıdakı saray mühitinin əzici təsirinə dözməmiş, Məkkəyə ziyarətə 
getdikdən sonra bir daha saraya qayıtmayaraq Təbrizdə məskən salmış və orada da 
vəfat etmişdir. Şairin məzarı Təbrizin Sürxab qəbiristanlığındakı "Şairlər 
məqbərəsi" adlanan yerdədir. Xaqani həm də Azərbaycan ədəbiyyatında ən böyük 
lirik şairlərdən biri kimi tanınır. Onun qəzəl və rübailərində Azərbaycan poeziya 
məktəbinin ən yaxşı ənənələrinin əsası qoyulmuşdur. Xaqani yaradıcılığında 
Azərbaycan poetik məktəbinin öz əksini tapmış özəlliklərindən biri də türklüyə dərin 
məhəbbətdir. Sonralar Nizami yaradıcılığında bu xüsusiyyət özünün zirvəsinə 
çatmışdır. 
3. Müasir dünya sivilizasiyasında hər bir xalqın özünəməxsus bir yer tutması onun 
dahi şəxsiyyətlərinin adı ilə bağlıdır. Böyük mütəfəkkir Nizami Gəncəvini bizdən 
əsrlər ayırsa da, onun bədii-estetik ideyaları, dərin xəlqiliyi, vətənpərvərlik və 
beynəlmiləlçiliyi, xalqımıza məhəbbətlə dolu poemaları indi də hər kəs üçün 
müasirdir, doğmadır. Nizami dünya söz sənətinin karifeylərindən biridir. Tarixi 
mənbələrdən də aydın olur ki, Nizami irsi özündən sonra gələn Şərq şairləri üçün 
ədəbi məktəb olmuşdır. 
Nizami Azərbaycanın qədim paytaxtlarından olan Gəncə şəhərində anadan 
olmuş, bütün ömrü boyu orada yaşayıb yaratmışdır.r. Şairin əsl adı İlyasdır. Qədim 
dövrlərdə yaşamış Şərqin bir çox məşhur şəxsiyyətləri kimi, Nizaminin də 
doğulduğu və vəfat etdiyi tarixlər dəqiq məlum olmadığı üçün həmin tarixləryalnız 

---

təxmini olaraq hesablanmışdır. Şair 1141-ci ildə (hicri təqvimi ilə 535-ci il) anadan 
olmuşdur.Nizami təhsilini Gəncə mədrəsələrində almış, daha sonra şəxsi mütaliə 
yolu ilə o dövrün elmlərini mükəmməl öyrənmiş, xüsusən də Yaxın Şərq xalqlarının 
şifahi və yazılı ədəbiyyatına yaxından bələd olmuşdur. Türk dilindən başqa ərəb və 
fars dillərini də mükəmməl bilən şairin yunan dili ilə də tanış olduğu, həmçinin 
qədim yunan tarixini və fəlsəfəsini, astronomiya, tibb və həndəsə elmlərini yaxşı 
mənimsədiyi əsərlərindən aydın görünür.r. Nizami lirikası yüksək sənətkarlığı, 
məhəbbətə dünyəvi münasibəti, insan taleyi haqqında humanist düşüncələri ilə 
seçilir. Nizami Gəncəvi dünya ədəbiyyatı tarixinə məsnəvi formasında yazdığı 5 
poemadan ibarət “Xəmsə” (“Beşlik”) müəllifi kimi daxil olmuşdur. 1177-ci ildə 
bitirdiyi “Məxzənül-əsrar” (“Sirlər xəzinəsi”) adlı ilk poeması şairə böyük şöhrət 
qazandırmışdır. III Toğrulun sifarişi ilə qələmə aldığı “Xosrov və Şirin” poemasını 
1180-ci ildə bitirmiş və Məhəmməd Cahan Pəhləvana göndərmişdir. Cahan 
Pəhləvanın ölümündən sonra taxta çıxan Qızıl Arslan Gəncə yaxınlığında öz 
çadırında şairlə görüşmüş, nəsihətlərini dinləmiş və ona Həmdünyan adlı bir kənd 
bağışlamışdır. 1188-ci ildə Şirvan hökmdarı I Axsitan şairə “Leyli və Məcnun” 
mövzusunda əsər yazmağı sifariş etmişdir. Nizami Gəncəvi bundan boyun qaçırmaq 
istəsə də, oğlunun təkidi ilə təklifi qəbul etmiş və qısa müddətdə “Leyli və Məcnun” 
poemasını (Şərqdə ilk dəfə) yaratmışdır.Şərq ədəbiyyatı tarixində Nizami Gəncəvi 
ilk dəfə olaraq qadını yüksək insani keyfiyyətlərə malik ülvi varlıq kimi təsvir 
etmişdir.Nizami Gəncəvi həm də vətənpərvər şair idi. O, təsvir etdiyi bütün 
hadisələri Azərbaycanla əlaqələndirməyə, vətənin keçmiş günlərini tərənnüm 
etməyə çalışmışdır. Nizami Gəncəvi yaradıcılığında vətən məhəbbəti doğma xalq 
yolunda qəhrəmanlıq ideyası ilə birləşir.
Nizami Gəncəvinin mövzularında əsər yazmaq, onun “Xəmsə”sinə cavab 
vermək əsrlər boyu Şərq poeziyasında ənənəvi şairlik imtahanı olmuşdur. 
4. Dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri, yaradıcılığında yüksək insanpərvərlik 
nümunələrini dünya mədəniyyəti xəzinəsinə bəxş etmiş Nizami Gəncəvi (1141-
1209) insanpərvərliyə, onun tərbiyə edilməsinə yüksək qiymət vermişdir. N.Gəncəvi 
əxlaq tərbiyəsi, həmçinin humanistlik tərbiyəsinin formalaşmasında təlimə xüsusi 
əhəmiyyət verərək, onun tərbiyələndirici rolunu yüksək qiymətləndirmişdir. 
Nizamiyə görə təlim insanı həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən yüksəldir, zehni 
cilalayır, təlimsiz ağıl sərt və qabadır – pardaxlanmamış daş kimi kobuddur. Buna 
görə də təlim hamı üçün zəruridir. Təlim insanı həmişə təkmilləşdirməlidir, həm də 
təlimə kiçik yaşlardan başlamaq daha səmərəlidir. Qızların təlim-tərbiyəsinin həm 
birlikdə kiçik yaşlardan, həm də ayrılıqda böyük yaşlarda həyata keçirmək olar. 
Təlimin məzmunu və nəzəriyyə ilə praktikanın uyğunluğuna dair Nizaminin irəli 
sürdüyü fikirlər, mülahizələr XV-XVI əsrlərdə Qərbi Avropada intibah dövrünün 

---

humanistərinin (Vittorino, Rable, Rotterdamlı Erazm və başqaları), həmçinin XVIII 
əsr maarifpərvərlərinin ideyaları ilə müəyyən dərəcədə səsləşir.Nizami Gəncəvinin 
əsərlərində əxlaq tərbiyəsinə də geniş yer verilmişdir. Bunun hamısı şairin dərin 
insanpərvərliyindən, şəxsiyyətə və xalqa olan sonsuz məhəbbətindən irəli gəlir. O, 
həyatın məqsədini xeyirxahlıqda görürdü, insan xeyirxah olmalıdır. Lakin belə 
adamlar başqalarına qarşı münasibətini düzgün müəyyən etməyi, xeyirxahlığı tətbiq 
edərkən səhvə yol verməməyi də bacarmalıdır. Bütün adamlara, daha doğrusu, 
düşmənə xeyirxahlıq göstərmək olmaz, əksinə xeyirxahlıq düşməni, şər qüvvələri 
məhv etməyi tələb edir. Əxlaq tərbiyəsi və əxlaq məsələlərinə dair görüşlərində 
dostluq və yoldaşlıq da mühüm cəhətlərdən biri kimi nəzərə çarpır. Şair dönə-dönə 
qeyd etmişdir ki, adam-adama gərək olur. Dostu, yoldaşı olmaq insanı fərəhləndirir, 
sadiq dost adamın sevincinə, kədərinə şərik olur, dostsuz, yoldaşsız keçinmək, bəşər 
cəmiyyətindən uzaq düşmək adamı yazıq vəziyyətə salır və s. Yüksək əxlaqi 
keyfiyyətlərin formalaşmasında qarşılıqlı yardımı, xeyirxahlığı, böyüklərə və 
həmyaşıdlarına hörməti həqiqi insanın ilkin əlamətlərindən biri kimi hesab edir. O, 
təlim-tərbiyədə tərbiyəçinin roluna böyük əhəmiyyət verərək göstərmişdir ki, 
müəllim, tərbiyəçi geniş biliyə, saf əxlaqa, iti zehnə malik olmalıdır. Onun fikrincə 
tərbiyəçi həm dünyagörüşü, həm yüksək mənəvi keyfiyyətləri ilə tərbiyə edilənə 
nümunə olmalıdır. Hər bir tərbiyəçi tərbiyə etdiyi şəxsə qayğı ilə yanaşmalıdır. 
Tərbiyə verənlə tərbiyə olunan arasında səmimi dostluq münasibəti olmalıdır. 
Nizaminin əsərlərində antik dövrün filosofu Aristotelin bölgüsü ilə səsləşən fikirlər 
də diqqəti cəlb edir. Bunu oğlu Məhəmmədə yazdığı nəsihətlərdən aydın görürük. 
Birinci nəsihət yazılanda oğlu Məhəmmədin 7 yaşı, ikinci nəsihət yazılanda 14 yaşı, 
üçüncü nəsihət yazılanda 21 yaşı vardı. Hər yaş bölgüsündə o, oğluna yaşa uyğun 
işlər görməyi məsləhət görürdü. Nizami təlimə 7 yaşdan başlamağı tövsiyə edir. Bu 
yaşda uşağa əslinə görə hörmət edirlər. 7 yaşına qədər uşaqların qayğısına qalmağı, 
onlarda gözəl keyfiyyətlər tərbiyə etməyi zəruri sayırdı. Erkən yaşdan uşağı elə 
böyütmək lazımdır ki, atasına layiq övlaq olsun:
Uşaqkən əslini sorsalar bir az
Ağac bar verəndə cinsi sorulmaz.
7 yaşlı balam, gözümün nuru,
Ey dilim əzbəri, qəlbim qüruru.
Bu Hilal dövründə gəl eyləmə qəm.

