Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

Oligolopistik bozor. Ozchilik firmalar hukmron bo’lgan bozor, bu erda 
raqobat ko’pgina sotuvchilar orasida emas, balki xaridorlar o’rtasida yuz beradi. 
Bunga misol tariqasida O’zbekistondagi tsement bozorini olish mumkin. Bozorga 3 
korxona mahsulot chiqaradi, TSement xarid qilish uchun raqobat esa : xaridorlar 
o’rtasida boradn. 
Sof monopoliya bozori. Bunday bozorga tovarni butun bir tarmoqda hukmron 
bo’lgan ayrim korxonalar etkazib beradi. Masalan, O’zbekisgonda paxta terish 
mashinalarini faqat Toshkent Qishloq xo’jaligi mashinasozlik zavodi, traktorlarni 
faqat Toshkent Traktor zavodi tayyorlab bozorga chiqaradi. Ichki bozorda ularning 
raqiblari yo’q, 
O’z turidan qat’iy nazar har qanday bozor o’zining ixtisoslashgan kichik bir 
qismlariga segmentlariga ega bo’ladi 
Bozor segmentlarga quyidagi belgilariga qarab ajraladi: aholining 
xarid 
qobiliyati; yashash sharoiti; yoshi va jinsi; qaysi tovarlarni afzal ko’rishi; 
kishilarningg mehnat faoliyati, turmush tarzi; inflyatsiya darajasi; bozor 
infrastrukturasi holati. 
Bozor aloqalari faol bo’lishi uchun bozor infrastrukturasi yaxshi ishlashi lozim. 
Bozor infrastrukturasi bozor aloqalarini yurgizish uchun xizmat qiluvchi 
korxona, tashkilot va muassasalar majmuidir. 
Infrastrukturani birjalar, savdo uylari, savdo kompaniyalari, hisob-kitob 
idoralari, maslahatchi firmalar, broker va auditor idoralari, yarmarkalar, tender 
(maxsus savdo) uyushtiruvchi tashkilotlar, bojxona idoralari, banklar, sug’urta 
kompaniyalari kabilar tashkil etadi. Ularning vazifasi oldi-sotdiga xizmat qilishdir. 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

