Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

V-MAVZU. IQTISODIY MEXANIZM VA TIZIMLAR 
5.1. Iqtisodiy mexanizm 
5.2. Iqtisodiy tanlov qoidasi 
5.3. Iqtisodiy tizimlar 
 
5.1. Iqtisodiy mexanizm 
 
Iqtisodiy mexanizm iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlovchi va bir-birini taqozo 
etuvchi vositalardir. Iqtisodiy mexanizm universal xarakterga ega, u- hamma erda bor. 
Mexanizm iqtisodiyotning motori, uni harakatga soluvchi vosita.
Iqtisodiy mexanizm bir necha unsurlarning yaxlitligidan tashkil topadi. Unga 
iqtisodiy stimullar (rag’bat beruvchi kuchlar), ishlab chiqarish, ayirboshlash va 
iste’molni tashkil etish, iqtisodiy faoliyatning ixtisoslashuvi, iqtisodiy faoliyat 
kooperatsiyasi va xo’jalik aloqalarini o’rnatish usullari kiradi 
Iqtisodiy mexanizmning etakchi bo’g’ini iqtisodiy stimullar hisoblanadi. 
Iqtisodiy stimullar insonlarning o’z iqtisodiy manfaatlarini yuzaga 
chiqarishining aniq vositasidir. 
Ehtiyoj manfaatni yuzaga keltiradi, manfaat esa stimullar orqali amalga oshadi. 
Stimulni - yaxshi daromad topishga intilish, - dsb ham ta’riflash mumkin. 
Manfaatdorlik insonning iqtisodiy xatti-harakatni belgilaydi. 
Iqtisodiy manfaat insonning o’zi anglab etgani bois uning xatti-harakatlariga 
sababchi bo’lgan hayotiy ehtiyojdir. 
Iqtisodiy manfaatni uch turga bo’lish mumkin: 
a) individual manfaat — ayrim kishining yoki alohida oilaning yaxshi 
yashashdan iborat manfaati; 
b) guruhiy-korporativ manfaat—firmaning umumiy manfaati bo’lib, tobora 
ko’proq foyda olishdan iborat. 
v) umummilliy yoki umumjamiyat manfaati — butun xalqning umumiy 
manfaatidir. Mazkur manfaatni YAMM ifodalaydi. Chunki, yaratilgan mahsulot 
qanchalik ko’p bo’lsa, kishilar shunchalik to’q va farovon yashaydilar. 
Iqtisodiyot mehnatga tayanadi. Mehnatga undash esa ikki yo’l bilan 
ta’minlanadi: zo’rlash va moddiy rag’batlantirish orqali. Zo’rlashga tayangan 
mehnatning unumdorligi past bo’lib, o’zini oqlamaydi. Manfaatdorlikka, ya’ni 
iqtisodiy stimulga asoslangan mehnat unumli bo’ladi, shu boisdan o’rta asrdayoq 
Markaziy Osiyoda mehnatga majburlash o’rniga erni hosilbay ijaraga berish, 
dehqonni qiziqtirish orqali erdan foydalanish yuzaga kelgan. 
Iqtisodiy faoliyat ixtisoslashadi, bunga sabab jamiyatda mehnat taqsimotn bor. 
Mehnat taqsimoti yagona mehnatning mustaqil ahamiyatga ega bo’lgan mehnat 
turlariga ajralib borishi, mehnat turlarining to’xtovsiz ravishda yangidan paydo 
bo’lishidir. 
Bir mehnat turini bajarish ayrim kishilarga birkitiladi, natijada kasblar 
ko’payib boradi. Bir vaqtlar mehnat taqsimotn tufayli deqonchilikdan sanoat ajralib 
chiqqan. hozir esa sanoatning o’zi yuzlab tarmoqlarga ajralgan har bir tarmoqning 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

37 
o’zida yuzlab korxonalar borki, ularda har xil kasb egalari ishlaydi. Mehnat 
taqsimlanganidan ishlab chiqarish turli korxonalarni, korxona ichida esa har xil kasb 
sohiblarini ish yuzasidan hamkorlik qilishini talab qiladi. Chunki, yagona mahsulot 
yaratishda ko’pchilik mehnati ishtirok etadi. Masalan, bir samolyot ishlab 
chiqarishda mingdan ortiq korxonalar qatnashib, uning butlovchi qismlarini etkazib 
beradi. 
Mehnat taqsimoti mehnat kooperatsiyasini muqarrar yuzaga keltiradi. 
Mehnat kooperatsiyasi ixtisoslashgai mehnat turlarining bir-biriga bog’lanib 
muayyan turdagi mahsulot yaratishda ishtirok etishidir. 
Korxonalar bir-biriga turli zarur mahsulotlar etkazib beradi, bu kooperatsiya 
aloqalari dsb yuritiladi. Kooperatsiya xo’jalik aloqalarida muntazamlikni talab qiladi. 
Ixtisoslashuv korxonalarning ayrim mahsulot yoki uning ma’lum qismlarini 
tayyorlashga 
moslashuvini 
bildiradi. 
Ixtisoslashuv, 
birinchidan, 
mehnat 
unumdorligini oshiradi, Ikkinchidan, mahsulot sifatini ta’minlaydi. 
Iqtisodiy mexanizmning muhim bo’g’ini xo’jalik aloqalarini o’rnatish usuli 
hisoblanadi, ixtisoslashuv mavjud sharoitda zaruratga aylanadi. Chunki, turli tarmoq 
va korxonalar o’zaro aloqasiz ishlay olmaydilar. Хo’jalik aloqalari barter yoki 
bozordagi oldi-sotdi aloqalari shaklini oladi. 
Iqtisodiy mexanizm pirovard natijada iqtisodiy sa’y-harakatlarning oqilona 
bo’lishiga qaratiladi. 
Iqtisodiy oqilonalik eng kam resurs sarf qilgan holda eng ko’p iqtisodiy 
natijaga erishish yo’lini bildiradi.