---

 Deyən Nizami oğlunun gələcəyinə böyük ümid bəsləyir. Ikinci nəsihətində, insanın 
elmlə ucaldığına işarə edir:
Ucalmaq istəsən bir kamala çat,
Kamala ehtiram göstərər həyat.
Üçüncü nəsihətində oğlunun əxlaqı məsələlərinə diqqət yetirir. Oğlundan
xalqa fayda verməyi, əsl kişi olmağı, yaxşı dost tapmağı məsləhət görür:
Bir dostun olsa da eyibli əgər,
Yüzünün adına ləkə gətirər.
Hünər ardınca qaç, xalqa hünər saç,
Qapılar bağlama, ər ol, qapı aç.
Hər kim öyrənməyi bilməyirsə ar,
Sudan dürr, daşdan gövhər çıxarar.
Artıq 5 yaş olanda uşaq hər şeyi dərk edir, yaxşını pisdən seçir. Gördüyü hər şeydən 
ibrət götürür. 6 yaşda ətrafı dərk edir. 7 yaşa çatanda ona müəllim tuturlar ki, ona 
dərs desin. Lakin 9 yaşa kimi oynamaq olar. Bundan sonra ciddi iş başlayır. Nizami 
elmə, biliyə yüksək qiymət verir. Insan elmlə ucalır. Sən çalış yaxşıca öyrən 
dünyanı, bəşəri, bitkini, daşı, heyvanı deyəndə, dünyəvi fənlərin öyrənilməsini 
nəzərdə tutur. O, insanı yer üzünün əşrəfi hesab edirmiş. Bu əşrəfin yetişməsində 
irsiyyətlə yanaşı ictimai mühitin, tərbiyənin rolunu yüksək qiymətləndirmişdi. 
Şahana tərbiyə, hünər, nəzakət,
Ağıla nur verər, ürəyə qüvvət. 

---

MÖVZU. 
XI-XVIII ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA
TƏRBİYƏ VƏ MƏKTƏB. 
PLAN: 
1. N. Tusinin pedaqoji ideyaları. 
2. Əhvədi Mərağainin pedaqoji fikirləri. 
3. Ş. İ. Xətayi və M. Füzulinin təlim-tərbiyə haqqında fikirləri. 
4. M. P. Vaqif, M. V. Vidadi və Q. Zakirin əsas fikirləri. 
Ədəbiyyat: 
1. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası, Bakı-1993.
2. Hüseynzadə R.L. Qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyə-təhsil
və pedaqoji fikir, Bakı-2007.
3. Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi, Bakı-2006.
4. Seyidov Ə.Y. Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tarixindən, Bakı-1987.
5. Seyidov Ə.Y. Pedaqogika tarixi, Bakı-1968.
6. Tusi X.N. Əxlaqi-Nasiri, Bakı-1980.

---

1. Azərbaycan ictimai-pedaqoji fikir tarixində yadda qalan əsərləri ilə bəşəriyyətin 
elm xəzinəsinə dəyərli töhfələr verən düharlardan biri də X.N.Tusi olmuşdur. Dahi 
mütəfəkkirin tibb, biologiya, əxlaq, pedoqogika və psixologiyaya dair çoxsaylı elmi 
əsərlərində yaranmışların əşrəfi olan insanın fiziki kamilliyi problemi mühüm yer 
tutur. Böyük mütəfəkkirin Şərqin zəngin mənəvi sərvəti olan «Əxlaqi-Nasiri» 
əsərində insanın gümrah, qıvraq bədənə, möhkəm əzalara və cismani mükəmməlliyə 
malik olan şəxsiyyətlərin yetişdirilməsində fiziki hərəkətlərin və oyunların 
əhəmmiyyətinə çox geniş diqqət yetirmişdir. Onun yaradıcılığında insanın cismani 
inkişafı, fiziki təmrinlər, gigiyenik və təbii amillər vəhdətdə götürülür, habelə 
onların tibbi-elmi nəzəri müstəvidə araşdırılmasına xüsusi əhəmiyyət verilir. 
N.Tusinin fikrincə, insan dünyaya gəldiyi ilk gündən qayğıya möhtacdır. 
Valideynlərin vəzifəsi uşağı yedirtmək, geyindimək, yeriməyə öyrətməklə yanaşı, 
həm də tərbiyə etmədir. İnsanın sağlamlığı naminə lap kiçik yaşlarından onun 
qayğısına qalmaq hər bir ata və ananın borcudur. Bu baxımdan N.Tusinin 
sağlamlığın təmin edilməsi, uşaqların bədəncə möhkəm, gümrah böyüməsinə dair 
işləyib hazırladığı fiziki tərbiyə sistemi diqqəti cəlb edir. Belə ki, o, normal qida, 
yuxu, oyun və əməklə yanaşı fiziki tərbiyənin digər amillərinin mühüm rolunu 
göstərmiş, uşaqları sağlam, gümrah, iradəli böyütmək üçün aşağıdakı vasitələrdən 
istifadə etməyi zəruri saymışdır: 
1. Uşağa yumşaq, rahat paltar geyindirməməli; 
2. Uşağı erkən yaşlarından bərkə-boşa öyrətməli, onu çətinliyə alışdırmalı; 
3. Yayda sərin və nazik tüllərə, qışda qalın kürklərə bürünməyə öyrətməməli; uşaq 
çox yeriməli, hərəkət etməli, at minib əziyyət çəkməyə adət etməlidir; 
4. Saçlarına xüsusi sığal verib, əyinlərinə qadınlara məxsus bəzək-düzəkli paltarlar 
geyindirməməli və s. 
Tusi əxlaqi saflığı fiziki kamilliklə vəhbətdə götürərək onların biri digərini 
tamamlayan bir meyar kimi təqdim edir. Fiziki sağlamlıq, fəallıq, fikir dürüstlüyü, 
dərin əqidə, təşəbbüskarlıq, işgüzarlıq, əməksevərlik, aqillik və s. kimi keyfiyyətləri 
insanın fiziki inkişafı ilə bağlayır və bu xüsusiyyətəlrin fiziki inkişafla bağlılığını 
dəqiq və ətraflı şərh etmişdir.Tusi fiziki inkişafda tibbi və psixoloji səciyyələrin də 
rolunu aydınlaşdırır, həm də bunların birbəbir izahını da təqdim edir.Onun 
«Etiqadat», «Tənsuqnameyi-Elxani» («Cavahirnamə»), «Si fəsil» (otuz fəsil) və s. 
kimi əsərləri və «Qanun» kitabına həsr etdiyi şərh və tənqidlərində fiziki tərbiyənin 
tarixən necə inkişaf etdiyini və özünəqədərki cəmiyyətdə və vəziyyyətdə davamını 
və özünün ona qeydlərini də etmişdir. Bu fikir fiziki tərbiyə tariximiz üçün də 

---

əhəmiyyətlilidir. Ona görə ki, «fiziki tərbiyə, fiziki mədəniyyət tarixi cəmiyyət 
təkamülünün bütün mərhələlərində özünəməxsus qanunauyğunluqlarla inkişaf 
edərək, cəmiyyətin maddi həyat tələbatı ilə sıx bağlı olmuşdur».Tusi məqsədinə nail 
ola bilməsə də, təlim-tərbiyə sahəsində olduğu kimi, fiziki tərbiyə sahəsində də hər 
nə varsa «hakim və məhkum» bilmədən hamıya aid etmişdir. Bədəni səadət o 
elmlərdə olar ki, o bədəni nizama salsın, məsələn, müalicə, sağlamlığın qorunması, 
bədən tərbiyəsi, bunların hamısı tibb elminə aiddir. Onun fikrincə, sağlamlıq, 
səhhəti-vücud daim övladi-bəşərin əql və fikir salimliyinə, səadətlə məhəbbətin, 
əməl və əməyinə dəlalət edir. Tusiyə görə, fiziki tərbiyə cəmiyyətin inkişafı hətta 
toxunulmazlığı, yadellilərdən iraqlığı üçün də vacibdir. Məlumdur ki, ictimai tərəqqi 
insanın təbiət qüvvələri üzərində hakimliyindən ibarət olmayıb, həm də, onlardan 
bəşəriyyətin xeyrinə istifadə etmək bacarığından asılıdır. Tusinin fikrincə, fiziki 
yetkinlik, fiziki hazırlıq uşağın ilk nənni, beşik dövründən başlayaraq təmin edilməli 
və verilməlidir. Uşağın anadan olduğu gün¬dən başlayaraq fiziki inkişafını təmin 
etməyi təklif edirdi. Tusinin bu məsələyə münasibətini onun «Qanun» kitabına 
yazdığı şərh və tənqidlərində də görmək çətin deyil. Tusiyə görə, fiziki sağlamlıq, 
möhkəmlik və əxlaqi həssəna biri-digərini rədd etməyən vahiddir. Odur ki, böyük 
pedaqoq fiziki tərbiyəyə əxlaq tərbiyəsini tamamlayan vahid kimi baxmaqda heç də 
səhv etmirdi. N.Tusi insanların sağlamlığında üç mühüm təbii amilin - günəş, su və 
havanın böyük rol oynadığını qeyd edərək göstərirdi ki, insan təmiz havadan, günəş 
işığından qədərincə istifadə etməlidir. Onun fikrincə, su təmizlikdir. O həmçinin 
deyirdi ki, yemək qaydalarından ən zərurisi və birincisi əlləri, burunu təmiz 
yumaqdır. Əli yuyarkən barmaqların arasının, dırnaqların altının təmizliyinə fikir 
verilməlidir. Dişlərin yuyulub təmizlənməsi də zəruridir. Bu, dişlərin ömrünü uzadır. 
Böyük alim həm də qeyd edirdi ki, insan orqanizminin möhkəmlənməsinə, onun 
sağlamlığının təmin edilməsinə təsir göstərən ikinci amil havadır. Təmiz hava 
zehnin dincliyinə səbəb olur, yorğunluğu yox edir. Buna görə də uşaqların, habelə 
böyüklərin də açıq havada olması zəruridir. Eyni zamanda, evdə təmiz hava 
olmalıdır. Evin tavanlarının yüksəkliyi, qapıların, pəncərələrin geniş olması 
vacibdir. Havasızlıqdan müəyyən xəstəliklər yarana bilər. Ona görə də ailənin hər 
bir üzvünün təbib müayinəsindən keçməsi mütləq zəruridir. İnsan sağlamlığının 
təmin edilməsində günəş işığı böyük rol oynayır. Ona görə də Tusi tövsiyə edir ki, 
hər mövsümün öz müvafiq paltarı, evi olmalıdır. Onun fikrincə, kainatdakı şeylərin 
müsbət, həm də mənfi tərəfi vardır. Günəş həm yandırır, həm də canlı varlıqlara 
həyat verir. Günəşdən istifadə edərkən bütün bunları nəzərə almaq lazımdır: 
Xəstəliyin bir çoxu törəyir çox yeməkdən 
Bu sənin dostun olmuş, çəkin çox söz deməkdən. 

