Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

2.2. Erkin va monopollashgan bozor 
 
Iqtisodiyotnnng o’zi tarixan turli shakllarda mavjud bo’lgani kabi Bozorda 
xaridor va sotuvchining mavqei ham o’zgarib boradi. hozirgi bozor tartiblanadigan 
bozor, unda stixiyalik, noaniq xaridor uchun ishlash kam uchraydi, mijozlar o’rtasida 
oldi-sotdi aloqalari muhim va uzoq vaqt uzilmay davom etadi. Bozorga tovarlarni 
tavakkalchilik bilan etkazish ham kam uchraydi. Tovar chiqarishdan oldin bozor 
puxta o’rganiladi, nimani, qancha etkazib berish belgilab olinadi. Ammo bozorda 
ma’lum darajada noaniqlik saqlanib qoladi. Chunki, xaridor va sotuvchi mustaqil 
bo’lib, nima qilishni o’zlari hal etishadi, ularning maqsad va o’y-xayollari turlicha, 
lekin bozor tartiblangani bois beboshlik bo’lmaydi. Ilgarilari bozor asosi tartibsiz 
bo’lgani uchun unda noaniqlik hukm surgan, narx-navoning qanday bo’lishi, 
nimaning bozori chaqqon, nimaning bozori kasod bo’lishini oldindan payqab 
bo’lmagan. Bunday bozorning sarqitlari hozir ham bor. Bunga misol qilib 
O’ebekistondagi dshqon bozorlari va buyum bozorlarini, ayrim do’konlarni olish 
mumkin. Bu erda ish yurituvchilar aniq mo’ljalga ega bo’lmasdan, bozor 
o’zgarishlarini oldindan bilmasdan savdo qiladilar. Bunday bozor o’rniga 
tartiblangan, madaniy bozor kelishi muqarrar. Eng demokratik bozor bu erkin 
boeordir. 
Erkin bozor deganda xaridorlar ham, sotuvchilar ham ko’p bo’lib. ulardan 
hsch biri monopoliya mavqeiga ega bo’lmay. bir-birini tezda topa oladigan, raqobat 
to’la-to’kis hukmron bo’lgan, narxlar erkin savdolashuv asoslari shakllanadigan bozor 
tushuniladi. 
Keltirilgan ta’rifdan ko’rinib turganidek. erkin bozorda xaridor va sotuvchi 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

21 
munosabati biron bir tazyiqsiz, iqtisodiy tanlov asosida vujudga keladi, ular orasida 
murosa mavjud bo’ladi. Erkin bozorga misol qilib O’zbskistondaga qishloq xo’jalik 
mahsulotlari bozorini ko’rsatish mumkin. Bu bozorda millionlab kishilar xaridor, 
sotuvchilar esa davlat xo’jaligi, jamoa xo’jaligi, fermer xo’jaligi, minglab tomorqa 
xo’jaligi va dala hovli sohiblaridir. Bu erda kim nimani sotish, kimdan nimani olish, 
qanday narxda savdo qilish yuqoridan turib belgilanmaydi, buni bozorning o’zi hal 
qiladi. 
Erkin bozorda xaridor va sotuvchilarning tanlovi ularning saralanishiga va 
ulardan 
kuchlilarining 
monopol 
bozorni 
tashkil 
etishiga 
oaib keladi. 
• 
Monopol bozor deb ozchilik xaridorlar va sotuvchilar : hukmron bo’lgan, 
monopol narx o’rnatilgan, raqobat cheklangan yoki raqobat umuman bo’lmaydigan 
bozorga aytiladi. 
Monopol bozorning o’zi uch xil bo’ladi: Monopol raqobatli bozor son jihatdan 
ko’p bo’lmagan, bozorga bir xil, o’xshash yoki o’rinbosar tovarlar chiqaradigai 
firmalar qo’lida bo’ladi, ular o’zaro raqobat qiladilar. Bunga misol kilib 
O’zbekistondaga kiyim-kechak bozorni olish mumkin. Bu erda asosan 8 ta firma 
mahsulot chiqaradi, lekin ular nafaqat o’zaro, balki tovari O’zbskistonga kirib 
kelgan xorij firmalari bilan ham bellashadilar.