22 
 
2.3. Bozorning turlari 
 
Bozorga g’oyat xilma-xil tovar va xizmatlar chiqariladi, ular bozor ob’ektini, 
aniqrog’i u erdagi oldi-sotdi ob’ektini tashkil etadi. O’z ob’ekti jihatidan bozorni 
quyidagi turlarga bo’lish mumkin: 
1. Iste’mol tovarlari bozori, ya’ni iste’molchilar bozori 
kishilarning, tirikchiligi uchun zarur bo’lgan tovarlar va xizmatlar 
bozoridir. Bu bozorda keng iste’mol buyumlari, madaniy, maishiy va kommunal 
xizmatlari oldi-sotdisi olib boriladi. Bu bozorda deyarli barcha fuqaro ishtirok
etadi. Bu bozorning O’zbekistonda aniq ko’rinishlari bor: magazinlar,
savdo uylari, firmalar, supermarket, do’kon (shop), oshxona, nonvoyxona, har xil 
ustaxonalar, sartaroshxonalar, salonlar, nihoyat, dehqon bozorlari va buyum 
bozorlari. 
2. Ishlab chiqarish vositalari va resurslar bozori — ishlab chiqarish uchun
zarur bo’lgan narsalar bozori. Bu bozorda ulgurji savdo-sotiq yuz beradi. 
Mazkur bozor savdo firmalari, savdo uylari, birjalar faoliyatida, er va boshqa 
ko’chmas mulk savdosida namoyon bo’ladi. Bunday bozorda resursga talabgorlar 
resurs etkazuvchilar bilan koitrakt-shartnomalar asosida aloqa qiladilar. Resurs 
bozorining bosh bo’g’ini tovar birjasi hisoblanadi. 
Tovar birjasi ulgurji savdo bilan shugullanuvchi tijorat korxonasidir. 
Birjadagi savdo-sotiq opsratsiyalari quyidagi belgilarga ega: a) birjada 
tovarlarni etkazib berish haqida bitim tuzishib, ularning pulini to’lash birjadan 
tashqarida yuz beradi; b) birjada sotiladigan tovarlarning o’zi emas, ularning 
namunasi va naqdligini tasdiqlovchi xujjat qo’yiladi; v) birjada hali yo’q tovarlarni 
sotish haqida ham bitim tuzidadi, bu qishloq xo’jaligi mahsulotlariga taalluqlidir. 
Bo’lg’usi hosil yuzasidan savdo bitimi ilgariroq tuzilib, tovarni etkazib bsrish hosil 
yig’ilganidan keyii yuz beradi; g) birja uyushgan bozor bo’lib, bu erdagi savdo-sotiq 
operatsiyalari belgilangan tartibda o’tkaziladi. Universal birjalar har xil mollar bilan 
savdo qilsa, ixtisoslashgan birjalar ayrim tovarlarni (don, paxta, metall va hokazo) 
sotadi. 
3. Ish kuchi yoki mehnat bozori — ish kuchi oldi-sotdi qilinadigan bozor. Ish 
kuchi maxsus tovar bo’lganidan uning bozori o’z xususiyatiga ega. Ish kuchi 
insonning ishlash qobiliyati. Agar oddiy tovar sotilganda uning egasi o’zgarsa, ish 
kuchi necha marta sotilmasin, o’z egasi bilan birga qoladi. Chunki,b uni inson 
jismidan ajratib bo’lmaydi. 
Mehnat bozori mehnat birjalari, ishchi yollovchi vositachi firmalardan va 
nihoyat, kishilarni bevosita ishga jalb etuvchi korxonalarning o’zidan iborat. Sharqqa 
xos bo’lgan tartibsnz mehnat bozori - bu mardikor bozoridir.
4.Moliya 
bozori 
ham bozorning maxsus turi. Moliya bozori deganda moliya resursiga (vositasiga) 
aylangan pul mablag’lari va ularga tenglashtirilgan qimmatbaho (qiymatli) 
qog’ozlar bozorini tushunish kerak. Moliya bozori tarkiban kredit (qarz puli) bozori, 
qimmatbaho qog’ozlar bozori va valyuta bozoridan iborat (bu masala keyingi boblarda 
batafsil yoritiladi). Valyuta auktsioni, kredit pullari auktsioni, banklar, moliya 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

23 
kompaniyalari, fond birjalari (qimmatli qog’ozlar birjasi) va boshqalarning faoliyati 
bu bozorning yaqqol ko’rinishidir. 
5.Intelektual tovarlar bozori — aqliy mehnat mahsuli bo’lgan tovarlar va 
xizmatlar bozori. Bu bozorda ilmiy ishlanmalar, g’oyalar, texnikaviy loyihalar va 
chizmalar, axborot, san’at, adabiyot va ilmga tegishli asarlar, ijrochilik xizmati va 
turli tomosha xizmatlari sotiladi. Bu bozorning muhim unsuri litsenziya bozori va 
hozirgi kunda shou-biznes va kino bozorlaridir. 
6.Qurol-aslaha bozori bozorning alohida turini tashkil etadi, bu erdagi 
tovarlar iste’mol buyumlari ham emas, resurslar ham emas. Bu erda xavfizlikni 
ta’minlovchi qurol-yarog’lar sotiladi. Bu bozor salonlar va ko’rgazmalar shaklida 
bo’ladi. Mayda qurollar magazin orqali sotiladi. 
Bozor o’zining qamrov doirasi jihatidan mahalliy, hududiy, milliy va jahon 
bozorlariga bo’linadi. Bozor qanchalik turga bo’linmasin, ixtisoslashmasin, baribir, u 
oldi-sotti orqali kishilar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarni o’rnatishga hizmat qiladi.