---

Böyük təbib «İnsani-nəfs kamilliyinin nədə olması…» barədə yazdığı fəsildə 
peyğəmbərcəsinə söylədiyi mülahizələrindən aydın olur ki, istər əxlaqi davranış və 
rəftarda, istərsə də sağlamlığın qorunmasında nəfsin cilovlanması fazilliyə və 
kamilliyə dəlalət edir. Yeməyi bədəndəki müvazinəti saxlamağa lazım olana qədər 
endirməli, həyatı davam etdirmək üçün lazım olandan yuxarı qaldırmamalıdır, 
xörəyi səhhət üçün yeyərlər, keyf üçün yeməzlər; yemək lazım olduğundan belə az 
artıq düşsə, onun səhhəti də qaçar, ləzzəti də. Xalq arasında hörmət qazanmaq, öz 
ləyaqətini mühafizə etmək, gözüac, qarınqulu adı almamaq xatirinə lazım 
olduğundan da az yemək olar, ancaq bu aparıb zəifliyə, xəstəliyə çıxarmamalı və ya 
başqa bədniyyət məqsədi güdməməlidir.O, uşağın geyiminin də elmi qaydada 
tənzim edilməsini məsləhət görürdü. Belə ki, zərif tərbiyə uşağın bədənini davamsız 
edir. Yumşaq parça geymək və ləzzətli şeylər də yaxşı deyil. Uşaq bərkliyə adət 
etməli, yayda çətir götürməyə və kölgəliyə qaçmağa, qışda kürk geyməyə 
alışmamalıdır. O, uşaqları piyada gəzməyə, hərəkət etməyə alışdırmağı məsləhət 
görürdü. Həyata göz açan fidan cocuğun bir varlıq kimi təşəkkülündə qida, yuxu, 
rejim və s. kimi gigiyenik amillərin rolunu xüsusi qeyd edən Tusi, uşağın körpə 
çağlar, sağlam ana, yaxud sağlam, həm də ağıllı bir dayədən süd əmməyi tövsiyə 
edir: Əqli idrakının gücü, iti zəkasının hünəri və parlaq təfəkkürünün çevikliyi 
sayəsində elmin bir çox sahələrində kamranlıq etmiş üləma insan poeziya 
kəhkəşanında da geniş nüfuz qazanmışdır. Tusi şerlərinin birində insanın qida 
rejiminə düzgün riayət edilməsi və yeyib-içməkdə əndazanı aşmayaraq həddin 
gözlənilməsinin sağlamlığa dəlalət etdiyini göstərdiyi kimi, deyib-danışmaqda da 
ölçünü, qə¬dəri gözləməyi həmin şəxsin bir daha ədəb-ərkanlı, mərifətli və səbatlı 
oldu¬ğunu təsdiqləyir. Tusi «Əxlaqi-Nasiri»nin «Fəzilətlərin mühafizə edilməsinin 
rəhni olan nəfs sağlamlığı haqqında»kı fəsildə göstərir ki, insanın şər və bəd 
əməllərdən, naqis və namünasib hərəkətlərdən, bivec və müxənnəs zümrələrin bəd 
işlərdən uzaqlaşıb əməli saleh olmaq, hər bir kəsdən yüksək iradi-səy, mətin 
xarakter, təmkinlilik, səbr və s. kimi psixoloji hazırlıq tələb edir. İnsanın yalnız 
mənəvi kasıblığına və fiziki cılızlığına şərait yaradan pis nəfsin artmasına son 
qoymağın, habelə onun ruhən və cismən sağlamlığına xidmət edən yaxşı nəfsin 
tərbiyə edilərək xoşbəxtliyə qovuşdurmağa aparması göstərir ki, əgər bir nəfs sağlam 
və fazildirsə, hikmətlərə yiyələnməyə, səadət əldə etməyə, həqiqi elmlərə sahib 
olmağa xüsusi həvəs və meyl göstərilsə, onun sahibi çalışmalıdır ki, vəziyyəti 
qoruyub saxlaya bilən işlər görsün, bu şəraiti davam etdirmək üçün lazımi tədbirlərə 
əl atsın.
Bədənin sağlamlığını qorumaq üçün tibb elmi mülayim məzac və normal 
şəraiti məsləhət bildiyi kimi, nəfsin sağlamlığı üçün də eyni xüsusiyyətlərə malik, 
özünə bab adamlarla oturub-durmağı məsləhət bilərlər, çünki nəfsə təsir etmək üçün 

---

yoldaşdan və dostdan başqa heç bir güclü amil ola bilməz. Eləcə də bu 
xüsusiyyətlərə malik olmayan adamlardan qaçmağı, onlarla müaşirətdə olmamağı, 
xüsusilə şər və nakəslərdən, şit zarafat və sırtıqlıqda ad qazanmışlardan, əyyaşlıq və 
düşkünlükdə şöhrət tapmışlardan uzaq gəzməyi səhhəti qorumağın ən mühüm və ən 
vacib şərti hesab edərlər».Göründüyü kimi, insan ictimai tərbiyəsində mühitin 
rolunu öndəmə çəkən, habelə hər bir zümrənin fiziki sağlamlığının onun birbaşa 
nəfsin sağlamlığında da güclü bir faktor kimi təsirini qeyd edən Tusi, eyni zamanda 
bu prosesdə insanın ruhi (mənəvi) və cismani (fiziki) bütövlüyünün qarşılıqlı 
əlaqəsini, onların vəhdətdə təmin olunmasını xüsusi vurğulayır.Böyük filosof 
«Əxlaqi-Nasiri» əsərində təbabət, gigiyena və fiziki tərbiyə və sağlamlıq 
məsələlərinə xüsusilə çox yer ayırır. Həmin əsərdə insanın fiziki-cismani və mənəvi 
tərbiyəsindən bəhs edən fəsillərdə gigiyena məsələsi bir problem kimi qoyulmuşdur. 
Dahi alim özünün həmin cahanşümül əsərində gigiyena iki şöbəyə ayrılmışdır: 
uşaqların və yaşlıların gigiyenası. hərəkət və sükunət, müxtəlif fiziki təmrinləri və 
bunların orqanizmin ayrı-ayrı üzvlərinə təsiri, müxtəlif xəstələnmələr və bunların 
hərəkətlərlə müalicəsi, idman və idrak, sağlamlıq və əql, qidanın insan orqanizminə 
təsiri, fiziki kamillik, təhsil, təlim, fiziki mədəniyyət, cəmiyyət və s. kimi məsələlərə 
də toxunaraq ayrı-ayrılıqda bunların təhlilini və müəllimlərin bu sahədə vəzifələrini 
də şərh edərək irs qoyub getmişdir.N.Tusinin həmin fikirlərinə bənzər ideyaları üç 
əsrdən sonra məşhur ingilis filosofu Con Lokk irəli sürmüş və öz həmvətənlərinə 
övladlarının tərbiyəsi ilə əlaqədar «Tərbiyə haqqında fikirlər» adlı məşhur əsərində 
məsləhətlər vermişdir. Çok Lokk da səhər-səhər yavan çörəyin üstünə duz səpib 
uşağa verməyi, əti az yeməyi, rahat paltarda gəzməyi tövsiyə edir və deyirdi ki, 
centlmenin yorğanı qara buludlar, döşəyi torpaq, yastığı isə qayalar olmalıdır. 
Uşaqlarda kamil hikməti, bitkin ədaləti, səmimi təvazökarlıq və s. kimi bəşər üçün 
qiymətsiz mənəvi sərvət olan fəzil xüsusiyyətlərin fövqündə fikrimizcə, yalnız 
Vətən ola bilər. Onu qorumaq üçün xalqın, millətin nər biləkli yenilməz bahadır 
oğulları, dərin elmi biliyə, zəngin dünyagörüşünə, bir sözlə, yüksək fiziki hazırlığa 
malik dərin əqidə, məslək və amal sahibi olmalı¬dırlar. Dahi Tusinin də Vətən 
övladlarına tövsiyə etdiyi həmin ideyaları öz intellektual və fiziki qabiliyyətlərimizi 
artırmaqla dövlətin həqiqi vətəndaşları olmağa mənəvi haqqımız ola bilər. 
2. Dəqiq təvəllüdü məlum olmayan, Azərbaycanlı məşhur alim və filosof şair Şeyx 
Marağalı Əvhədədin Şeyx Əvhədi ibn Hüseyn 1274-cü ildə keçmişdə Azərbaycanın 
paytaxtı olmuş Marağa şəhərində anadan olduğu təxmin edilir.Bəzi mənbələrə görə 
ilk zamanlar "Safi" təxəllüsü ilə yazmışdır. Təhsilini o zaman Yaxın Şərqin ən 
məşhur mədəni mərkəzlərindən olan Marağa şəhərində almışdır, ana dilindən başqa 
ərəb, fars dillərini, elmi-nücum, məntiq, təbiət elmlərini, fəlsəfəni, ilahiyyatı və sair 
elimləri öyrənmişdir. Müxtəlif mənbələrdə onun barədə deyilmişdir: övliya, 

---

xoşbatin, xoşsifət, allahpərəst, arif, şeyx, mövlana, mehriban, əxlaqlı, təmiz adam, 
fazil və kamil insan, təcəvvüf təriqəti başçısı, haqq yolun bələdçisi də s. Orta Əsrlər 
müsəlman Şərqinin görkəmli Əvhədi Marağayi mütəfəkkiri Sufilik fəlsəfəsinə 
əsaslanan poetik əsərlərin, şeir və poemaların (ən məşhuru "Cəmşid piyaləsi") 
müəllifidir. Ən dahi şairimiz Həzrəti Seyid İmadəddin Nəsimi Əvhədini çox sevmiş, 
əsərlərini tərcümə etmiş, yaxud onlara nəzirələr yazmışdır. Xacə Hafiz onu "Piri-
Təriqət" adlandırmışdır. Sədi Şirazi onu öz ustadi saymışdir. Bəziləri Əvhədinin bir 
müddət İsfahanda yaşamasını və farsca yazmasını əsas tutaraq onu fars şairi kimi 
gələmə verməyə calışmışlar, lakin bu fikir səhv və gülüncdür. Birincisi, fars şairlərin 
çoxu ərəbcə yazmışlar ki, buna görə onlara ərəb demək olmaz. İkincisi, kecmişdə 
bir çox şairlər iki, yaxud üç dildə yazmışlar. Ücüncüsü, azəri şairlərinin əsərlərinin 
fars və ərəb dilində yazması dövrün tələbilə olmuşdur, bə`zən isə əsər sifarişlə 
yazılmışsa, sifarişçinin(əsasən hökmdarların) istəyi ilə. Coxlarının isə Türkcə 
divanları ogurlanmış, məhv edilmiş və ola bilsin ki, haradasa gizlədilmişdir. Bəzi 
bizə məlum olmayan səbəblər ola bilsin ki, gələcəkdə məlum olsun. Əsas məsələ 
dahilərimizin əsərlərindəki fikirlərdir. Mövlana Əvhədinin bizə məlum olan əsərləri: 
tərcibənd, gəzəl, rübai, qitə və qəsidələrdən ibarət (ən azı 15000 beytlik) divan, 
Məlikül Hükəma Xacə Nəsir-əd-din Tusinin nəvəsi Xacə Ziyad-əd-din Yusif ibn 
Xacə Əsilinin(Əsil-əd-din) xahişi ilə yazdığı, 525 beytdən ibarət aşiqanə bir poema 
"Dəhnamə" ("Məntiqül-üşşaq"), 1333-34cü ildə 60 yaşında 1 ilə yazdığı şah əsəri 
"Cami-Cəm" didaktik-fəlsəfi məsnəvisi (9142 misra, Azərbaycan hökmdarı Xacə 
Qiyas-əd-din Məhəmməd ibn Rəşidə ithaf olunmuşdur), şer divani 10000 beyt. 
"Gami-Gam" məsnəvisi həyatın mənası və insanın özünü dərk etməsi, Rəbbimizin 
eşqinə çatması üçün ən kamil əsərdir və dünyada tayı-bərabəri yoxdur. "Gami-
Gam"-in 1970-ci il nəşrinin ön sözünda görkəmli alimimiz M.Sultanov yazır: "Yeri 
gəldikcə Azərbaycan sözləri və məsəlləri ilə bəzənən bu əsərin şair tərəfindən 
"Cami-Cəm" adlandırılması təsadüfi deyildir. "Cami-Cəm" əfsanəvi İran padşahı 
Cəmşidin istənilən hər şeyi özündə əks edən camına işarədir. Şair demək istəmişdir 
ki, onun bu əsərində Cəmişidin camında olduğu kimi, hər məsələyə cavab tapmaq 
olar. Əvhədi özü əsərinin "Cami-Cəm" adlanmasını belə izah edir. 
Adını "Cəmşidin camı" qoydum mən, 
Varlığın əksini onda görərsən. 
Hər kəs istəyirsə dünyanı görmək, 
Könlü istəyəni burda görəcək. 

---

....Təsadüfi deyildir ki, bu əsər, istər şairin öz vaxtında, istər sonrakı dövrlərdə geniş 
yayılmış, Şərq xalqları tərəfindən sevilə-sevilə oxunmuş və bir çox klassik şairlərin 
yaradıcılığına öz tə`sirini göstərmişdir."Mövlana Əvhədinin baş daşı üzərində 
yazılmışdır: "Bu qəbir böyük ağa, məşur alim, görkəmli natiq, insanların ən yaxşısı 
Hüseyin İsfahaninin oğlu, millətin övladı, rəhmətlik Əvhəd-əd-dinindir. Yeddi yüz 
otuz səkkizinci (738) ildə şəban ayının 15-də (08.03.1338 miladi) vəfat etmişdir. 
3. Azərbaycan xalqının görkəmli oğlu Məhəmməd Füzulinin (1498-1556) də 
əsərlərində təlim-tərbiyə məsələləri öz ifadəsini geniş təzahür edir. Füzulinin zəngin 
və qiymətli əsərləri insanı yoldaşlığı, yaxşılıq və pisliyi, ədalət və ədalətsizliyi, haqq 
və haqsızlığı dərindən duymağa, hiss etməyə, düşünməyə yönəldir. Onları oxuduqca 
insan düşüncəsi və hissləri nəcib, yüksək bir istiqamət alır. M.Füzuli bildirir ki, elm, 
hikmət, şərəf, qüvvət – hamısı insana cəm halında verilmir. Bu keyfiyyətlər insana 
ardıcıl, sistemli və inadla aşılanmalıdır, yəni insan tərbiyə olunmalıdır. O, tərbiyənin 
ecazkar qüvvəsini, onun böyük rolunu xüsusi olaraq göstərir. Insanın tərbiyəsində 
təlim, elm böyük rol oynayır. Tərbiyə düzgün verildikdə insanı kamil edir, onu 
həqiqi insan mövqeyinə qaldırır. Buna görə də insana təhsil vermək, onun əqlini 
inkişaf etdirmək lazımdır. Tərbiyəçi insan qəlbini dərindən hiss etməli, onun 
qəlbinin gizli sirlərini duymalı, bütün elmlərdən və sənətlərdən xəbərdar olmalıdır 
ki, onun dükanına gələn müştərilər orada hər şey tapsınlar, yəni onun təlim-
tərbiyəsinə möhtac olanlar, ona müəyyən süallarla müraciət edənlər ondan razı 
qalsınlar.Füzuli yaradıcılığında tərbiyə məsələləri mühüm yer tutur. Humanizm, 
vətənpərvərlik, xəlqilik, nikbinlik, əməyə və əmək adamlarına dərin məhəbbət, 
Füzuli yaradıcılığının, eləcə də onun tərbiyə haqqında fikirlərinin metodoloji əsasını 
təşkil edir. Onun tərbiyənin məqsədi haqqındakı fikirlərini belə xülasə etmək olar: 
tərbiyənin məqsədi elmli, pak, əxlaqlı, zəngin mənəvi həyata malik, insan həyatını 
dərin hiss edən, şəxsi mənafeyini xalqın mənafeyi ilə, sözünü, fikrini işlə bağlamağı 
bacarmaq, sözündə, əhdində vəfalı, sədaqətli və səmimi bir insan yetişdirməkdir. 
Təbiət aləminə arası kəsilməyən yağışların köməyilə biyabanlar, çöllər bağ-bostana 
çevrilir, ruzigarın uzun müddətli təsirləri nəticəsində daş rəngini dəyişdirib ləl olur, 
su qiymətli incilərə çevrilə bilir, zərrələrin günəşlə birləşməsi ona parlaqlıq verir, 
arası kəsilməyən damcılardan dərya əmələ gəlir. Füzuli bununla da, insan da insana 
düzgün münasibət göstərərsə, onu lütf ilə, nəvaziş ilə tərbiyə etsə, ondan yüksək 
mənada insan olacağını göstərir. Füzuliyə görə yalnız gözəl insani rəftar nəticəsində 
insanı tərbiyə etmək mümkündür. Tərbiyəni mümkün qədər aşağı yaşlardan 
başlamalı, ağıl və zəka sahiblərinin söhbətlərindən elm və mərifətin bu yaşlarda kəsb 
edilməsinə çalışmaq lazımdır. Tərbiyə vaxtında, düzgün verilməsə insan ağlının 
ayinəsini pas basar və həmin şəxs sərt daşa, zərərli tikana çevrilər, hamı təlim-tərbiyə 
görməlidir. Yalnız gözəl əxlaqlı adamlar hörmətə, qayğıya, tərifə layiqdirlər. 

---

Cəmiyyətin faydalı üzvü olmaq üçün insanın üzərində zəhmət çəkməli, çətinlikdən 
qorxmamalı, arzu olunan məqsədə çatmaq üçün məhrumiyyətə dözməlidir.O, 
uşaqların tərbiyəsi ilə təcrübəli şəxslərin məşğul olmasını göstərir və tərbiyəçilərdən 
yüksək təcrübə tələb olunduğunu bildirir. Füzuli tərbiyədə mühitin, şəraitin böyük 
təsir göstərdiyini qeyd etmişdir. Əxlaq tərbiyəsi ilə əlaqədar olaraq insan davranışı 
haqqında qiymətli fikirlər söyləmişdir. Övlad gözəl nemətdir, lakin onun həqiqi 
gözəlliyi öz ifadəsini onun gözəl əxlaqında tapmalıdır. Gənc nəslə tərbiyə 
məsələsinə aid oğlu “Fəzliyə nəsihət”də və “Rindü Zahid” əsərlərində öz fikrini 
aydın bildirmişdir. Füzuli insan əxlaqında olan riyakarlıq, paxıllıq, fitnəkarlıq, fəsad, 
yalançılıq, xudpəsəndlik, hərislik, tamahkarlıq, şöhrətpərəstlik və s. bu kimi 
nöqsanları tənqid edir. O, insanda humanizm, vətənə və xalqa sevgi, doğruçuluq, 
mərdlik, vəfa, sədaqət və s. müsbət əxlaqi keyfiyyətləri tərbiyə etməyi lazım bilir. 
Məhəmməd Füzuli yaradıcılığında tərbiyə məsələləri mühüm yer tutur. Onun tərbiyə 
haqqında fikirlərinin əsasını humanizm, vətənpərvərlik, xəlqilik, nikbinlik, əməyə 
və əmək adamına dərin məhəbbət təşkil edir. Füzuli tərbiyənin məqsədini pak 
əxlaqlı, zəngin mənəvi keyfiyyətlərə malik sədaqətli bir insanlar yetişdirməkdə 
görürdü. Ona görə tərbiyə nə qədər tez, kiçik yaşlarından verilərsə, onun faydası 
daha yaxşı olur. Füzuli yazırdı ki, tərbiyə vaxtında verilməzsə, insan əqlinin aynasını 
pas basar və o şəxs sərt daşa, zərərli tikana çevrilər. Əgər insan tərbiyə olmazsa o, 
nə qədər yüksəlib, əyan olsa belə, ən yüksək mövqe olan insanlığa yüksələ bilməz. 
Buna görə də tərbiyəyə məxsus olan əsas rola kiçik yaşlarından daha ciddi diqqət 
vermək lazımdır. O, bunu oğlu Fəzliyə nəsihətində belə izah edir: “Bağda qoca bir 
bağban gördüm. Bir ağacdan meyvə almaq üçün vaxtını sərf edib çalışırdı”. Bununla 
o demək istəyirdi ki, insandan meyvə almaq üçün onun üzərində də iş aparılmalı, 
onun tərbiyəsi ilə məşğul olmaq lazımdır. M.Füzuliyə görə insanın gələcəkdə 
cəmiyyətdə mövqeyi ondan ciddi hazırlıq tələb edir. Bu tələbi isə tərbiyə həll 
etməlidir. Füzuli tərbiyənin ecazkar qüvvəsini, böyük rolunu xüsusi ifadə edir. 
Füzuliyə görə insan öz daxili aləminin zənginliyi ilə həmişə yüksəkdə durur, insana 
bunu nəsib edən isə onun tərbiyəsidir. Yeni nəslin tərbiyəsindən gələcək cəmiyyətin 
asılılığını duyan Füzuli bu məsələyə “Fəzliyə nəsihət” və “Rindü Zahid” əsərlərində 
geniş toxunmuşdur. M.Füzuli tərbiyəsinin ən aktual bir sahəsi olan ailə tərbiyəsini 
də geniş işıqlandırmış, bu məsələyə bir sıra əsərlərində toxunmuşdur. Füzuli ata və 
ana olmağı şərəfli bir vəzifə sayır. Övladı isə heç bir ləl-cəvahirata bənzəməyən 
dünyanın ən böyük neməti sayır və onsuz ad-sanın heç bir qiyməti olmadığını qeyd 
edir. Füzuliyə görə ata və ananın həyatının mənası övladdır. Övladın isə gələcəkdə 
təqdirə layiq olması üçün onun valideyn tərəfindən kiçik yaşlarından tərbiyəsi 
düzgün qurulmalıdır. Bu tərbiyə gələcəkdə öz səmərəsini göstərəcəkdir.Füzuli 
insanda qabiliyyətin anadangəlmə olmasını, tərbiyədə imkan məsələsini irəli 
sürmüşdür. Çünki tuti danışar. Lakin onda insan olmaq qabiliyyəti yoxdur. Yaxud 

---

daşı rəngləməklə ondan yaqut almaq olmaz, deməli, tərbiyə imkanlarını nəzərə 
almaq lazımdır.Füzuli ana ağuşunu cənnətə bənzədir. Əgər ana qucağı körpə uşaq 
üçün cənnətdirsə, tərbiyəçinin ağzı bal arxıdır. Yəni ana qucağında uşaq rahatlıq 
tapır. Dayə isə şirin sözləri ilə, hərəkətləri ilə onu tərbiyələndirir. XIX əsrin 
əvvəllərindən başlamış, Azərbaycanın bir çox mütəfəkkir, yazıçı və pedaqoqlarının 
humanizmə, humanist tərbiyəyə baxışlarında və uşaqların bu ruhda tərbiyə 
olunmasının zəruriliyinə aid bir sıra yeni fikirlər və diqqət özünü göstərir. 
4.Azərbaycanın görkəmli satirik şairi Qasım bəy Zakir təndiqi realizmin təməl daşını 
qoyanlardan biri, dövrünün qabaqcıl fikir və meyillərinin ifadəçisi olmuşdur. 
Q.Zakir 1784-cü ildə Qarabağ mahalının Şuşa şəhərində tanınmış bəy ailəsində 
anadan olmuşdur. O, Şuşa ruhani məktəbində fars dilində mükəmməl təhsil almış, 
Firdovsi, Xəyyam, Xaqani, Nizami, Sədi, Cəlaləddin Rumi kimi böyük klassiklərin 
əsərlərindən bəhrələnmişdir. Haqq-ədalət tərəfdarı olan şair daim cəmiyyətdəki 
eybəcərlikləri tənqid etmiş, xalqın maariflənməsi üçün əlindən gələni 
əsirgəməmişdir. Görkəmli dövlət xadimi Nəriman Nərimanov Qasım bəy Zakir 
haqqında danışarkən bir həqiqəti demişdir: "Q.Zakir "zülmət səltənətində" xalqa 
bəlanın haradan və kimlərdən gəldiyini görürdü". 
Q.Zakir və onun müasirləri olan A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı və M.F.Axundov xalqın 
gözünü açmaq, onları maarifləndirmək üçün satiranı ədəbi janrların ən münasibi 
hesab edirdilər. Şairin əsərləri müstəqil ədəbi cərəyana çevrilən satirik şeirin vuran 
qəlbi və düşünən beyni olmuşdur. Q.Zakiri, Mirzə Şəfi Vazehi, Baba bəy Şakiri, 
Abbasqulu ağa Bakıxanovu, Mirzə Baxış Nadimi və başqa şairləri satira yazmağa 
təhrik edən amillər yaşadıqları ictimai mühitdə baş verən hərc-mərclik, özbaşınalıq 
və qanunsuzluqlar idi. Bunların arasında Q.Zakir maarifçi satiranın banisi olması ilə 
fərqlənirdi. Şair xalqı cəhalətdə və zillətdə saxlayanların pozulmuş əməl və əxlaqına 
dözə bilmir, satiraları ilə onları ifşa və ittiham edirdi.Maarifçi və tənqidi realizmin 
bir metod kimi inkişafından söz açan Fuad Qasımzadə yazırdı: "İlk maarifçilər 
tərəfindən əsası qoyulan realist ədəbiyyat həmin illərdə Q.Zakir, B.Şakir, 
M.B.Nadim, M.C.Miskin və başqalarının yaradıcılığında tənqidi realizmə doğru 
inkişaf etməyə başladı..." 
Bədii fikir tariximizdə XIX əsr Azərbaycan realizmi özündən əvvəlki 
əsrlərdəki realizmdən mahiyyət etibarilə fərqlənməklə qalmayıb, mühüm bir 
mərhələ kimi özünəməxsus estetik və yaradıcılıq prinsipləri ilə də seçilirdi. Bu 
realizmə "demokratik realizm", "maarifçi realizm" də deyiblər və hər iki realizmdə 
müəyyən həqiqət vardır. Q.Zakirin realizmi qabaqcıl rus demokratik fikri ilə bərabər 
Qərbi Avropadakı mütərəqqi ideyaların güclü təsiri ilə fərqlənirdi. Şairin yaradıcılığı 
bir də onunla seçilirdi ki, o, yazdığı realist əsərlərində Azərbaycan həyatının bir çox 

---

tipik xüsusiyyətlərini ümumiləşdirməyi bacarmış, eyni zamanda, satirik şeirlərin 
yeni nümunələrini - mənzum məktub, taziyanə, mənzum hekayə və təmsil janrlarını 
yaratmışdır. Böyük satirikin gülüşü yaşadığı mühitin qan damarlarına qədər təsir 
etmişdir. Bu gülüşdən heç kim, nə xalqı maarif ziyasından uzaq tutmağa çalışan bəy, 
xan, mülkədar, nə çar məmurları, nə ruhanilər, nə də xalqı soyub-talayan başqa 
tüfeyli fırıldaqçılar yaxalarını qurtara bilməmişlər. Q.Zakir avam kütlənin gözünü 
açmaq, onların savadlanmasına yardım etmək məqsədilə yorulmadan çalışmışdır. O, 
qələmini süngüyə çevirərək xalqı zülmət səltənətində saxlayan mürtəce qüvvələrə 
qarşı gülüşün bütün növlərindən - satira, istehza, kinayə, sarkazm və yumordan 
bacarıqla istifadə etmişdir. Elə buna görə özünün həyatı zillətdə keçmiş, 
düşmənlərinin sayı getdikcə çoxalmış, var-yoxu talan edilmiş, mülki zorla əlindən 
alınmış, oğlu və qardaşı oğlu şərə salınaraq tutulmuş, qardaşı oğlu öldürülərək 
həbsxananın divarları dibində quyulanmışdı. Ehtiyac içində yaşayan şair dostu 
M.F.Axundovdan maddi yardım istəmişdi. M.F.Axundov ona kömək etməklə 
bərabər, həm də Bakı sürgünündən qurtarmışdı. 
Q.Zakirin yaradıcılığı maarifçi satiranın inkişafında ayrıca mərhələ təşkil etmişdir. 
Şair öz əsərləri ilə cəmiyyətin sağlam yollarla inkişafına, xüsusilə maariflənməsinə 
və bu yolla cəhalətdən qurtularaq bəy, məmur özbaşınalığına qarşı çıxmalarına 
çalışmışdır. Onun bu istiqamətdə yazdığı satiralar, o cümlədən "Aslan, qurd və 
çaqqal", "Tülkü və qurd" təmsilləri, "Dərviş və fəqir" mənzum hekayəsi və başqa 
yazıları 1988-ci ildə Tiflisdə nəşr edilən "Ana dili" dərsliyinə salınmışdır. 
Böyük satirik ictimai və siyasi məsələlərə də açıq gözlə baxmış, hər cür yaraların 
sağalmasına cəhd etmiş, "məzlumun qanını içənlərə" nifrət etmiş, onlara qənim 
kəsilmiş, xalqın nicatını yalnız maariflənməkdə görmüşdür. İctimai haqsızlıqlara 
qarşı amansız və mübariz olmaq ruhu şairin maarifçi realist və satirik şeirlərinin 
diqqəti cəlb edən xüsusiyyətlərindəndir. Satirikin əsasən, ifşaçı ruhda olan realizmi, 
kəskin satirası, yaradıcılığında xalq həyatına yaxınlıq, feodal təhkimçi mühitdə 
kütlənin elmdən uzaq tutulmasına qarşı çıxması, yaşadığı mühitdəki nöqsanlara 
dərin istehzalı münasibət onu müasirlərindən fərqləndirirdi. Şairin dost tutduğu 
mütəfəkkir yazıçı M.F.Axundova və eləcə də Axundovun ona olan müsbət təsirini 
də inkar etmək olmaz. Bu barədə Ə.Mirəhmədovun yazdıqları da maraqlıdır: "Bu iki 
yazıçı arasındakı dostluq onların öz yaradıcılıq inkişafına və ümumiyyətlə, 
Azərbaycanda maarifçi, realist ədəbiyyatın, demokratik fikirlərin get-gedə 
güclənməsinə mühüm təsir göstərmişdir".Görkəmli satirikin xalq qarşısındakı 
xidmətlərindən biri də odur ki, o, M.P.Vaqifdən sonra Azərbaycan dilini daha 
yüksək pilləyə qaldırmağa çalışan ən böyük sənətkarlardan biri olmuşdur. O, dil 
məsələlərinə yaradıcı sənətkar kimi yanaşmış, şeirin, sənətin xalqa xidmətini daim 
nəzərə almışdır. 

---

Q.Zakir əsərlərini geniş xalq kütlələrinin başa düşdüyü bədii dildə yazmışdır. 
Məhz buna görə M.F.Axundov, F.Köçərli, Ə.Haqverdiyev, A.Şaiq və başqaları 
Azərbaycan dilinin incəliyindən, gözəlliyindən danışarkən Q.Zakirin adını dönə-
dönə çəkmişlər. 
MÖVZU. 
XIX ƏSR VƏ XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANDA 
MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR. 
•
XIX əsrdə Azərbaycanda məktəb. 

---

•
A.Bakıxanovun pedaqoji görüşləri. 
3. M. F. Axundovun pedaqoji görüşləri. 
4. Zaqafqaziya müəllim seminariyasının təşkili. 
Ədəbiyyat: 
1. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası, Bakı-1993.
2. Hüseynzadə R.L. Qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyə-təhsil
və pedaqoji fikir, Bakı-2007.
3. Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi, Bakı-2006.
4. Seyidov Ə.Y. Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tarixindən, Bakı-1987.
5. Seyidov Ə.Y. Pedaqogika tarixi, Bakı-1968.
6. Tusi X.N. Əxlaqi-Nasiri, Bakı-1980.
1. XIX əsrin əvvəllərində Rusiya - İran müharibələri nəticəsində Azərbaycanın iki 
yerə parçalanması və Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı məktəb təhsilinə 
də təsir etdi. Çar Rusiyasının Azərbaycanda təhsil sahəsində həyata keçirdiyi 
tədbirlər mahiyyətcə onun müstəmləkəçilik siyasətinin tərkib hissəsi idi. Lakin 
bununla belə, təhsil tarixində XIX əsr xüsusi yer tutur. Bu dövrdə təlim rus dilində 
olsa da, Azərbaycanda müxtəlif tipli dövlət təhsil müəssisələrinin (qəza ibtidai 
məktəbləri, müsəlman məktəbləri, gimnaziya və realnı məktəblər, rus - Azərbaycan 
məktəbləri, rus və müsəlman qız məktəbləri, dəmiryolu və sənət məktəbləri, 
seminariyalar, peşə və orta ixtisas məktəbləri və s.) yaranması xalqın mədəni 
səviyyəsinin yüksəlməsinə güclü təkan verdi. XIX əsrin II yarısından fəaliyyətə 

---

başlayan yeni tipli gimnaziya və realnı məktəblərini bitirən azərbaycanlı gənclərin 
böyük bir hissəsi Rusiya və Avropanın ali məktəblərində təhsil almaq imkanı 
qazandı. XIX əsrin I yarısında Azərbaycan məktəbinin inkişafında iki başlıca meyil 
özünü göstərdi: ənənəvi müsəlman təhsil formalarının saxlanması və yeni ibtidai rus 
məktəblərinin yaranması. Azərbaycanda "qəza məktəbləri" adlandırılan ilk dövlət 
məktəbləri 1829-cu və 1835-ci illərdə təsdiq edilmiş "Zaqafqaziya məktəbləri 
haqqında Əsasnamə"lərə uyğun olaraq Şuşa (1830), Bakı (1832), Nuxa (Şəki, 1833), 
Gəncə (1837), Şamaxı və Naxçıvanda (1838) açılmışdı. Artıq XIX əsrin 50-ci 
illərində Azərbaycanda 9 rus məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Onlardan 5-i qəza məktəbi 
idi. Qəza məktəbləri üçsinifli (I-II-III siniflər) idi. XIX əsrin 60-cı illərində Rusiyada 
aparılan məktəb islahatı, o cümlədən 1867-ci il "Əsasnamə"sinə görə 
Azərbaycandakı məktəblərin də imperiya daxilindəki tədris sisteminə 
uyğunlaşdırılmasına başlanıldı. Azərbaycan dili tədris proqramlarından çıxarıldı, 
təhsilin məzmunundakı ruslaşdırma siyasəti daha da sərtləşdirildi. Bu dövrdə 
ümumtəhsil məktəbləri sistemində aparıcı yeri təlim rus dilində olan ibtidai 
məktəblər tutmağa başladı. XIX əsrin 70-ci illərində Azərbaycanın bütün qəza 
məktəbləri 6 illik təhsil müddəti olan şəhər məktəblərinə çevrildi. Bununla yanaşı, 
Azərbaycanda kənd məktəbləri də fəaliyyət göstərirdi. XIX əsrin II yarısında 
Azərbaycanda kapitalist münasibətlərinin yaranması, iqtisadiyyatın sürətli inkişafı 
və sənayedə, kənd təsərrüfatında ixtisaslı fəhlələrə, mütəxəssislərə olan tələbat 
mövcud ümumtəhsil və peşə məktəbləri şəbəkəsinin genişləndirilməsinə təkan verdi. 
Azərbaycanda maarifçilik hərəkatının bəhrələrindən biri yeni rus-tatar (rus-
Azərbaycan) məktəblərinin yaranması oldu. Bu tip ilk kənd məktəbi 1875-ci ildə 
Qazaxın Salah kəndində T.Mamleyev tərəfindən açılsa da, Azərbaycan məktəbinin 
sonralar inkişafında elə bir əhəmiyyətli iz qoymadı. Rus-Azərbaycan məktəblərinin 
yaradılmasının həqiqi tarixi və gələcək inkişafı Tiflis Müəllimlər İnstitutunun 
məzunları Həbib bəy Mahmudbəyov və Sultanməcid Qənizadənin adları ilə bağlıdır. 
Onların 1887-ci ildə Bakıda təsis etdikləri "birsinifli üçüncü dərəcəli rus - tatar 
(Azərbaycan)" məktəbində rus məktəblərindən fərqli olaraq Azərbaycan dilinin 
tədrisi məcburi fənlər sırasına daxil edilmişdi. Tezliklə Bakıda belə məktəblərin sayı 
6-ya çatdı. Naxçıvan və Nuxa (1894), Şuşa və Salyan (1896) və Gəncədə (1899) də 
rus - Azərbaycan məktəbləri fəaliyyətə başladı. 1899-cu ildə bu məktəblərdə 837 
şagird təhsil alırdı. Məktəblərin şagird və pedaqoji kontingenti əsasən 
azərbaycanlılardan ibarət idi. "Rus - Azərbaycan məktəbinin rəsmən birsinifli (tədris 
müddəti iki il) olmasına baxmayaraq, sonralar 2 sinifli (tədris müddəti 4 il) oldu və 
təlimin məzmunu nisbətən genişləndirildi" (H.Əhmədov "XIX əsr Azərbaycan 
məktəbi". səh. 169, B. 1985). Rus - Azərbaycan məktəbləri Azərbaycanın məktəb 
təhsili tarixində, maarifçiliyin inkişafında müstəsna xidmət göstərmişdir. XIX əsrin 
II yarısında Azərbaycanda ilk orta məktəblər - realnı məktəb, gimnaziya və 

---

progimnaziyalar yarandı. İlk progimnaziya 1865-ci ildə Bakıda təsis edildi, 1867-ci 
ildə 
realnı gimnaziyaya çevrildi. "Gimnaziya 
və 
progimnaziyaların 
Nizamnaməsi"nə (1871) görə, bütün gimnaziyalar klassik yönümlü oldu, realnı 
gimnaziyalar isə realnı məktəblərə çevrildi. Bakıdan sonra realnı məktəblər Gəncə 
(1867) və Şuşada (1881) açılmışdı. 1896-cı ildə Bakıda klassik kişi gimnaziyası təsis 
edilmişdi. "Realnı progimnaziyalar dörd əsas, bir hazırlıq siniflərindən, 
gimnaziyalar isə 7 sinifli idi" (H.Əhmədovun yuxarıda qeyd edilən əsəri, səh. 191-
192). Bu məktəblər müvafiq olaraq natamam orta və orta təhsil verirdi. XIX əsrin 
sonunda Azərbaycanda kişilər üçün 7 natamam orta və orta məktəb fəaliyyət 
göstərirdi, onlarda 2366 şagird təhsil alırdı. 
2. XIX əsrin birinci yarısında yaşamış A.A.Bakıxanov (1794-1847) təhsil, tərbiyə 
və təlimə dair bir sıra qiymətli fikirlər söyləmişdir. Hər şeydən əvvəl tərbiyənin 
məqsədini müəyyənləşdirmişdir. Bakıxanovun pedaqoji baxışlarında insan 
tərbiyəsinin əsas iki cəhəti: əxlaq tərbiyəsi və əqli tərbiyəyə daha mühüm yer verilir. 
O, yazır ki, hamının sənə qarşı dost olmasını istəyirsənsə, özün hamıya mehriban ol. 
O, uşağın yoldaşlıq mühitinin düzgün təşkilinə böyük əhəmiyyət verirdi. Uşaqların 
ancaq yaxşı adamlarla dostluq etməsini, rəzil, boşboğaz və səfeh olmamaq üçün 
axmaq və boşboğazlardan uzaq olmasını lazım bilirdi. Bakıxanov insandakı 
kobudluq, tənbəllik, paxıllıq, yaltaqlıq, yalan danışmaq və s. kimi pis cəhətlərə qarşı 
mübarizə aparmağı tələb edir və uşaqlarda arzu olunan yaxşı keyfiyyətlərin tərbiyə 
edilməsini məsləhət görürdü. Müsbət keyfiyyət dedikdə, nəzakətli olmağı, 
təvazökarlığı, səmimiliyi, dostluğu, diqqətliliyi, düşüncəli hərəkət etməyi, dəqiqliyi, 
səliqəliliyi, dözümlülüyü, əməksevərliyi və s. nəzərdə tuturdu Tərbiyə məsələlərinə 
böyük əhəmiyyət verən Bakıxanov, hər şeydən əvvəl tərbiyənin məqsədini 
müəyyənləşdirir. Onun fikrincə, tərbiyənin məqsədi həqiqi insan yetişdirməkdir. Bu 
ideyaya həm Rusiyanın, həm də Qərbi Avropanın bütün maarifpərvər 
pedaqoqlarının yaradıcılığında da təsadüf edilir. Bakıxanov göstərir ki, insan 
orqanizmində başlıca üzv ürək olduğu kimi, kainatda da insan ən yüksək varlıqdır. 
Onun fikrincə, insan bilmədiyi hər şeyi öyrənməyə qadirdir, insanın mənəvi aləmi o 
qədər zəngin və tükənməzdir ki, onun təsviri üçün nə deyilsə azdır. Insanın mənəvi 
aləmi yerdən göylərə yüksələn günəşə bənzəyir. Bakıxanov özünün “Mişkatül-
ənvar” adlı poemasında deyir ki, mən adamı öz yüksək insani mövqeyinə hazırlamaq 
üçün onun ruhi xəzinəsinin sərfini təsvir etmək istəyirəm. Insanın yetişməsində 
tərbiyənin böyük rolu olduğunu qeyd edən Bakıxanov, uşağın tərbiyəsinə lap kiçik 
yaşlardan başlamağı tələb edirdi. O deyirdi ki, tərbiyə düzgün olmayan ənənə və 
adətlərin qarşısını alır, həm də uşaqlıqda verilən təlim, iti alətlə daş üzərində salınmış 
nəqş kimi möhkəm olur. 

---

3.Görkəmli maarifpərvər M.F.Axundov (1812-1878) insana bu dünyada azadlıq və 
xoşbəxtlik təmin edən əxlaq normaları olmasını arzu edirdi. Uşaqları şən və gümrah 
tərbiyə etməyi və dünya zövqlərindən – musiqidən, rəsmdən, rəqsdən və s. məhrum 
etməməyi lazım bilirdi. M.F.Axundov uşaqlara nəcib əxlaqi keyfiyyətlər aşılamağa, 
vətənpərvərlik tərbiyəsinə böyük əhəmiyyət verirdi. O, əxlaq tərbiyəsi haqqındakı 
fikirlərində yoldaşlıq, sədaqət, insanpərvərlik və dostluğu əsas hesab edirdi. O, 
cəmiyyətin üzvlərinin xalqa, qadın hüququna hörmət bəsləyən, nəzakətli, mədəni, 
həqiqəti sevən, özünə və başqalarına tələbkar adamlar olmalarını arzu edir və 
həyatda da belə görmək istəyirdi. M.F.Axundov deyirdi ki, yeni insan mətin iradəli, 
yeniliyi, azadlığı sevməyi, zülmə, ədalətsizliyə nifrət etməyi bacaran mübariz 
qəhrəmanlar kimi yetişsin. O istəyirdi ki, yeni insan xalqın mənafeyini öz şəxsi 
mənafeyindən üstün tutan, dostluqda, yoldaşlıqda sədaqətli, möhkəm ideyalı, 
prinsipial olsun. O istəyirdi ki, cəmiyyətin üzvləri xalqa, qadın hüququna hörmət 
bəsləyən, nəzakətli, mədəni, həqiqəti sevən, özünə və başqalarına tələbkar adamlar 
olsun. 
4. Qori Seminariyası, Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası - XIX əsrin axırları, XX 
əsrin əvvəllərində, Gürcüstanın Qori şəhərində fəaliyyət göstərən təhsil 
ocağı.Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası xalqımıza bir sıra görkəmli simalar 
bəxş etmişdir. Onların arasında "Azərbaycan"ın əməkdaşları da var idi.1876-cı ilin 
mayında "Əkinçi" qəzeti yazırdı: "...Qori şəhərində bir məktəbxana açılıb ki, orada 
oxuyan şagirdləri müəllim eləsinlər. O məktəbxanada iyirmi nəfər erməni və gürcü 
padşahlıq xərcinə oxuyacaqlar. İndi "Kafkaz" adlı qəzet yazır ki, doğrudur, 
müsəlmanların məktəbxanaları üçün müəllimləri oxutmaqdan ötrü əlahiddə 
məktəbxana açılacaq, amma indi müsəlmanlardan hər kəs xahiş etsə, zikr olan 
Qoridə açılan məktəbxanaya öz uşaqlarını öz xərcinə qoya bilər. Oraya oxumağa 
girən hər kəs gərək uyezdni şkolada oxumuş ola və özü on altı-on doqquz yaşında 
ola. Orada üç il dərs deyiləcək". Hələ 1875-ci il aprelin 8-də Zaqafqaziya Müəllimlər 
Seminariyasının "Əsasnaməsi"ndəki bir qeyddə deyilirdi ki, müsəlmanlar xüsusi 
müsəlman müəllim məktəbi açılana kimi bu seminariyaya və onun nəzdindəki 
məktəbə daxil ola bilərlər. 
1876-cı ildə Qafqaz xalqlarının - gürcülərin, ermənilərin, dağıstanlıların və 
tatarların (o vaxt azərbaycanlıları belə adlandırırdılar.) ibtidai məktəblər üçün 
müəllim kadrları hazırlamaq məqsədilə Qoridə Müəllimlər Seminariyası açılmışdı. 
Bu məktəbin ibtidai siniflər üçün kadrlar hazırlamaq məqsədi daşımasına 
baxmayaraq, Qori Seminariyasının çar Rusiyası dövründə Azərbaycana verdiyi 
kadrları Rusiya imperiyası dövründə heç bir ali təhsil ocağı verməyib. Sonralar bu 
fikri professor Əziz Şərif söyləmişdi. Çünki Qori Seminariyasını bitirən nəsil 
Azərbaycan musiqisinin, mədəniyyətinin, maarifinin, təhsilinin və tərəqqisinin 

---

inkişafında müstəsna rol oynadılar, millətimizin azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda 
apardığı mübarizəsinin önündə getdilər. Ümumi təhsil rus dilində olsa da, hər 
millətin öz ana dilini və şəriət dərsini ayrıca keçirdilər, eyni zamanda, hər bir fənn 
tədris edilirdi.1877-ci il idi. 60 yaşlı Mirzə Fətəli Axundov və 47 yaşlı Tiflis 
müsəlman məktəbinin şəriət müəllimi Mirzə Hüseyn Qayıbzadə xalqın 
maariflənməsi uğrunda çalışır, seminariyanın nəzdində Azərbaycan şöbəsinin 
açılmasından ötrü get-gəldən yorulmur, hər cəfaya qatlaşırdılar.Tatarlardan 
(Azərbaycan türklərindən) kənd müəllimləri hazırlamaq məqsədilə Sərdarın baş 
idarəsinin göstərişi əsasında 1879-cu il sentyabrın 1-də seminariyanın nəzdində yeni 
təsis edilmiş xüsusi tatar şöbəsini yerləşdirməkdən ötrü lazımi əşyaları almaqdan 
ötrü Zemstvo vergisindən pul buraxıldığını zati-alilərinizə bildirməyi hökumət 
palatası özü üçün şərəf bilir". (Şəmistan Nəzirli "Qoridən gələn qatar" kitabından). 
Bundan sonra Azərbaycan dili və sünni təriqəti üzrə şəriət müəllimi vəzifəsinə 
Hüseyn Əfəndi Qayıbzadə, şiə təriqəti üzrə şəriət müəllimi vəzifəsinə isə molla 
Əbdülsalam Axundzadə təyin olunur.Seminariyada Azərbaycan dilinin tədrisi 
tarixində Aleksey Osipoviçin böyük xidmətləri olmuşdu. O, azərbaycanlı tələbələr 
üçün tərtib etdiyi "Vətən dili" dərsliyində bir pedaqoq kimi ən yararlı materialları 
seçmiş, atalar sözündən, tapmacalardan, zərb-məsəllərdən istifadə etmiş və seçdiyi 
materialları canlı uşaq dilində düzəldib təqdim etmişdir. Bu kitab təkcə seminariyada 
deyil, ölkənin bütün qəzalarında ibtidai rus-Azərbaycan məktəblərində tədris 
olunurdu. Kitabı tələbəsi Rəşid bəy Əfəndiyevin xətti ilə daş basmasında nəşr 
etdirmişdi. O, "Vətən dili" kitabında Azərbaycan atalar sözlərindən, tapmacalardan, 
zərb-məsəllərdən, şairlərin şeirlərindən parçalar vermişdi. 

---

MÖVZU. 
AZƏRBAYCANDA SOVET MƏKTƏBİ VƏ PEDAQOJİ
FİKRİN İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ. 
PLAN: 
1. Azərbaycanda sovet məktəbinin təşkili üçün ilk tədbirlər,təhsilin yeni
məzmununun müəyyənləşdirilməsi. 
2. Azərbaycanda icbari ibtidai təhsilin həyata keçirilməsi. 

---

3. Azərbaycanda elmi pedaqoji kadr hazırlığı. 
4. Ali orta ixtisas, ümumtəhsil və peşə məktəblərinin təkmilləşdirilməsi. 
Ədəbiyyat: 
1. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası, Bakı-1993.
2. Hüseynzadə R.L. Qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyə-təhsil
və pedaqoji fikir, Bakı-2007.
3. Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi, Bakı-2006.
4. Seyidov Ə.Y. Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tarixindən, Bakı-1987.
5. Seyidov Ə.Y. Pedaqogika tarixi, Bakı-1968.
6. Tusi X.N. Əxlaqi-Nasiri, Bakı-1980.
1.Təhsil sistemi dedikdə ölkə daxilində movcud olan bütün təlim və tərbiyə 
müəssisələrinin məcmuu nəzərdə tutulur. Bura məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri, 
ümümtəhsil məktəbləri, orta və ali ixtisas məktəbləri, məktəbdənkənar tərbiyə 
ocaqları daxildir. Təhsil sistemi üstqruma daxil olub ölkənin ictimai və iqtisadi 
quruluşuna müvafiq şəkildə, həm də dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş prinsiplər 
əsasında qurulur. Ona görə də aydındır ki, ictimai-iqtisadi quruluşu müxtəlif olan 
ölkələrdə təhsil sistemlərinin və eləcədə sosialist ölkələrinin xalq maarifi 
sistemlərinin özlərinə məxsus spesifik xüsusiyyətləri vardır. Oktyabr sosialist 
inqilabınadək Çar Rusiyası xalq maarifinin inkişafına görə Avropanın bir çox 
ölkələrindən geridə qalırdı, Çar höküməti də digər kapitalist ölkələri kimi varlı 
balalarının təlim və tərbiyəsi qeydinə qalır, xalq kütlələrini, xalq balalarını isə 
cəhalətdə saxlamağa çalışırdı. Bütün məktəblər pullu idi. Bu isə hamıya eyni 
səviyyədə təhsil alma imkanı vermirdi. Digər tərəfdən o dövrdə istehsalın, sənayenin 
inkişaf səviyyəsi də aşağı olduğundan savadlı fəhlə hazırlığına ciddi tələb də yox 
idi. Ona görə də zehni əməklə fiziki əmək kəskin şəkildə ayrılırdı.

---

 Çar Rusiyasında aşağı təbəqənin uşaqları dövlət və ictimai təşkilatların açdığı 
məhəllə ibtidai və məhəllə kilsə məktəblərində təhsil ala bilirdilər. İbtidai 
məktəblərə 4 sinifli yüksək tipli ibtidai məktəblər daxil idi. Bu məktəblərdə də, 
əsasən, xırda burjuaziya və varlı kəndlilərin uşaqları oxuyurdular. Məktəbi bitirinlər 
xırda məmur və idarə işçisi vəzifələrində işləyə bilərdilər. İbtidia məktəblərdə 
təhsilin əsas məzmunu din, hesab, yazı və oxu təşkil edirdi. Burada şagirdlərə 
coğrafiya, tarix və təbiətə aid bəzi məlumatlar də verirdilər. Məhəllə-kilsə 
məktəblərində is əəsasən din və dini mahnılar öyrədilirdi. Savad təlimi və hesaba 
çox az vaxt verilirdi. Orta təhsil başlıca olaraq oğlan və qız gimnaziyalarında və 
habelə realni məktəblərdə verilirdi. Gimnaziyada oxumaq üçün evdə xüsusi hazırlıq 
keçirilirdi. Bu hazırlıqdan sonra gimnaziyada 8 il təhsil alırdılar. Gimnaziyada 
hümanitar fənlərin tədrisinə daha geniş yer verilirdi. Oğlan gimnaziyalarını 
bitirinlərə universitetə girmə, hüququ verilirdi. Qız gimnaziyalarında təhsil bir qədər 
aşağı səviyyədə olduğundan, bu gimnaziyanı bitirənlərə universtitetə girmə hüququ 
verilmirdi. Qızlar yalnız axırıncı kurslarda pedaqoji hazırlıq verən ali ixtisas 
kurslarına girə bilərdilər. Realnı məktəblərdə isə şagirdləri ali texniki məktəblərə 
hazırlayıdılar. Bu məktəblərdə dəqiq elmlərin tədrisinə daha geniş yer verilirdi. 
Realnı məktəblərə ibtidai təhsili olanlar daxil edilirdi və təhsil müddəti 6-7 il idi. 
Realnı məktəblərlə yanaşı tiçarət məktəbləri də mövçud idi. Bu məktəblərdə də orta 
təhsil verilirdi. Tiçarət məktəblərində ümümtəhsil fənləri ilə yanaşı mal dövriyyəsi, 
hesabdarlıq, mühasiblik kimi xüsusi fənlər də keçirilirdi. Məktəbi bitirənlərə ticarət 
institutlarına daxil olma və ticarət, sənaye müəssisələrində işləmə hüququ verilirdi. 
Gimnaziyalarda dvoryan uşaqları təhsil aldığı halda realnı və ticarət məktəblərində 
isə iri və xırda burjuaziyanın uşaqlaı təhsil alırdı. Yuxarıda qeyd edilən 
məktəblərdən başqa əsilzadə balaları üçün 8 sinifli hərbi orat məktəblər (kadet 
korpusu), 8 sinifli «nəcabətli» qızlar institutu, «paj orta məktəbi», «ruhani 
seminariyaları» və silki məktəblər də var idi. Ali təhsil əsas etibarı ilə 
universtitetlərdə, texniki, ticarət və kənd təsərrüfatı institutlarında verilirdi. 
Bunlardan başqa baş rühani idarəsinin ixtiyarında olan rühani akademiyası da vardır. 
Rus olmayan xalqrlar üçün açılmış məktəblərdə təhsil, başlıca olaraq, rus dilində 
aparılırdı. Bu məktəblərdə də yerli dövlətlərin uşaqları oxuyurdular. Bu dövrdə 
Azərbaycanda da məktəblər açıldı. Bu məktəblər Azərbaycanda müəyyən qrup 
ziyalılar yetişməsində müsbət rol oynadı. Amma əhalinin 90%-i savadsız idi. Belə 
halda Çar höküməti mollaxana və mədrəsələrdə dərs deyilməsini daha da 
genişləndirdi. Molla məktəblərində təlimin məzmunu başlıca olaraq din təşkil edirdi. 
Həftəlik dərsin 4 saatı şəriətə, dördü moizəyə, altısı namaz-dəstəmaza, üçü 
mərsiyəyə və s. verilirdi. Dünyavi təhsil verən ibtidai məktəblərin sayı son dərəcədə 
az idi. Məsələn, 18 30-cu ildən 1914-cü ilə dək Çar höküməti Azərbaycanda cəmi 
943 ibtidai məktəb açmışdır. Bunlarda oxuyan 61249 uşaqdan yalnız 22161 nəfəri 

---

Azərbaycanlı idi. Cəmi 15 orat məktəb vardı ki, bunlardan 7-9 Bakıda idi. Orta 
məktəbdə təhsil alan 7158 nəfər uşağın çoxu yerli dövlətlərin balaları idi. İnqilabdan 
əvvəl Azərbaycanda ali məktəb yox idi. Rusiyada təhsil almış az miqdarda 
azərbaycanlılar isə varlı uşaqları idi. 1920-ci illərdən başlayaraq əhali arasında 
savadsızlığı ləğv etmək, ölkədə məktəb şəbəkəsini genişləndirmək, ümumi icbari 
təhsilə kemək, yeni mütəxəssislər hazırlamaq məqsədilə məktəblər açılmağa 
başlandı. 1920-90-cı illərdə Azərbaycanda 5000-dən artıq gündüz orta bləri 100-dən 
çox orta ixtisas məktəbləri, 15-dən çox ali məktəb fəaliyyət göstərirdi. İlk dəfə SSRİ-
də xalq maarifinin əsasları 1919-cu ildə qəbul edilmiş Partiya proqramında 
müəyyənləşmişdir. Həmin əsasalar sosializm quruculuğu dövründə möhkəmlənib 
inkişaf etmiş, daha da təkmilləşdirilmiş və SSRİ Konstitusiyasında təsdiq 
olunmuşdur. Bu əsaslar məktəbin həyatla əlaqəsini möhkəmlətmək və SSRİ-də xalq 
maarifi sistemini daha da inkişaf etdirmək haqqında kı qanunda, «Ümümtəhsil və 
peşə məktəbi islahatı haqqında»kı, qanunda əks olunmuşdur. Həmin əsaslar 
aşağıdakılardan ibarətdir:
SSRİ-də bütün təhsil sistemi həyatla, kommunizm quruculuğu işləri ilə sıx əlaqədar 
qurulur. SSRİ-də maarif müəssisələri dövlətin ixtiyarındadır. SSRİ-də məktəb 
ümumidir. Bütün xalqların istədiyi dildə təhsil almaqda bərabər hüququ vardır. 
SSRİ-nin xalq maarifi sistemində vahidlik vardır. Tənsil dünyəvidir. Qadınlar və 
kişilər bərabər təhsil hüququna malikdir. Uşaq və gənclərlə yanaşı yaşlıların da təhsil 
hüququ vardır.
O cümlədən Azərbaycanda da təhsil bu müddəalar əsasında qurulmuşdur.
SSRİ-də və Azərbaycanda xalq maarifi aşağıdakı quruluşda idi:
- körpələr evi, uşaq bağçaları (1-6 yaş)
- ibtidai məktəblər (1-4 sinif)
- natamam orta məktəblər (1-9 siniflər)
- orta məktəblər (1-11 siniflər)
- xüsusi və yardımçı məktəblər (fiziki və əqli cəhətdən nöqsanlı olan uşaqlar üçün 
internat məktəblər)
- fəhlə və kəndli gənclər üçün axşam növbəli qiyabi orta məktəblər (VI-
VII, VIII-XI).
- ixtisaslı fəhlə kadrları hazırlayan texniki-peşə məktəbləri

---

- 9 illik təhsil texniki-peşə məktəbləri üzərində qurulmuş 1 və 2 il təhsil müddəti 
olan
- 9 illik təhsil üzərində qurulan və təhsil müddəti 2,5-3 il olan texnikumlar,
orta ixtisas məktəbləri
- XI illik təhsil üzərində qurulan və təhsil müddəti 1,5-2 il olan texnikumlar,
- orta XI illik təhsil üzərində qurulan və təhsil müddəti 4-6 il olan ali məktəblər, bura 
daxildir:
universitetlər, institutlar, konservatoriyalar, akadameyilar. Akademiyalar dedikdə 
burada ali təhsil verən,
məsələn: kənd təsərrüfat akademiyası, hərbi akademiyalar, tibb akademiyaları və s. 
nəzərdə tuturlur.
- elmi kadrların hazırlanması üçün ali məktəblər və elmi tədqiqat institututları 
nəzdində 3 illik
aspirantura: buranı bitirənlər elmlər namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün 
disertasiya müdafiə etməlidir.
Xalq demokratiyası ölkələrində maarif demokratik əsaslar üzərində quruludu. Bu 
ölkələrdə məktəb kilsədən ayrılaraq dünyavi xarakter aldı. Qadınlara da kişilərlə 
bərabər təhsil hüquq verildi. Məktəb yaşlı uşaqların hamısı üçün 7-8 illik icbari təhsil 
həyata keçirildi. Yaşlılar arasında savadsızlıq ləğv etmək üçün axşam məktəbləri 
təşkil edildi. Hamının orta və ali ixtisas məktəblərinə daxil olma hüququ verildi. 
Məktəblərdə təlim-tərbiyə işində vahidlik prinsipi həyata keçirildi və s. Bütün bu 
ümumi cəhətləri ilə yanaşı xalq demokratiyası ölkələrində maarif sisteminin bəzi 
fərqli cəhətləri də mövcud olmuşdur. Məsələn, Polşada şagirdlər 7 sinifli əsas 
məktəbi bitirdəkdən sonra ya işə daxil olaraq sənət məktəblərində oxuyur, ya da 4 
illik letseydə təhsil alırdılar. Rumıniya xalq demokratik ölkəsində təhsil sistemi 4 
illik ibtidai məktəbdən başlayırdı: onun üzərində 3 illik gimnaziyalar qurulur, bu 7 
illik təhsil üzərində isə 2 illlik və ya 4 illik litsey qurulurdu. Litseyin sonuncu 2 ili 
gələcək ixtisasa görə ya humanitar, ya da real şöbələr kimi təşkil olunurdu. litseyi 
bitirinlər müvafiq ali məktəblərə daxil ola bilərdilər. Başqa bir misal. Bolqarıstanda 
ibtidai təhsil 8 il, orta təhsil isə 12 illik idi. Çexoslavakiyada ibtidai təhsil 5 illik, 3 
illik orta siniflər, 3 illik yuxarı siniflər mövcud idi və s. 

---